226
ORGANIK BIRIKMALARNING TUZILISH NAZARIYASI
Raxmonova Nazokatxon Ibroximovna
Farg‘ona viloyati Uchko‘prik tumani
1-son kasb-hunar maktabi Kimyo fani o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10899228
Annotatsiya.
Organik kimyo – organik moddalar va ular bo‘ysunadigan qonuniyatlar
to‘g‘risidagi fandir. U organik birikmalarning nomlanishi, izomeriyasi, olinish usullari, tuzilishi,
fizikaviy va kimyoviy xossalari hamda ishlatilish sohalarini o‘rganadi.
Kalit so‘zlar:
F.Vyoler, Organik kimyo, organizm, fizikaviy va kimyoviy xossalari,
izomeriya, organik birikma, organik moddalar.
THEORY OF THE STRUCTURE OF ORGANIC COMPOUNDS
Abstract.
Organic chemistry is the science of organic substances and the laws they obey.
He studies the nomenclature, isomerism, methods of preparation, structure, physical and chemical
properties of organic compounds, as well as areas of use.
Key words:
F. Vyoler, Organic chemistry, organism, physical and chemical properties,
isomerism, organic compound, organic substances.
ТЕОРИЯ СТРОЕНИЯ ОРГАНИЧЕСКИХ СОЕДИНЕНИЙ
Аннотация.
Органическая химия — наука об органических веществах и их законах.
Он изучает номенклатуру, изомерию, способы получения, строение, физические и
химические свойства органических соединений, а также области использования.
Ключевые слова:
Ф. Вёлер, Органическая химия, организм, физико-химические
свойства, изомерия, органическое соединение, органические вещества.
Organik birikmalarni ishlab chiqarish qadimdan boshlangan, ammo u uzoq yillar davomida
tabiiy materiallar tarkibidagi mahsulotlarni (qand-shakar, skipidar, o`simlik va hayvon moylari
hamda yog‘lari va boshqalar) ajratib olishga asoslangan yoki murakkab tabiiy mahsulotlarni oddiy
moddalarga (oziq-ovqat mahsulotlarini spirt va sirka kislotasiga, yog`larni sovun va gliseringacha)
parchalashga asoslangan edi.
XIX asr o‘rtalarida minglab yangi organik moddalar olindi va katta daliliy material
to‘plandi. Lekin dalil va ma’lumotlarni umumlashtiruvchi, kimyoviy o‘zgarish va qonuniyatlarni
asoslab beruvchi nazariyaning yo‘qligi organik kimyoni yana-da rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
Dastlabki nazariya sifatida radikallar nazariyasi (Gey-Lyussak, Vyoler, Libix) vujudga
keldi. Bu nazariyaga muvofiq noorganik moddalar atomlardan tuzilgani singari organik moddalar
227
radikallar (bir yoki bir necha atomlardan iborat qoldiqlar)dan tuzilgan. Kimyoviy reaksiyalarda
bu radikallar bir modda tarkibidan ikkinchisiga o‘zgarmasdan o‘tadi. Organik kimyoning rivoji
radikallar nazariyasini tasdiqlaganday bo‘ldi. Chunki CH3-metil, C6H5—CO-benzoil kabi
radikallar topildi. Lekin radikallarni sof holda ajratib olish ishlarining natijasiz chiqqanligi va
ayrim reaksiyalarda radikallarning ham o‘zgarishi aniqlanganligi sababli bu nazariya fanda uzoq
hukm surmadi.
1853-yilda Sh.Jerar tiplar nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga asosan organik
moddalar noorganik moddalar (tiplar)dan bir yoki bir necha vodorod atomlari o‘rnini organik
qoldiqlar olishidan hosil bo‘ladi. Dastlab organik moddalarning to‘rtta tipi yaratildi:
Tiplarga asoslanib, organik birikmalarning sinflarga ajratilgani bu nazariyaning yutug‘i edi.
Tiplar nazariyasining kamchiligi shundaki, u kimyoviy usullar yordamida moddalarning
tuzilishini o‘rganish mumkinligini rad etdi.
XIX asrning o‘rtalariga qadar o‘simlik va hayvonlar organizmlarida hosil bo‘ladigan
moddalarni o‘rganuvchi fan organik kimyo deb yuritilardi. Shuning uchun «organik» atamasi
«organizm» so‘zidan kelib chiqqan. Tarixan paydo bo‘lgan bu nomning mazmuni tubdan
o‘zgargan bo‘lsa-da, u hozirgacha qo‘llanilmoqda.
Organik kimyo yosh tabiiy-ilmiy fanlar jumlasiga kiradi. Uning mustaqil fan sifatida
shakllanishi XIX asrning birinchi yarmidan, aniqrog‘i 1828-yildan, ya’ni F.Vyoler ammoniy
sianatni qizdirib mochevinani sintez qilgan vaqtdan boshlandi,
228
desa bo‘ladi. Bu tarixiy qisqa vaqt ichida organik kimyo taraqqiy etgan va juda tez sur’atlar bilan
rivojlanayotgan fundamental fanlar qatoridan joy oldi hamda juda katta daliliy materialga ega
bo‘ldi. Hozirgi kungacha o‘rganilgan barcha kimyoviy birikmalarning 90 foizdan ortig‘i organik
birikmalar bo‘lib, ularning soni 10 milliondan oshib ketdi. Vaholanki, noorganik moddalarning
soni esa bir necha yuz mingdan oshmaydi. Ilmiy va pedagogik faoliyat bilan band bo‘lgan barcha
kimyogarlarning yarmidan ko‘pi organik-kimyogarlardir.
