ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
857
BARCHA DAVRLAR GO’ZALLIGI
Allanazarov Javohir Anvar o’g’li
Osiyo xalqaro universiteti tarix yo’nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10887506
Annontatsiya.
Maqolada qadimgi Afrosiyob shahrining tarixda tutgan o’rni. Barcha
davrlarda o’z ahamiyatini yo’qotmay kelayotgan, o’z mahobatliligi va go’zalligi bilan dunyoga
mashhur bo’lgan qadimgi boqiy shahar
Kalit so’z:
Afina, Sharqiy Bobil, qoplon, Maroqand, Aleksandir Makedonski, Arxeologik
qo’riqxona, Kushonlar, Ark, Buxorxudot, Juyi Arziz, Tolu Borzu, So’g’diyona, Semizkent.
THE BEAUTY OF ALL TIMES
Abstract.
In the article, the place of the ancient city of Afrosiyob in history. It is an ancient
and eternal city that has not lost its importance in all eras and is famous for its majesty and beauty.
Key word:
Athens, Eastern Babylon, Kaplan, Marokand, Alexander the Macedonian,
Archaeological Reserve, Kushans, Ark, Bukhorkhudot, Juyi Arziz, Tolu Borzu, Sogdiyona,
Semizkent.
КРАСОТА ВСЕХ ВРЕМЕН
Аннотация.
В статье место древнего города Афросиаб в истории. Это древний и
вечный город, не потерявший своего значения во все эпохи и славящийся своим величием и
красотой.
Ключевое слово:
Афины, Восточный Вавилон, Каплан, Мароканд, Александр
Македонский, Археологический заповедник, Кушаны, Арк, Бухорхудот, Джуйи Арзиз, Толу
Борзу, Согдиена, Семизкент.
KIRISH
Samarqand dunyoning eng qadimiy shaharlardan biri bo‘lib, Rim va Afina bilan
tengdoshdir. U 2750 yoshdan oshgan. Shahar har doim haqiqiy sharqona mehmondo‘stlikning
chinakam namunasi bo‘lgani bilan ajralib turgan. Bu yerda bir necha millat vakillari doimo
birgalikda yashab kelgan. Samarqandni odatda "Sharqiy Bobil" deb atashadi.
Unda go‘yo ulkan oynadagidek yo‘l aks etadi. Ko‘p avlodlar bosib o‘tgan yo‘l. Shaharning
boy voqealari, yuksalishlar va pasayishlar, qimmatbaho topilmalar va eksponatlar, qadimiy
obidalar dastlabki odamlar bu hududda ming yillar oldin yashay boshlaganliklarini tasdiqlashga
imkon beradi.
Qadimgi afsonaga ko‘ra, Samarqand shahri tashkil etilganida (miloddan avvalgi VIII
asrda) Zarafshon tog‘laridan qoplon kelib, shahar qurilishini ma’qullagan ekan. O‘shandan beri
Samarqandda odamlar o‘zlarini qoplon bilan bog‘lashadi – ular xuddi o‘shanday mag‘rur, xuddi
o‘shanday qat’iyatli va xuddi o‘shanday saxiydirlar.
Samarqand nomi so‘g‘d tilidagi Smr’kand so’zidan kelib chiqib, "tosh qal’a" yoki "tosh
shahar" degan ma’noni anglatadi. Qadimgi davrlarda Samarqand eng qadimiy So‘g‘diyona
davlatining poytaxti bo‘lgan va Afrosiyob deb nomlangan. Qadimgi yunonlar orasida va Rimda
shahar Marakanda nomi bilan tanilgan. Aleksandr Makedoniskiy davrida ham Samarqand
obodonlashtirilib, ancha rivojlangan shahar bo‘lgan.
Asosiy qism
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
858
Afrosiyob – Samarqandning qadimgi xarobasi. Bu nom tarixiy manbalarda qadimgi Samarqandga
nisbaran faqat XVII - asrdan boshlab uchraydi. Qadimgi Samarqand so’g’d manbalarida
Samarkanve deb atalgan. M.avv. IV asrda Samarqand Aleksandir Makedoniskiy qo’shinlari
tomonidan istlo etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Maroqanda sifatida eslatiladi.
Maroqanda Samarkanvening yunoncha tarjimasi. Movarounnahirda somoniylar hokimyati
tepasiga kelgach, qadimgi Samarkanve IX asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi.
XI-XV asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand Semizkent sifatida uchraydi. XV
asrdan forsiy va turkiy tillardagi manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo’ldi.
