O‘zbek tilida abstrakt so‘zlar sinonimiyasi
Muhayyo Hakimova
1
1
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti professori v.b.,
filologiya fanlari doktori.
E-
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439809
Kalit so‘zlar
:
abstraksiya, sinonimiya, denotativ ma’no, konnotativ ma’no, emotsionallik, konnotativ sema,
denotativ sema.
Annotatsiya
:
Mazkur maqolada o‘zbek tilida ot va sifat turkumiga oid bo‘lgan abstrakt so‘zlarning sinonimik
munosabatlari o‘rganilgan. Abstrakt sinonim so‘zlardagi farq ma’noning hajmida, ma’no
darajalarida, uslub, qo‘llanish vaqti va doirasi bilan bog‘liqligi aniqlangan. Mazkur semantikali
so‘zlar sinonimiyasining denotatav va konnotativ jihatlari tahlil qilingan. Nutqiy sinonimiyaning
abstrakt so‘zlar orqali yuzaga chiqishi yoritilgan.
KIRISH.
Sinonimiya munosabati xususida
jahon va o‘zbek tilshunosligida ko‘plab tadqiqotlar
bajarilgan. Ko‘pincha, sinonimiyani izohlashda
ma’nodagi to‘liq yoki qisman aynanlik, biri o‘rnida
ikkinchisini qo‘llana olish imkoniyatining mavjudligi
kabilar hisobga olinadi.
Sinonimiya munosabatidagi leksik birliklar
muayyan
voqelikni
turli
nuqtayi
nazardan
nomlaydilar. Masalan, bir denotatni, voqelikdagi
aynan bir narsani, ya’ni inson boshining old qismini
yuz, bet, aft, bashara, chehra, jamol, diydor, oraz,
ruxsor
leksemalari nomlaydi. Ushbu sinonim
leksemalar mazkur denotatni subyektiv munosabat
nuqtayi nazaridan, uslub nuqtayi nazaridan turlicha
ataydi.
Sinonimik
munosabat
ma’nodoshlik
munosabati
deb
ham
yuritiladi.
Sinonimiya
munosabati tilda ko‘p uchraydigan, universal hodisa
bo‘lishi bilan birga, u butun lug‘at tarkibini
qoplaydigan kategoriya emas. Ya’ni lug‘at
tarkibidagi barcha leksemalar o‘z sinonimlariga ega
bo‘lmaydi. Sinonim leksemalarda ma’no aynanligi,
umumiyligi bo‘lishi bilan birga, semantik farqlilik
ham mavjud bo‘ladi. Albatta, sinonimlarda semantik
umumiylik semantik farqlilikdan ustun bo‘ladi va
sinonimiya ma’no umumiyligi asosida voqe bo‘ladi.
Semantik farqlilik absolyut sinonimlarda (leksik
dubletlarda) kuzatilmaydi:
affiks – qo‘shimcha,
chapak – qarsak
. Bunday sinonimlar ko‘proq boshqa
tillardan kirgan so‘zlar hisobiga voqe bo‘ladi.
Sinonimik qatordagi leksemalar bir qancha
umumiy semalarga ega bo‘lishi bilan birga, semantik
jihatdan quyidagicha farqlanishlarga ham ega
bo‘ladilar: konnotativ ma’nodagi farqlilik; denotativ
ma’nodagi farqlilik; uslubiy farq.
Bir denotatni, ya’ni voqelikdagi aynan bir
narsani nomlovchi leksemalar konnotativ ma’no
(emotsional-ekspressivlik)
nuqtayi
nazaridan
farqlanadilar. Mazkur holatda sinonimlar aynan bir
hodisani nomlaydi, lekin ularda ushbu hodisaga
bo‘lgan munosabat farqli bo‘ladi:
novcha, norg‘ul,
naynov, daroz
. Bunday sinonimik qatorlarda atash
semalari aynan, ifoda semalari har xil bo‘ladi.
Demak, bu kabi sinonimik qatorlarda denotativ
ma’no va denotativ ma’no asosida hosil bo‘ladigan
signifikativ ma’no ham umumiy, aynan bo‘ladi.