Odamlar o‘simlik va hayvonlardan organik moddalarni ajratib olish va ulardan foydalanishni
qadim zamonlardanoq bilganlar. Ular spirtli ichimliklar tayyorlash, vinoni achitib sirka olish,
o‘simliklardan bo‘yoqlar, dori-darmonlar, xushbo‘y moddalar olishni bilganlar. Lekin u davrdagi
kishilar organik moddalarning aralashmalari bilan ish ko‘rganlar. Sof organik moddalar esa
birmuncha keyinroq olina boshlandi. 1776-yilda A.Volta botqoqlik gazini tadqiq qilib metanni,
1769—1785-yillarda K.Sheele vino, limon, olma, sut, gall, oksalat va siydik kislotalarini, 1795-
yilda J.Deyman etil spirtiga konsentrlangan sulfat kislotani ta’sir ettirib etilenni,
1825-yilda M.Faradey yoritgich gaz kondensatidan benzolni, 1836-yilda E.Devi atsetilenni
sof holda ajratib oldi. O‘rganilgan barcha tabiiy va sintetik organik moddalar tarkibida uglerod
borligiga asoslanib, 1806-yilda Y.Berselius, 1848-yilda L.Gmelin organik kimyoga uglerod
birikmalari kimyosi deb ta’rif berishdi. Birinchi bo‘lib 1808-yilda «organik modda» tushunchasini
fanga kiritgan hamda kimyoni ikkita mustaqil-organik va noorganik kimyo fanlariga ajratgan ham
Y.Berseliusdir. Lekin hozirgi vaqtda ham umumiy qabul qilingan (AQSH, Germaniya, Rossiya va
boshqa mamlakatlarda nashr qilinayotgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarda berilayotgan) bu ta’rif
uglerodning organik moddalarga mansub bo‘lmagan birikmalari (uglerod oksidlari, karbonat
kislota va karbonatlar, karbidlar, metallar karbonillari, sianid kislota, sian kislota H−O−C≡N,
izosian kislota O=C=N−H va ularning tuzlari) ham borligini inobatga olmaydi. Shuning uchun
ham K.Shorlemmerning organik kimyo-uglevodorodlar va ularning hosilalari kimyosidir deb
bergan ta’rifini ancha aniq va to‘g‘ri desa bo‘ladi.
XIX asrning birinchi yarmidanoq organik sintez bilan bir qatorda organik moddalarning
tahlili ham rivojlandi. Y.Libix organik birikmalar tarkibidagi uglerod va vodorodni, J.Dyuma esa
azotni aniqlash usullarini ishlab chiqdilar. 1879-yilda A.Bayerning indigo bo‘yog‘ini, 1904-yilda
A.Piktening nikotin alkaloidini sintez qilgani sintetik bo‘yoq va dorivor moddalar kimyosining
yuksalishiga olib keldi.
1874-yilda Vant-Goff va Le-Bellar organik birikmalar molekulalarida atomlarning fazoviy
joylashish nazariyasi (tetraedrik nazariya)ni yaratib, organik kimyoning rivojiga katta hissa
qo‘shdilar.
229
XX asrning dastlabki yillarida organik kimyoga tadqiqotning fizikaviy usullari, elektron
tuzilish nazariyasi, 1930-yillarda esa kvant kimyosi kirib kela boshladi, uglevodlar, polipeptidlar,
purinlar, oshlovchi moddalar va boshqa tabiiy birikmalarning nozik sintezlari amalga oshirildi.
AQSH olimi R.Vudvord strixnin va morfin alkaloidlari, xlorofill, B12 vitaminini, P.Ziber tarkibida
51ta aminokislota qoldig‘ini tutgan inson insulini gormonini, G.Koran 50dan ortiq nukleozid
tutgan ribonuklein kislotalarini sintez qilib, organik sintezning imkoniyatlari cheksizligini
isbotladilar.
Organik kimyoning juda tez sur’atlar bilan rivojlanishi natijasida XX asrning 60-70-yillaridan
boshlab, undan muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan to‘rtta fan (bioorganik kimyo,
yuqori molekulali birikmalar kimyosi, farmakologik kimyo va sanoat organik sintezi) ajralib
chiqdi va mustaqil taraqqiy etmoqda.
Hozirgi kunda organik kimyoga oid yangiliklar ilmiy va referativ jurnallarda, referativ
jurnallar ko‘rsatkichlarida, shuningdek, bibliografik asarlarda e’lon qilib boriladi. Har yili organik
kimyo yutuqlariga bag‘ishlangan 200-250 mingdan ortiq asar, risola, ilmiy maqola, monografiya
va dissertatsiyalar nashr etilmoqda. Jahon miqyosida organik kimyo faniga doir ilmiy
maqolalarning 60 foizi ingliz, 20 foizi rus, 10 foizi nemis va qolgan 10 foizi boshqa tillarda chop
etilmoqda. Shuning uchun organik kimyo fanini chuqur o‘rganishni maqsad qilib qo‘ygan har bir
o‘quvchi ingliz va rus tillarini mukammal bilishi lozim.
REFERENCES
1.
S.O.Sodiqov, S.Q.Sultonov, E.O‘.Yo‘ldoshev “Organik kimyo” “O‘qituvchi”
Toshkent-1971
2.
R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov. Organik kimyo. - Тоshkent:
“Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b.
3.
Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов
А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б.
4.
Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б.
5.
Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo,
T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б.
6.
Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б.
7.
Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik
kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b
8.
“Geterosiklik birikmalar kimyosi” fanidan o‘quv uslubiy majmua Urganch2013.