Afrosiyob siyob arig’i bilan chegaralangan. Janub tomondan “eski shaxar” deb atalgan
Samarqandga qo’shlib ketgan. Shaxarning dastlabki tarixi haqida yozma manbalarda malumotlar
juda kam uchraydi. Ko’hna shaharda o’tkazilgan arxeologik qazishlar esa bunday malumotlarni
ko’proq bermoqda. Samarqand -Smarakansa ning qadimgi markazi Afrosiyob yodgorligidir.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida Afrosiyobdan mil. avv. VI-IV asrlarga oid qadimgi shahar izlari
topilgan. Uning umumiy maydoni 219 gektarni tashkil qilgan. Bu yerdan sopol idishlar, temir va
bronzadan ishlangan ko‘plab uy -ro ‘zg‘or buyumlari va qurol yarog’lar topilgan. XX asrning 60-
70 yillarida V.A.Shishkin va Ya.G‘.G‘ulomovlar rahbarligida keng ko’lamli arxeologik
tadqiqotlar olib borilib, 1966-yilda Afrosiyobni «arxeologik qo‘riqxona» deb e’lon qildilar.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida shaharning yoshi, tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar
hayotining rivojlanish bosqichlari va saroy qoldiqlari ochildi. Tadqiqotlar natijasida 1970 yilda
Samarqandning 2500 yillik yubileyi keng nishonlandi. Mustaqillik yillarida arxeologik va ilmiy
tadqiqot ishlarining samaradorligini oshirish maqsadida o ‘zbek arxeolog olimlar professor
M.Isomiddinov, A.Anorboev va tadqiqotchi A.Otaxo‘jaevlar fransiyalik arxeologlar Pol Bemar
va Franc Grene bilan hamkorlikda ishladilar. Natijada Afrosiyobning eng quyi madaniy
qatlamlarini o ‘rganish jarayonida yer sathidan 10-15 m. chuqurlikda miloddan avvalgi IX-VII asr
o'rtalariga oid ashyolar topildi; qo‘lda yasalgan rangli naqsh berilgan sopol idishlarning parchalari.
7 metr qalinlikdagi guvaladan tiklangan mudofaa devori qoldiqlari va boshqalar. Topilgan ushbu
namunalar Fransiyada radiokarbon tadqiqot usulida o'rganildi va ular miloddan avvalgi VIII asr.
ya’ni Samarqandning 2750 yoshga ega ekanligi isbotlandi. Afrosiyobdan topilgan arxeologik
matereriallar Samarqand miloddann avvalgi VIII-V asrlarda Sug’diyonaning markaziy shahri
sifatida vujudga kelganligini ko’rsatadi. Mil.avv 329-yilda shahar Aleksandir Makedoniskiy
qo’shinlari tomonidan vayron etilgan. Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar
kuzatilgan.
Mil.avv. III asrda shahar qishloq mudofa devori bilan o’rab olingan. U davrlarning qalin
madaniy qatlami Afrosiyobning shimolida, uning arki aholisi joylashgan hududda madaniy
qatlamlar yaxshi saqlanib qolgan. Arxeologik materiallar va yozma manbalarda takidlanishcha bu
zamonda Samarqand orqali Buyuk ipak yo’li o’tgan ichki va tashqi savdo, hunarmandchlik rivoj
topgan. Ilk o’rta asrlarda Samarqand So’g’diyonaning bosh shahri sifatida nufuzli mavqega ega
bo’lib, shahar ijtimoiy va iqtisodiy hayotida tub o’zgarishlar ro’y berdi.
Badavlat dehqon xo’jaliklari kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan
Afrosiyobning shimoliy qismi mudofaa devori bilan o’rab olingan. Bu holat Movarounnahr va
unga qo’shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davirda Samarqand hukumdori “Ixshid” Buxoro
hukumdorlari esa “Buxorxudot” deb atalgan. 1220-yilda Chingizxon qo’shinlari “Juyi arziz”
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
859
to’g’onini buzib, shaharni suvsiz qoldirdi. Shahar mudofachilari tengsiz jangda taslim bo’ldilar.
Bosqinchilar shaharning devor va darvozasini vayron qilib saroy, masjid va madrasalarga, aholi
xonadonlariga o’t qo’ydilar. Aholining katta qismi jangda qirildi, hunarmandlar Mo’g’listonga
haydab ketildi. Shaharning so’ngi mudofachilari Jome masjidiga yashirnib, qarshlikni davom
ettirdilar.
Ularning olovda yongan tanalari jang kiymida bizgacha yetib kelib, arxeologik qazish
vaqtida topildi. Afrosiyobda suvsiz qolgan aholi Siyobdan charxpalakda suv chiqarib, kun ko’rgan,
so’ng aholi bora-bora Afrosiyobni butunlay tashlab ketgan. Kimsasiz xarobaga aylangan qadimgi
Samarqand avvallari Hisori ko’hna “qal’ai Hisor” deb atalgan. Afrosiyobda ko’pgina qazishma
ishlari olib borilgan shulardan biri 1948 yilda arxeolog A.I.Terenojkin Afrosiyobning ilk o‘rta
asrlarga oid qatlamlarini tekshirdi. Qazish ishlari natijasida VI asrga mansub Tolu Barzu
yodgorligi. VIII asrga oid sopol idishlar, sosoniy tangalari topildi. 1958 yildan buyon Afrosiyobni
o’rganilish ishlari davom etmoqda va hozirgacha turli davrlarga oid bir qancha yodgorliklar
topildi.