Farqlilik esa konnotativ (emotiv) ma’noda yuz
beradi.
Tadqiqot
metodologiyasi.
Tadqiqotda
dialektikaning bilish nazariyasi, tilshunoslikning
qiyosiy,
tavsifiy,
sistem,
komponent
tahlil
metodlaridan, konseptual-kognitiv tahlil usullaridan
foydalanildi.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili.
Abstrakt
so‘zlarda sinonimiya munosabati ko‘p uchraydi.
Abstrakt so‘zlarning leksik-semantik tahlili shuni
ko‘rsatadiki, ularda sinonimiya munosabati o‘ziga
xosdir. Abstrakt so‘zlarda, asosan, ma’no hajmi va
ma’no darajalari bilan, uslubiy jihatdan, qo‘llanish
vaqti hamda doirasi bilan farqlanuvchi sinonimik
qatorlar uchraydi.
Ideografik sinonimlar bir-biri bilan leksik
ma’nolari ifodasi hajmiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi.
M.Mirtojiyev o‘zbek tiliga arab tilidan o‘zlashgan
ishq
va
muhabbat
so‘zlarini tahlil qilar ekan, shunday
fikr bildiradi: «bu so‘zlar shaxsga dildan berilgan
ishtiyoq» leksik ma’nosi bo‘yicha ma’nodoshdir.
Lekin bu ikki so‘z leksik ma’nolari ifodasi hajmiga
ko‘ra farq qiladi.
Ishq
so‘zining leksik ma’nosida
ifodalangan kechinma yor va Olloh uchun,
muhabbat
so‘zining leksik ma’nosida ifodalangan kechinma
yor, Olloh, ota-ona, farzand va yaqinlariga nisbatan
hamdir [2. 209]. Abstrakt so‘zlarda ideografik
sinonimiya hodisasi ko‘p kuzatildi. Bunga yana
sog‘inch
va
hijron
so‘zlarini misol qilish mumkin.
Sog‘inch
leksemasning ma’no hajmi
hijron
leksemasidan katta bo‘lib,
hijron
odatda yor,
mahbubaga nisbatan ishlatilsa,
sog‘inch
esa barcha
jonli va jonsiz narsalarga nisbatan ham qo‘llanadi.
Lekin badiiy matnlarda
hijron
so‘zi vatanga
nisbatan ham qo‘llanishini kuzatish mumkin:
Bilaman, ne azob yuki
hijronning
,
Ne darddur, oy-yillar bo‘lmoq intizor.
Bilaman,
sog‘inchi
O‘zbekistonning
Ko‘zingiz tubida hamisha bedor
(Erkin
Vohidov).
Abstrakt
sifatlardan
iborat
sinonimik
qatorlarda ma’nolarning farqi mazkur tushuncha
hajmi bilan farqlanadi. Masalan,
nomdor, dongdor,
mashhur
sinonimik qatoriga e’tibor qaratsak, mazkur
so‘zlar taniqlilik darajasi bilan birga qo‘llanish
doirasi bilan ham farqlanmoqda.
Nomdor
va
dongdor
so‘zlari insonlarga nisbatan ishlatilsa,
mashhur
esa
jonli va jonsiz narsalarga nisbatan ham qo‘llanadi.
Ma’no sinonimlari bir-biri bilan bir
ma’noning turli darajalari bo‘yicha ham farqlanishi
ma’lum. Masalan, A.Rahmonovning «O‘zbek tilida
lug‘aviy sinonimiya va graduonimiyaning o‘zaro
munosabati» nomli dissertatsiyasida predmet
ifodalovchi sinonimik qatorlarning 69 tasida, belgi
bildiruvchi sinonimik qatorlarning 81 tasida
graduonimiya
munosabati
mavjud
ekanligi
ta’kidlanadi. Sinonimik qatorlardagi graduonimiya
hodisasi xususida fikr yuritganda, asosan, konnotativ
ma’noning darajalanishini inobatga olish lozim.
