ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
121
ABDUVALI QUTBIDDIN IJODIDA MODERNISTIK TASVIRLAR
Otaqulova Dildora Oybek qizi
TerDU o’zbek adabiyotshunosligi 2-kurs magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10779312
Annotatsiya.
Ushbu
maqolada hozirgi o‘zbek she’riyatida modernizm yo‘nalishida ijod
qilgan Abduvali Qutbiddin hayoti va ijodi tadqiq etilgan. Shoirning she’rlaridagi modern
yo‘nalishlaridagi she’rlari tahlil etilgan.
Tayanch so‘z va iboralar:
modernizm, tasvir, ramz, metafora, badiiylik, obraz, lirik
qahramon.
MODERNIST IMAGES IN THE CREATION OF ABDUVALI QUTBIDDIN
Abstract.
In this article, the life and work of Abduvali Qutbiddin, who created modernism
in modern Uzbek poetry, is studied. The poems of the poet in the modern direction of his poems
are analyzed.
Key words and phrases:
modernism, image, symbol, metaphor, artistry, image, lyrical
hero.
МОДЕРНИСТСКИЕ ОБРАЗЫ В ТВОРЧЕСТВЕ АБДУВАЛИ КУТБИДДИНА
Аннотация.
В данной статье исследуется жизнь и творчество Абдували
Кутбиддина, создавшего модернизм в современной узбекской поэзии. Анализируются
стихи поэта в современном направлении его поэзии.
Ключевые слова и фразы:
модернизм, образ, символ, метафора,
художественность, образ, лирический герой.
Mustaqillik davri o‘zbek she’riyati yangicha uslub, yangicha obrazlar, lirik mening
kechinmalariga boy she’riyat sanaladi. “XX asr boshlari o'zbek adabiyotida yangi davrni berdi.
O'zbek she'riyatining yulduzi Cho'lpon haqiqatan ham o'zbek she'riyatida buyuk ingilob
qildi”[1.576]. Ayni modernizm kurtaklari uning ijodi bilan bog‘liqdir.
Abduvali Qutbiddin o‘zbek she’riyatida yorqin iz qoldirgan shoirdir. U har bir she’rida,
yangi ranglar, ohanglar izlab topishga intiladi. Shoir kechinmalarini ilg‘ash qiyindek,
tasavvuringizga bu ingichka holatlar bir-biri bilan uzviy emasdek tuyulishi mumkin. Favqulodda
o‘xshatishlar, kinoyalar, istioralar...o‘qib ajablanasiz, bu she’rlar boshqalarning she’rlariga sira
o‘xshamaydi. Hatto bir qaraganda “qovushmagandek” bo‘ladi. Bu shoirning ilk kitobi dastlabki
sahifalaridagi Vatan haqidagi she’rida namoyon bo‘ladi. O‘z tug‘ilgan, kindik qoni to‘kilgan
tuprog‘idan olisda yurgan lirik qahramon bahorning ilk kunlarida ona - zaminga oyoq qo‘yadi.
U ona qishlog‘ini juda sog‘ingan edi. Uning diydoridan bahramand bo‘layotib butun
vujudini ajib bir nur chulg‘agandek ko‘zlari charaqlab qalbi yayrab ketgandek bo‘ldi. Nogahon
u vatanning ko‘z qorachig‘idek aziz ekanligini his etdi.
Nurim, qorachiqqinam
Yorim, onajonginam...[1]
Lirik qahramon atrofga boqib tabiatning tengsiz rassomligidan hayratda qoladi. Bahor
qishloqqa o‘zining ilk yomg‘irlarini sovg‘a qilgan va bu bilan u yanada iforli, shukuhli qiyofa
kasb etgandi. Shoir ham Darg‘omga yuragining shabnamdek toza yomg‘iri – naysonni hadya
etadi
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
122
Bahorning ilk yomg‘irlaridan
Ko‘ngli toshib ketganday Darg‘om
To‘kay dedim men ham bag‘rimni
Yuragimning yomg‘iri - Nayson.[1]
A.Qutbiddin siyqa qofiyabozlik, quruq va’z, soxta ba landparvozliklardan qochadi. U o‘y
kechinmalarini oshkora bayon etmaydi, she’rlarida g‘oya va ma’no “mana men” deb bo‘y
ko‘rsatmaydi. Balki bu asarlar she’rxonni o‘ylashga, mushohada yuritishga majbur qiladi.
O‘zining rangin olamiga oshno etadi.
Adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo‘ldosh shoirning lirik qahramoni haqida shunday
yozadi:”A.Qutbiddinning lirik qahramoni – 80 yillar farzandini turg‘unlik yillari tarbiyalab,
hayotga yo‘l ko‘rsatgan edi. 80 yillar avlodi oldida mashaqqatli vazifa – juda ko‘p yolg‘on
aralashgan kechagi va bugungi hayotdan insoniy haqiqatni zarra-zarralab terib Buyuk
Haqiqatning yaxlit vujudini yaratish zarur edi. Bunga esa buyuk va sohir badiiyat qodir, xolos.
Faqat ugina sohir aqldan ilgarilab ketishi, tarix sahifalari bo‘ylab sochilib ketgan hayotni
faqatgina badiiy obrazlar bir nuqtaga jamlab, ko‘ngil mulkiga aylantirishi mumkin”.
She’riyat - ko‘ngil mulki, yurak, sog‘inch farzandi. U sog‘inchdan yaraladi. Ko‘ngil esa
hamisha mehrga, sevgiga tashna. Shoirning lirik qahramoni yuragida ham ishq – tashnalikdir. U
qalbini o‘zgalarga, uni yaxshi ko‘rgan odamga hadya qiladi, “dilini sevgiga sotadi”.
“Bir qiz olib ketdi uni uzoqqa
U qizning qalbida kunday oqadi,
U baxtdan ketadi endi semirib,
Qiz uni muhabbat bilan boqadi”.[1]
Inson tabiati ruhiyati bilan tirik. Ruhiyatidan ayrilgan odam faqat jism bilan yolg‘iz
qoladi. Ba’zan yuraging dardga, iztirobga to‘lgan vaqtlarda yolg‘izlikni qo‘msab qolasan.
O‘zbekiston xalq shoiri Usmon Azim [] aytganidek: “yolg‘izlik yarashar faqat xudoga”.
Yolg‘izlik, telbalik bir orol...
Mushtday kabutarga bir armon.
O‘ylaysan dunyoda zo‘r qirol –
Nahotki Robinzon, Robinzon.[1]
Robinzon kimsasiz orolda taqdir hukmi bilan yigirma yetti yil yashagan, lekin hech
qachon insonlik qiyofasini yo‘qotmagan. Ammo lirik qahramon Robinzon taqdiriga
buysunolmaydi.
Yolg‘izlik, telbalik sho‘r taqdir.
Mushtday kabutarga bir armon.
Sen sog‘inib kelgan oroldan
Ketib qolgan ekan Robinzon...[1]
Yolg‘izlik tushunchasi shoirning “Sevilmagan ayol” she’rida o‘ziga xos yo‘sinda
ifodalanadi. Aslida bu dunyo g‘alati. Sevsangu sevilmasang? Sevilib sevmasang?
Kunlar yozingizni tark etib qo‘ydi,
Chiroq yog‘dusida yuzingiz o‘chiq.
Mo‘riday seruchqun umid yopildi,
Tutun yo‘q
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
123
Kulga aylanibdi xushbo‘y isiriq...[1]
Shoir she’rda ohori to‘kilmagan tashbih, metafora va oksimoron birikmalarni qo‘llaydi.
Masalan;”ko‘zingiz yulduzsiz qolgan munajjim”, “dovul muzli toshlar yumalatadi”kabi.
She’r qanday sokin manzara bilan boshlangan bo‘lsa, shunday sokin holatda yakun
topadi.
Kunlar yozingizni tark etib qo‘ydi,
Yolg‘iz alam qoldi siz bilan achchiq.
Lablar xo‘rsindiyu, asta bekildi
Siz yolg‘iz.
Yo‘q, yo‘q, ozgina dud hamda isiriq...[1]
Bahor yomg‘irining shivalab yog‘ishi ko‘ngilga sokin bir qo‘shiqdek quyuladi. Go‘dak
qalbiga mehr baxsh etgan tuyg‘ular ona allasi orqali qo‘shiq bo‘lib ko‘ngildan joy oladi.
“Nayson”da ham bir qancha qo‘shiqlar o‘rin olgan: “Qo‘shiq haqida qo‘shiq”, “O‘tinch haqida
qo‘shiq”, “Umid haqida qo‘shiq”, “Eng ko‘hna qo‘shiq”, “Visol haqida qo‘shiq”, “O‘layotgan
hindu qo‘shig‘i”, “Hijron haqida qo‘shiq”. Shoirning dunyoda yagona oshig‘i – yurak. Qo‘shiq
ham yurakdan sizilib chiqadi.
Kuylashdan tinarmi ravon, ohangboz
Dunyoda yagona oshig‘im – yurak.
Qarg‘alar yeyarmi bulbullar tilin,
Bo‘larmi daraxtning barglari g‘ijjak.[1]
Shoirning “O‘tinch haqida qo‘shiq” she’ri xalq baxshisi Shoberdi baxshi Boltaevga
bag‘ishlangan. “Alpomish” ohanglaridan kelib chiqilgan ushbu she’rni o‘qir ekanmiz shoirning
mahorat sirlaridan voqif bo‘lamiz.
