2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
159
O‘ZBEKISTON MEHNAT QONUNCHILIGIDA JAMOA SHARTNOMASINING
AHAMIYATI VA IJTIMOIY HAYOTDAGI O‘RNI
Jiyanova Shohidaxon Mahsumovna
Farg‘ona viloyati yuridik texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi, 3-darajali yurist.
E-Pochta:
shokhidaxonjiyanova@gmail.com
Mirzatoxirova Sarvinoz Farhodjon qizi
Farg‘ona viloyati Yuridik texnikumi
II bosqich yuridik xizmat yo‘nalishi 42/24-guruh o‘quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17618353
Annotatsiya
. Ushbu maqolada O‘zbekiston mehnat qonunchiligida jamoa shartnomasining
ahamiyati hamda uning ijtimoiy hayotdagi o‘rni tahlil qilinadi. Jamoa shartnomasi mehnat
munosabatlarini tartibga soluvchi muhim huquqiy hujjat bo‘lib, ish beruvchi va xodimlar
manfaatlarini muvofiqlashtirishda muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Tadqiqotda jamoa
shartnomalarining ijtimoiy adolatni ta’minlash, mehnat sharoitlarini yaxshilash va ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishdagi roli yoritilgan. Shuningdek, amaldagi qonunchilik va
xalqaro tajriba asosida O‘zbekistonda jamoa shartnomalari institutini yanada takomillashtirish
yo‘llari taklif etilgan.
Kalit so‘zlar:
jamoa shartnomasi, mehnat qonunchiligi, mehnat munosabatlari, ijtimoiy
hamkorlik, kasaba uyushmalari, mehnat huquqi, mehnat sharoitlari, ijtimoiy kafolatlar, mehnat
nizolari, xalqaro mehnat standartlari, ijtimoiy adolat, huquqiy mexanizm.
THE SIGNIFICANCE OF THE COLLECTIVE AGREEMENT IN UZBEKISTAN’S
LABOR LEGISLATION AND ITS ROLE IN SOCIAL LIFE
Annotation.
This article analyzes the importance of the collective agreement in
Uzbekistan’s labor legislation and its role in social life. The collective agreement is a key legal
instrument that regulates labor relations and serves as an essential means of balancing the
interests of employers and employees. The study highlights the role of collective agreements in
ensuring social justice, improving working conditions, and increasing production efficiency. In
addition, based on the current legislation and international experience, the article proposes ways
to further improve the institution of collective agreements in Uzbekistan.
Keywords:
collective agreement, labor legislation, labor relations, social partnership,
trade unions, labor law, working conditions, social guarantees, labor disputes, international labor
standards, social justice, legal mechanism.
Kirish
. Har qanday demokratik jamiyatda inson huquq va erkinliklarini ta’minlash,
ayniqsa mehnat sohasida ijtimoiy adolat va tenglikni qaror toptirish davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mehnat munosabatlari tizimi insonning iqtisodiy, ijtimoiy va
huquqiy manfaatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning uyg‘unlashuvi jamiyat barqarorligi va
taraqqiyotining muhim sharti sifatida namoyon bo‘ladi. Shu jihatdan, jamoa shartnomasi
institutining mehnat qonunchiligi tizimidagi o‘rni alohida ahamiyat kasb etadi.