«...darajalanishning,
ayniqsa
konnotatsiya
doirasidagi nozik ko‘rinishlari sinonimiyaning
(aynanlikning) faoliyat ko‘rsatishi uchun uning
umuman tilda saqlanib qolishi uchun zamin
tayyorlaydi» [3, 14]. Lekin sinonimik qatorlardagi
denotativ ma’no doirasidagi darajalanishlar xususida
fikr yuritganda biroz ehtiyotkor bo‘lish lozim.
Masalan, A.Rahmonov
shamol, shabada, el, sabo
so‘zlarini graduonimik munosabat mavjud bo‘lgan
sinonimik qator sifatida tadqiq qiladi. Bizningcha,
shamol, el
so‘zlari
shabada
va
sabo
so‘ziga sinonim
bo‘la olmaydi. Zero,
shamol
va
shabada
so‘zlari
alohida voqeliklarni nomlab kelmoqda va ularning
munosabati aynanlikka emas, farqlilikka asoslangan.
Tahlil
va
natijalar.
Miqdor
o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi
hammamizga ma’lum. Xuddi shunday sinonimik
qatorlardagi ma’no darajalarining farqini ortib
borishi
mazkur
birliklarning
sinonimiya
munosabatini bartaraf qiladi. Masalan, «O‘zbek tili
sinonimlarining izohli lug‘ati»da
jahl, achchiq,
g‘azab, qahr, zarda
sinonimik qatori berilgan.
Jumladan, lug‘atda shunday keltiriladi:
Nojo‘ya
xatti-harakatga yoki voqea-hodisaga qarshi kuchli
darajada qo‘zg‘algan his-tuyg‘u va shunday his-
tuyg‘uning ifodasi.
G‘azab, qahr
so‘zlarida belgi
darajasi kuchli.
Zarda
nojo‘ya, yoqmaydigan ish,
xatti-harakatga javob tarzida ifoda etilgan jahlni
bildiradi [7, 97]. Bizningcha,
jahl, achchiq, g‘azab,
qahr, zarda
leksemalarini sinonim deyish biroz
munozarali. CHunki bu besh leksema bir xil
voqelikni nomlay olmaydi. Diqqat qilinsa,
qahr
va
zarda, qahr
va
achchiq, g‘azab
va
zarda
,
g‘azab
va
achchiq
leksemalarining qiyosiy tahlili ularni
sinonim deb belgilashga imkon bermaydi. Ular
alohida-alohida voqelikni nomlamoqda.
Qahr
va
zarda
leksemalarini qiyoslar ekanmiz,
qahr
nojo‘ya
xatti-harakatga yoki voqea-hodisaga qarshi kuchli
darajada qo‘zg‘algan hissiyot va ruhiy holatni
ifodalaydi. Mazkur ruhiy holat da inson muayyan
vaqt davomida bo‘lishi mumkin (Bu voqeani eshitib,
uning qahri keldi).
Qahr
leksemasi yana insonga xos
barqaror xususiyatni ham bildirishi mumkin.
Masalan,
Asadbek qahri qattiq odam
kabi
bog‘lanishlarda
insonning
xususiyatini
aks
ettirmoqda.
Zarda, achchiq
leksemalari esa kuchli
darajada qo‘zg‘algan hissiyot va ruhiy holatni
ifodalamaydi. Ular nojo‘ya xatti-harakatga yoki
voqea-hodisaga qarshi qo‘zg‘algan kuchli bo‘lmagan
beqaror, vaqtinchalik emotsional holatni ifodalaydi.
Bu emotsional holat muayyan vaziyatdan tashqarida
mavjud bo‘lmasligi mumkin.
Achchiq, g‘azab, qahr
so‘zlaridan yasalgan
achchiqlanmoq, g‘azablanmoq
va
qahrlanmoq
fe’l
leksemalarning
denotativ
planda
ham
farqli
ekanligini,
darajali
munosabatda
ekanligini
A.Sobirov ham alohida qayd etgan.
Azimjon Hojiyev tomonidan 1974-yilda
yaratilgan «O‘zbek tili sinonimlarining izohli
lug‘ati» o‘zbek tilshunosligi uchun bebaho manba
hisoblanib, bugungi kunda o‘z takomilini kutmoqda.