Alpomish ko‘ylagi – yoyilgan osmon.
Barchinning qoshlari – tortilgan kamon.
Ko‘zini yoy qilib otdi qay tomon,
Ayt senga tegdimi, do‘mbira-do‘mbir,
Torlaring tortilsin zorlatib kuldir.[1]
O‘zbekiston xalq shoiri Usmon Azim ijodida ham “xalqimizning uzoq o‘tmish tarixini aks
ettirgan “Аlpomish” eposining o‘rni katta. Ushbu doston ta’sirida yaratilgan mashhur
“Baxshiyona” turkumida doston qahramonlari – Alpomish va Barchin obrazlari stilizatsiyasi
kuzatiladi”[6:69]. Ushbu parchada biz A. Qutbiddin ijodida ayni yuqoridgi qahramonlar nomini
ko‘ramiz. Shoir tabiat va inson munosabatini nihoyatda betakror istioraviy tasvirlar “Alpomish
ko‘ylagi”, “Barchinning qoshlari – tortilgan kamon”, “do‘mbra-do‘mbir” kabi tasvirlarda aks
ettirgan. she’riyatida inson va tabiat, makon va zamon, hayot va o‘lim, visol va hijron
tushunchalari bir-biri bilan qo‘shilib, yo‘g‘rilib ketgan. Hijron qancha uzoq bo‘lsa visol shuncha
go‘zal bo‘ladi.
Hijron qish tuniday cho‘zilganida,
Kunlar ko‘k bag‘ridan uzilganida,
Yoshim piyoladan suzilganida,
Kapalak qonini topinglar menga.[1]
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
124
Lirik qahramon nazarida hijronning cheki yo‘q, yo‘llari uzun, shuning uchun u “kapalak
qonini so‘raydi”. Kapalakning esa qoni yo‘q. Bu – ramziy, majoziy obraz. Lirik “men” hayotdan
o‘ziga hamdard odam izlaydi. Lekin hijron dardida iztirob chekayotgan lirik qahramonning
orzusi o‘zgarmas armon bo‘lib qolaveradi. Shoir she’rlarida davr jarayonlari, inson o‘y-
kechinmalari, idrok va g‘oyalari, his-tuyg‘ulari va xayollari haqidagi qarashlar aks etgan [7:84]
ko’ramiz.
Xulosa qilib aytganda, shoir Abduvali Qutbiddin o‘zbek she’riyatining “…munosib
izdoshi bo‘lib, so‘zdan durdona asarlar yozadiganlar katta iste’dod egasi bo‘ldi”[8:1034] oddiy
she’riyati ramziy ifodalarga, kutilmagan holatlarga, tasavvur lahzalariga boyligi bilan milliy
she’riyatimizda modernizmni namoyon etadi.
REFERENCES
1.
Abduvali Qutbiddin. Nayson. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at, –
1988.
2.
Yuldashev, N.T. (2019). Tradition and novely in Chulpan poetry.
ISJ
Theoretical &
Applied Science
, 12(80)
, p.576.
3.
Sultonqulova, F (2020).
“METAPHORICAL IMAGES IN THE POETRY OF OSMAN
AZIM”,
IEJRD - International Multidisciplinary Journal
, vol. 5, no. ICIPPS, p. 4, Jun.
2020. 201-b.
4.
Sultonqulova, F. (2020). Metaphorcal images in Osman Azim poetry.
ISJ Theoretical &
Applied Science, 04 (84),
537-539.
Soi
5.
Sultonqulova, F. (2024).
TROPES IN THE POEMS OF USMON AZIM
International Bulletin
of Applied Sciences and Technology.
Volume 4, Issue 2. Volume 4, Issue 2. 186-189
B. Zenodo. https:doi.org/10.5281/zenodo.10670866
6.
Sultonqulova, F. (2023). Yozma adabiyotda Barchin timsoli /
Tarih Sahnesinde Türk
Dünyası Kadını Uluslararası Sempozyumu 22-23 Haziran 2023, İzmir. 69-72 betlar.
7.
TO‘LIBOYEV, S. (2022). Mustaqillik yillarida o'zbek-turk adabiyot aloqalari ./Filologik
tadqiqotlar Til, adabiyot, ta’lim. 2023, 4. – 84-85.
8.
Sayyora Raimova Zaitovna. Traditions and contemporary uzbek poetry. // International
Bulletin of applied science and technology
IBAST // ISSN: 2750-3402. Voleme 3, Isseu 5,
may // b. 486.
9.
Yulduz Hayitova Some strkes to the poem of the Shodmonkul Salom.
ISJ Theoretical &
Applied Science, 10 (102),
1033-1036.