Jamoa shartnomasi — bu mehnat jamoasi (yoki xodimlar vakillari) bilan ish beruvchi
o‘rtasida tuziladigan, mehnat sharoitlarini, ish haqi miqdori va to‘lov tartibini, dam olish va
ijtimoiy kafolatlarni hamda taraflarning majburiyatlarini belgilovchi huquqiy hujjatdir.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
160
Ushbu institut mehnat sohasida ijtimoiy hamkorlik tamoyilini amalga oshirishning asosiy
shakllaridan biri sifatida e’tirof etiladi. U xodimlar manfaatlarini himoya qilish bilan birga, ish
beruvchining iqtisodiy manfaatlarini ham hisobga olib, o‘zaro muvozanatni saqlashga xizmat
qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Mehnat kodeksida jamoa shartnomalari
mehnat munosabatlarini demokratlashtirish, taraflarning huquq va majburiyatlarini muvozanatlash
hamda mehnat nizolarini oldini olish vositasi sifatida belgilangan. Shu bilan birga, jamoa
shartnomalarining amaliyotdagi ahamiyati faqat mehnat sharoitlarini tartibga solish bilan
cheklanmay, balki ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash, xodimlarning hayot sifatini oshirish,
mehnat unumdorligini ko‘tarish va ishlab chiqarish madaniyatini yuksaltirishga ham bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda olib borilayotgan huquqiy islohotlar mehnat sohasida
ijtimoiy hamkorlik mexanizmlarini yanada takomillashtirish, kasaba uyushmalarining rolini
kuchaytirish va jamoa shartnomalari institutini xalqaro mehnat standartlariga moslashtirishni talab
etmoqda. Shu bois, jamoa shartnomasi institutining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, amaldagi
qonunchilik va amaliyot o‘rtasidagi uyg‘unlikni ta’minlash, hamda xorijiy tajriba asosida
takomillashtirish yo‘nalishlarini aniqlash dolzarb ilmiy vazifa hisoblanadi.
Mazkur tadqiqotning maqsadi — O‘zbekiston mehnat qonunchiligida jamoa shartnomasi
institutining huquqiy asoslarini, uning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish, mavjud
muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishning ilmiy-nazariy hamda amaliy yo‘llarini ishlab
chiqishdan iboratdir. Tadqiqotning ilmiy yangiligi jamoa shartnomalarining ijtimoiy-huquqiy
mohiyatini zamonaviy islohotlar nuqtayi nazaridan qayta ko‘rib chiqish va ularni ijtimoiy
hamkorlikning samarali mexanizmi sifatida baholashda namoyon bo‘ladi.
Adabiyotlar tahlili va mushohada
O‘zbekiston mehnat qonunchiligi tizimida jamoa shartnomasi institutining huquqiy,
ijtimoiy va amaliy ahamiyatini chuqur tahlil qilishda avvalo ushbu institutning shakllanish
bosqichlari, nazariy asoslari va xalqaro tajriba bilan uyg‘unligi masalalariga e’tibor qaratish lozim.
Mehnat sohasidagi jamoaviy kelishuv va muzokaralar institutining paydo bo‘lishi sanoat
jamiyati shakllanishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u xodimlar manfaatlarini himoya
qilishning huquqiy kafolatlangan shakliga aylangan.
1. Jamoa shartnomasi institutining nazariy asoslari
Jamoa shartnomasi tushunchasi huquqshunoslik va sotsiologik nazariyada turlicha talqin
qilinadi. Huquqiy nuqtayi nazardan, u mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi
kollektiv-
huquqiy hujjat
sifatida qaraladi (A. Mavlonov, 2018). Sotsiologik yondashuvda esa jamoa
shartnomasi jamiyatda
ijtimoiy muvozanatni saqlash
, manfaatlar ziddiyatini huquqiy yo‘l bilan
hal etish vositasi sifatida talqin etiladi (Z. Rahmonqulova, 2020).
Mazkur yondashuvlar bir-birini to‘ldiradi: jamoa shartnomasi nafaqat mehnat sharoitlarini
belgilovchi hujjat, balki ijtimoiy hamkorlikning madaniy-huquqiy shakli hamdir. Bu fikrni xalqaro
tajriba ham tasdiqlaydi.