Masalan, lug‘atda sinonim sifatida berilgan
vijdon
va
nomus
so‘zlari muayyan matnlarda funksional
sinonim bo‘la olishi mumkin.
VIJDON
- Kishining o‘z xatti-harakati,
qilmishi, yurish-turishi uchun odamlar, jamoatchilik
oldidagi mas’uliyat hissi, insoniylikning asosiy
belgilaridan biri [5, 545-546].
NOMUS 1
Kishining o‘z obro‘sini
ulug‘lash va ardoqlash his-tuyg‘usi.
2 Xijolat tortish his-tuyg‘usi; uyat-andisha,
sharm, hayo, or.
3 Qiz pokligi, bokiralik, iffat, qizlik [7, 59].
YUqoridagi izohlardan ko‘rinib turibdiki,
vijdon
leksemasida o‘zini-o‘zi nazorat qilish ma’no
qirrasi mavjud bo‘lsa,
nomus
leksemasida esa o‘z
obro‘sini ulug‘lash ma’nosi ustuvorlik qiladi.
Lug‘atning 108-sahifasida keltirilgan
istak,
xohish, orzu, havas, ishtiyoq, hafsala, mayl, ra’y,
ko‘ngil, armon, rag‘bat, tilak
sinonimik qatorini ham
ko‘rib chiqish kerak. Mazkur guruhdagi barcha
so‘zlar A.Hojiyev ta’kidlaganidek, «biror narsa
qilishga, biror narsaga erishishga bo‘lgan ichki
intilish, ichki hissiyot» [7, 108] ma’no maydoni
atrofida birlasha oladi. Lekin mazkur ma’no ushbu
so‘zlarning barchasining ma’no munjarijasi emas. Bu
o‘rinda
istak, xohish, tilak
so‘zlarining sinonimligi
xususida gapirish mumkin.
Abstrakt
so‘zlarda
emotsional-
ekspressivlikka
asoslangan
sinonimik
qatorlar
deyarli uchramaydi. Bu kabi sinonimik qatorlar
konkret so‘zlarga xosdir. Masalan,
kulimsiramoq,
jilmaymoq,
iljaymoq,
tirjaymoq,
ishshaymoq,
irshaymoq
sinonimik
qatoridagi
hamma
leksemalarning denotati bir xil, umumiydir: ovoz
chiqarmay xursandchilikni ifoda qilish uchun
bajariladigan ko‘z, lab harakati.
Jilmaymoq
ijobiy
konnotativ ma’noga,
iljaymoq, irshaymoq, tirjaymoq,
ishshaymoq
esa salbiy konnotativ ma’noga ega.
Salbiy konnotativ ma’noga ega sinonim leksemalar
ham o‘zaro salbiylikning darajasiga ko‘ra farqlanadi.
Masalan,
iljaymoq
leksemasida salbiylik darajasi
kuchsizroq bo‘lsa, “
tirjaymoq”
leksemasidagi
salbiylik
esa
kuchliroqdir.
Ijobiylik
yoki
salbiylikning oshib va aksincha kamayib borishi
asosida sinonimik qatordagi leksemalar darajalanishi
mumkin:
oraz - jamol - chehra - diydor - yuz - bet - aft - bashara – turq [1,
77]
+4 +3 +2 +1 0 -1 -2 -3 -4
Abstrakt so‘zlarda esa bunday holat
kuzatilmaydi.
O‘zbek
xalqida
abstrakt
tushunchalarga nisbatan subyektiv (ijobiy yoki
salbiy) munosabatning o‘zi noodatiy hol. Inson hissiy
bilishi mumkin bo‘lgan obyektlarga nisbatan
subyektiv munosabat bildirishi esa odatiy holat.