Tadqiqotlar natijada IV-V asrlarda Samarqandning tushkunlikka uchragan davri ekanligi
aniqlandi. Uning rivojlanishi yangitdan VI asrdan boshlangan. Bu davrda ark yangi devor bilan
o‘rab olingan va uzunligi 1,5 km bo’lgan 4-devor qurilgan. Shahar janubga qarab kengaytirilib,
uzunligi 3 km bo’lgan ichki devor qurilgan. VII asrlarda Afrosiyobda maxsus saroy devori quriladi
va shaharning to'rtinchi tashqi devori butunlay qayta qurilgan. Saroy devorining ichida yirik
inshootlar qurilgan. Shahar aholisi kasbiga ko‘ra maxallalarga bo’ling.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkunki, ushbu maqolada Afrosiyobning qadimdan
shakillanishidan xozirgi davrgacha bo’lgan voqealarni ko’rib o’tdik. Afrosiyob aslida qadimgi
So’g’diyonaning markaziy shahri sifatida shakillana boshlaydi, keyinchalik ko’plab bosqinlar
davrida vayrona xolga kelib qoladi. Afrosiyobni qayta tiklash ishlari barcha davirlarda amalga
oshrilgan Aleksandr Makedoniskiy bosqini davrida shaxar mudofa devorlar vayronaga
aylantirladi. Lekin ko’p o’tmay shaharda qayta tiklash ishlarini olib boradi. Aleksandr
Makedoniskiy shaxarga kirib kelgan chog’da shunday deydi “Men Samarqand haqida
eshitganlarimning hammasi albatta haqiqat! Faqat bitta narsa: u men tasavvur qilganimdan ham
chiroyliroq bo‘lib chiqdi.”.Biz ham ushbu fikrlarning to’g’ri ekanligiga guvoh bo’lyabmiz.
REFERENCES
1.
I. Mo’minov – Samarqand tarixi birinchi jild – Toshkent 1971. 8-11 betlar
2.
Utayeva Feruza Xolmamatova –O’rta Osiyoning Qadimgi va O’rta asrlar
urbanizatsiyasi Buxoro -2021 . 67-69 betlar .
3.
A. Sagdullayev – O’zbekiston tarixi Toshkent – 2003yil 156 –bet.
4.
O’sha adabiyot-487-bet.
5.
Xudoyberdi Doniyorov-,,Sharq yulduzi" jurnali 1991yil,7-son
6.
Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
7.
Ashurovich, B. A. . (2024). Results of the Archaeological Research Works Carried Out in
Bactria.
EUROPEAN
JOURNAL
OF
INNOVATION
IN
NONFORMAL
EDUCATION
,
4
(3),
113–119.
Retrieved
from
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
860
8.
Bobohusenov, A. (2024). HISTORICAL GEOGRAPHY OF BUKHARA OASIS. Modern
Science
and
Research,
3(2),
634–640.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/29429
9.
Akmal , B. (2024). THE GREAT WALL OF THE EARLY MIDDLE AGES - KANPIRAK
WALL.
Modern
Science
and
Research,
3(1),
694–698.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/28381
10.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
11.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). THE MATERIAL CULTURE OF THE
TOMBS OF THE ANCIENT AND EARLY MEDIEVAL PERIOD.
International Journal
Of
History
And
Political
Sciences
,
3
(11),
24–29.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-06
12.
Bobohusenov Akmal. (2023). ANTIK VA ILK O‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-
QO‘RG‘ONLARI MODDIY MADANIYATI .
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ
ИДЕИ
В
МИРЕ
,
35
(3),
65–70.
Retrieved
from
https://www.newjournal.org/index.php/01/article/view/10037
13.
Bobohusenov Akmal. (2023). ANTIK VA ILK O‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-
QO‘RG‘ONLARI MODDIY MADANIYATI .
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ
ИДЕИ
В
МИРЕ
,
35
(3),
65–70.
Retrieved
from
https://www.newjournal.org/index.php/01/article/view/10037
14.
Tursunova, M., & Bobohusenov, A. (2023). QADIMGI VARAXSHA DEVORIY
GANCH
VA
LOY
BEZAKLARI.
SCHOLAR,
1(28),
303–308.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10026873
15.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
16.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). VARAKHSHA MURAL GANCH AND CLAY
PAINTINGS.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 48–53.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue12-09
17.
Bobohusenov Akmal, & Naimov Ismat. (2023). BAQTRIYANING BRONZA DAVRI
ARXEOLOGIYA
YODGORLIKLARINING
JOYLASHUVI
VA
MODDIY
MADANIYATI.
Innovations in Technology and Science Education
,
2
(8), 73–80.
Retrieved from
https://humoscience.com/index.php/itse/article/view/557
18.
Bobohusenov
,
A.
(2023).
BUXORO
VOHASINING
ANTIK
DAVRI
YODGORLIKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28),
298–302.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/openscholar/article/view/5055
19.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHASI QOYATOSH SURATLARINING
DAVRIY TASNIFI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В
МИРЕ
,
29
(1),
142–146.
Retrieved
from
https://newjournal.org/index.php/01/article/view/8667