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)
tomonidan qabul qilingan
98-sonli
“Tashkilot tuzish va jamoaviy
muzokaralar to‘g‘risida”gi konvensiya (1949-yil) hamda 154-sonli
“Jamoaviy muzokaralar to‘g‘risida”gi konvensiya (1981-yil)
jamoa shartnomasini mehnat
sohasidagi ijtimoiy adolatni ta’minlovchi asosiy mexanizmlardan biri sifatida e’tirof etadi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
161
2. O‘zbekiston mehnat qonunchiligida jamoa shartnomasining o‘rni
O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi
Mehnat kodeksi
(2022-yil 30-aprelda
qabul qilingan) jamoa shartnomalariga alohida bob bag‘ishlab, ularning mazmuni, shakli, tuzish
tartibi va ijrosini nazarda tutadi. Kodeksning tegishli normalariga ko‘ra, jamoa shartnomasi ish
beruvchi bilan xodimlarning vakillik organi (ko‘pincha kasaba uyushmasi) o‘rtasida tuziladi va
unda taraflarning o‘zaro majburiyatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi miqdori, ijtimoiy kafolatlar
hamda mehnatni muhofaza qilish choralari belgilanadi.
Huquqshunos olim
N. Xolmirzayev
ning ta’kidlashicha, jamoa shartnomasi — bu “mehnat
jamoasi va ish beruvchi o‘rtasidagi ijtimoiy kelishuv madaniyatini ifodalovchi demokratik
institut” bo‘lib, u mehnat jamoasining faolligini oshiradi, mehnat jarayonida o‘zaro mas’uliyatni
mustahkamlaydi (Xolmirzayev N., 2019). Shuningdek,
Sh. Mustafoyev
o‘z tadqiqotida jamoa
shartnomasining ahamiyatini quyidagicha asoslaydi: “Jamoa shartnomalari ijtimoiy-iqtisodiy
manfaatlarni muvofiqlashtirish, mehnat nizolarini oldini olish hamda ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishning eng samarali vositalaridan biridir.” (Mustafoyev Sh., 2021).
3. Xalqaro tajriba va ilmiy yondashuvlar
Xorijiy adabiyotlarda jamoaviy muzokaralar va jamoa shartnomalari masalasi keng
o‘rganilgan. Masalan,
R.
Blanpain
(Belgiyada) jamoaviy shartnomalarni “mehnat
munosabatlarini o‘zaro ishonch asosida boshqarish tizimi” deb ataydi.
G. Casale
(XMT eksperti)
esa jamoa shartnomalarini “ijtimoiy tinchlikning asosiy kafolati” sifatida baholaydi.
Yevropa davlatlarida jamoa shartnomalari ishchi kuchi bozori tartibotining muhim tarkibiy
qismi bo‘lib, ularning amal qilish doirasi soha, hudud yoki milliy darajada belgilanadi. Masalan,
Germaniyada sohaviy jamoa shartnomalari barcha korxonalarga majburiy kuchga ega bo‘lishi
mumkin. Bu holat mehnat qonunchiligini markazlashgan, tizimli mexanizm sifatida
shakllantirgan. Ushbu tajribalar O‘zbekiston uchun ham dolzarb bo‘lib, mamlakatda jamoa
shartnomalarining huquqiy maqomini kuchaytirish, ularning bajarilishini samarali nazorat qilish
hamda kasaba uyushmalari faoliyatini qo‘llab-quvvatlash zarurligini ko‘rsatadi.
4. Amaliy tahlil va mavjud muammolar
O‘zbekiston amaliyotida jamoa shartnomalarining qabul qilinishi ko‘p hollarda
formallik
xarakterini kasb etadi. Ayrim korxona va tashkilotlarda jamoa shartnomasi faqat mehnat
inspeksiyasi yoki yuqori tashkilotlar talabi sifatida rasmiylashtiriladi, ammo ularning ijrosi doimiy
nazorat qilinmaydi. Bu holat mehnat nizolari, ish haqi va ijtimoiy kafolatlar bo‘yicha
kelishmovchiliklarga olib keladi. Shuningdek, tahlillar shuni ko‘rsatadiki, jamoa shartnomalari
samaradorligining pasayishiga quyidagi omillar ta’sir etmoqda:
jamoa muzokaralarida kasaba uyushmalari vakillarining huquqiy tayyorgarligi yetarli
emasligi;
ish beruvchilarning ayrim hollarda shartnomaviy majburiyatlarni chetlab o‘tishi;
mehnat qonunchiligi normalarini amaliyotda to‘liq qo‘llamaslik;
jamoa shartnomalarining monitoring va baholash tizimining yetarli darajada ishlab
chiqilmagani.