Masalan,
Nafisaning
kulumsirash
harakatini
ko‘ramiz, u juda chiroyli tabassum qilayotgan
bo‘lishi mumkin. Lekin uning nojoiz vaqtdagi kulgisi
bizga yoqmaganligi uchun biz bu holatga nisbatan
tirjaymoq,
irjaymoq,
irshaymoq
so‘zlarini
qo‘llaymiz. Yana bo‘yning me’yordan balandligini
ko‘ramiz va uni
novcha
neytral so‘zi bilan yoki
naynov, daroz
salbiy konnotativ ma’noli so‘zlar bilan
nomlaymiz. Demak, konkret so‘zlarda sinonimik
qatorlar ham salbiy, ham ijobiy konnotativ ma’noga
asoslanishi mumkin. Yoki ulardan faqat bittasi
mavjud bo‘lishi ham mumkin.
O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati
tahlili shuni ko‘rsatdiki,
abstrakt so‘zlarda emotsionallikka asoslangan
sinonimik qatorlar deyarli uchramaydi. Zero, abstrakt
tushunchalarni nomlashda ularga salbiy yoki ijobiy
munosabat bildirish o‘zbek tiliga xos emas. Masalan,
baxt, iqbol, tole, saodat
sinonimik qatorini tahlil
qilsak, ushbu so‘zlar ifodalayotgan signifikativ
ma’no: «Hayotdan qoniqish holati». Hayotdan
qoniqish hissiga salbiy munosabatda bo‘lishning o‘zi
mantiqsizlikdir.
Baxtsizlik, badbaxtlik, tolesizlik
so‘zlari
ifodalayotgan
ma’noga
esa
ijobiy
munosabatda bo‘lish mumkin emas. Demak, abstrakt
tushunchalarning o‘ziga xos yana bir jihati mavjud
bo‘lib, ayni bir abstrakt tushunchaga nisbatan ham
salbiy, ham ijobiy munosabatda bo‘lish mumkin
emas.
Lekin emotsionallik jihatidan neytral so‘z
bilan birga salbiy ma’noli so‘zlardan tashkil topgan
sinonimik qatorlar juda kam bo‘lsa-da uchraydi.
Masalan,
taqdir, qismat, yozmish, peshana, nasiba,
ko‘rgilik
sinonimik qatorida
taqdir
emotsionallik
jihatdan neytral hisoblansa,
ko‘rgilik
so‘zida salbiy
munosabat mavjud.
Abstrakt
sifatlarning
sinonimik
munosabatida ham abstrakt otlar kabi bitta sinonimik
qatorda ijobiy va salbiy konnotatsiya uchramaydi.
Masalan, konkret sifatlardan
novcha, semiz, ozg‘in
sinonimik qatorlarida konnotatsiyaning ijobiylikdan
salbiylikka
yoki
salbiylikdan
ijobiylikka
darajalanishi kuzatilsa, abstrakt sifatlarda salbiylik
yoki ijobiylikning o‘zini darajalanishi kuzatiladi.
Masalan,
ayyor, mug‘ombir, hiylagar, quv, ustomon,
makkor, dog‘uli, mo‘ltoni, qilviri, shayton, tulki,
tullak, qirriq, xirpa, maston
sinonimik qatori ushbu
fikrimizga isbot bo‘la oladi.
Ayrim sinonimik qatorlarda atash va
konnotativ semaning bir-biriga uyg‘un holda
darajalanishini kuzatiladi. Sinonimik qatorlarda atash
semasi bilan birga ifoda semasining ham darajalanib
borishini ko‘rish mumkin. Masalan, zukkolik
belgisining (denotativ) tadrijiy kamayib borishiga
salbiy munosabatning (konnotativ) oshib borishi
darajalari to‘g‘ri keladi:
Zukkolikning kamayib borishi (denotativlik)
0 -1 -2 -3 -4 -5
sodda – ovsar – go‘l – laqma – pandavaqi – merov
0 +1 +2 +3 +4 +5
salbiy munosabatning oshib borishi
(konnotativlik)
[1, 77]
Abstrakt so‘zlardan iborat sinonimik
qatorlarning ayrimlari ijobiy yoki salbiy munosabatni
emas, balki ijobiy yoki salbiy holatlarni nomlaydi.
Masalan,
adolat, odillik; vafo, sadoqat, sodiqlik;
odamiylik, insoniylik
sinonimlari ijobiy holatni
ifodalasa,
adolatsizlik,
haqsizlik,
bedodlik;
ayovsizlik, rahmsizlik, shafqatsizlik; azob, aziyat,
jafo, ozor, zahmat, alam, iztirob, uqubat, sitam; ayb,
gunoh, jinoyat, yoziq; dushmanlik, adovat; kasr,
kasofat, jat
sinonimlari esa salbiy holatni ifodalaydi.
Lekin
bu
sinonimlar
emotsional-ekspressiv
sinonimlar bo‘la olmaydi.
Sinonimik qatorlar qo‘llanish davri nuqtayi
nazaridan
farqlanuvchi
leksemalardan
ham
shakllanishi mumkin. Lekin bu kabi sinonimik
qatorlar barqaror bo‘lmasdan, muayyan vaqtdan
keyin yo‘qolib ketadi. 1974-yilda tuzilgan sinonimik
lug‘atdagi
tushkunlik, tanazzul
sinonimik qatoriga
e’tibor qaratamiz. «Taraqqiyot darajasida orqaga
qaytish, pasayish. Tanazzul kitobiy. Tushkunlik so‘zi
yakka shaxsning ruhiy, axloqiy yoki boshqa jihatdan
pasayishi,
susayishini
bildirish
uchun
ham
qo‘llanadi». [7, 198] Tilning ijtimoiy mohiyati til
taraqqiyoti uchun juda ham sezilarsiz bo‘lgan bir
necha o‘n yilliklar ichida mazkur
tushkunlik
so‘zining
tanazzul
so‘zi bilan sinonimiyasini bartaraf
qilgan. Bugungi kunga kelib,
tushkunlik
so‘zi ruhiy
holatga nisbatan ishlatilsa, taraqqiyotdagi orqaga
ketish holatiga nisbatan esa
depressiya
so‘zi
qo‘llanmoqda.
Tushkunlik
so‘zining
mazkur
ma’noda uzoq yashamasligiga sabab esa ushbu
ma’no rus tilidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri zo‘raki kalka
qilinganligidadir.
O‘zbek
tilidagi
abstrakt
so‘zlarning
aksariyati o‘zlashgan so‘zlar bo‘lib, sinonimik
munosabat ushbu omil asosida ham shakllangan.
Masalan,
maqsad, niyat, muddao, murod
sinonimik
qatoridagi barcha so‘zlar arab tilidan o‘zlashgan
so‘zlardir.
Sevgi, muhabbat, ishq
sinonimik qatorida
sevgi
o‘z qatlamga mansub bo‘lib,
muhabbat
va
ishq
arab tilidan o‘zlashgan so‘zlardir.
Baxt, iqbol, tole,
saodat
sinonimik qatorida
saodat, iqbol
va
tole
so‘zlari arab,
baxt
so‘z esa fors-tojik tilidan
o‘zlashgan.
Aql, bosh es, miya, kalla
sinonimik
qatorida
bosh, es, miya
turkiy so‘zlar bo‘lib,
aql
arab
tilidan,
kalla
fors-tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlardir.
Qo‘llanish doirasining o‘ziga xosligi bilan
farqlanuvchi abstrakt so‘zlardan iborat sinonimik
qatorlar konkret so‘zlarga nisbatan kamroqdir.
Abstrakt so‘zlarning muayyan shevalarda o‘zgacha
variantlari ko‘p uchramaydi.
Sodda, oddiy
abstrakt
leksemalariga
jo‘n
dialektal so‘zi sinonim bo‘la
oladi.
Uslub
jihatdan
farqlanuvchi
abstrakt
so‘zlardan iborat sinonimik qatorlar konkret so‘zlar
kabi muayyan nutq uslublariga xoslangan bo‘ladi.
Masalan,
ezgulik, egilik, yaxshilik
sinonimik qatorida
ezgulik
badiiy uslubga,
egilik
esa so‘zlashuv uslubiga
xos.
Og‘zaki nutqda abstrakt tushunchalarni
konkret so‘zlar bilan ifodalash holatlari kuzatiladiki,
bu nutqiy sinonimiya holatini yuzaga keltiradi.
Og‘zaki nutqda abstrakt tushunchalarni konkret
nomlar bilan, frazemalar bilan ifodalash holatlari
mavjud. Bu jarayon abstrakt tushunchalarning
murakkab ekanligidan, og‘zaki nutqda esa
murakkablikdan biroz qochish, uni soddalashtirish
yoki frazemalar orqali obrazli ifodalashga urinish deb
baholasa bo‘ladi. Masalan, ayyorlikka nisbatan
tulki
so‘zi ishlatilsa, hissizlikka nisbatan
kesak
so‘zi
ishlatiladi. Mazkur abstrakt ma’no quyidagi kabi
kontekstlarda reallashadi:
ishqi yo‘q eshak, dardi
yo‘q kesak; kesakdan o‘t chiqibdi
.
Abstrakt ma’nolarni ifodalovchi birliklar
o‘rtasida
leksik-frazeologik
sinonimiya
ko‘p
uchraydi. Takror bo‘lsa-da, ta’kidlash joizki, til yoki
til
egalari
shu
yo‘sinda
abstraksiyaning
soddalashuviga,
uning
obrazlar
orqali
idrok
qilinishiga harakat qiladi [6, 340-341].
Qaysarlik
–
ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq,
hayronlik
–
og‘zini
ochmoq,
qayg‘u
–
ikki dunyosi qorong‘i bo‘lmoq,
takabburlik
–
ko‘zini yog‘ bosmoq, ko‘zini shira
bosmoq,
e’tiborsizlik
–
ko‘z yummoq,
ajablanish
–
yoqasini ushlamoq,
ardoqlash
–
eru ko‘kka
ishonmaslik, o‘tkazgani joy topmaslik,
hamjihatlilik
–
bir yoqadan bosh chiqarmoq, bir tanu bir jon
bo‘lmoq,
ayyor
– pixi qayrilgan
kabi frazemalar
orqali berilishi yuqoridagi fikrimizning dalilidir.
Xulosa va takliflar.
Sinonimiya munosabati bitta denotatning
turli nuqtayi nazardan nomlash asosida shakllangan
ma’noviy
munosabatdir.
Muayyan
abstrakt
mohiyatga nisbatan bir vaqtning o‘zida ham salbiy,
ham ijobiy munosabatda bo‘lishning imkonsizligi
sababli
abstrakt
so‘zlarda
konnotativ
darajalanishlarga ega sinonimik qatorlar mavjud
bo‘lmaydi.
Og‘zaki nutqqa xos abstrakt so‘zlar
sinonimiyasining ko‘p kuzatilishi og‘zaki nutqda
murakkab abstrakt mohiyatlarni xalqqa tushunarli
konkret nomlar, frazemalar bilan sodda va obrazli
ifodalash
tendensiyasining
mavjudligi
bilan
belgilanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Бозоров О. Ўзбек тилида даражаланиш. –
Тошкент: Фан, 1995. – Б. 84-85.
2.
Миртожиев
М.
Ўзбек
тили
семасиологияси. –Тошкент: Mumtoz so‘z,
2010. – Б. 209.
3.
Раҳмонов А. Ўзбек тилида луғавий
синонимия ва градуонимиянинг ўзаро
муносабати: Филол. фанлари номз.
…Дисс.автореф – Тошкент, 2017. – Б.
14.
4.
Собиров А. Ўзбек тилининг лексик
сатҳини система сифатида тадқиқ этиш.
Филол. фанлари докт. …Дисс. –
Тошкент, 2005. – Б. 193.
5.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. –
Тошкент:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси,
2006.
1-жилд.
– Б. 545-546.
6.
Хакимова М.К., Эрмухаммедов А.
Семантическая
классификация
абстрактных имен в узбекском языке.
Models and methods for increasing the
efficiency of innovative research, 2023.
М.
7.
Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг
изоҳли луғати. –Тошкент: Ўқитувчи,
1974. – Б. 97.
8.
Khakimova M. The human factor in the
formation of abstract vocabulary. Asian
Journal of Research in Social Sciences and
Humanities, 2021
https://www.indianjournals.com/ijor.aspx?t
arget=ijor:ajrssh&volume=11&issue=11&a
rticle=025