5. Mushohada va ilmiy xulosalar
Yuqoridagi tahlillar asosida aytish mumkinki, jamoa shartnomasi nafaqat mehnat
huquqining institutlaridan biri, balki ijtimoiy boshqaruvning huquqiy shakli sifatida ham qaralishi
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
162
zarur. U mehnat jamoasida o‘zaro hurmat, adolat va mas’uliyat muhitini shakllantiradi,
shuningdek, ijtimoiy nizolarni huquqiy mexanizm orqali hal etishga xizmat qiladi.
Ilmiy nuqtayi
nazardan, jamoa shartnomasi institutining samarali faoliyat yuritishi uchun quyidagi shartlar
muhim:
1.
Huquqiy asoslarning mustahkamligi
— qonunchilikda jamoa shartnomalarining ijrosi
uchun aniq kafolat va javobgarlik mexanizmlarini belgilash;
2.
Ijtimoiy hamkorlikni rivojlantirish
— kasaba uyushmalari, ish beruvchilar va davlat
organlari o‘rtasidagi hamkorlikni institutsionallashtirish;
3.
Tahlil va monitoring tizimi
— jamoa shartnomalarining bajarilishini baholash va
natijalarni jamoatchilikka ochiq e’lon qilish;
4.
Huquqiy madaniyatni oshirish
— mehnat jamoalarida muzokara madaniyati va huquqiy
savodxonlikni kuchaytirish.
Xulosa va tavsiyalar
O‘tkazilgan nazariy tahlil va amaliy kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, jamoa shartnomasi
institutining samarali faoliyat yuritishi O‘zbekiston mehnat qonunchiligi tizimida nafaqat mehnat
munosabatlarini tartibga solish vositasi, balki keng ma’noda ijtimoiy barqarorlik, adolat va
hamkorlikni ta’minlovchi mexanizm sifatida qaralishi zarur. Jamoa shartnomasi mehnat
jamoalarida o‘zaro ishonchni mustahkamlaydi, taraflarning manfaatlarini muvofiqlashtiradi va
mehnat muhitini ijtimoiy adolat tamoyillari asosida boshqarish imkonini beradi. Shu bilan birga, u
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xodimlarning mehnatga bo‘lgan rag‘batini kuchaytirish
hamda mehnat nizolarini oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston
Respublikasining
yangi
tahrirdagi
Mehnat
kodeksi
da
jamoa
shartnomalarining huquqiy asoslari aniq belgilangan bo‘lsa-da, ularning amaliyotda to‘liq va
samarali qo‘llanilishi uchun hali ham bir qator tizimli muammolar mavjud. Xususan, ayrim
korxonalarda jamoa shartnomalari faqat rasmiy hujjat sifatida tuzilib, ijrosi bo‘yicha yetarli
monitoring olib borilmaydi; kasaba uyushmalari vakillarining huquqiy savodxonligi yetarli
darajada emas; ish beruvchilar tomonidan ayrim majburiyatlarning bajarilmasligi holatlari uchrab
turadi. Mazkur muammolarni hal etish va jamoa shartnomalari institutini yanada takomillashtirish
maqsadida quyidagi
tavsiyalarni ilgari surish mumkin:
Tavsiyalar
1.
Huquqiy
mexanizmlarni
takomillashtirish:
Jamoa
shartnomalarining
ijrosini
ta’minlashga oid aniq javobgarlik choralari Mehnat kodeksida yanada mustahkamlab qo‘yilishi
lozim. Bu orqali shartnomaviy majburiyatlarni buzgan tomonlarga nisbatan huquqiy sanksiyalarni
qo‘llash mexanizmlari kuchaytiriladi.
2.
Kasaba uyushmalarining rolini oshirish:
Kasaba uyushmalari vakillarining muzokara
olib borish ko‘nikmalari, huquqiy savodxonligi va ijtimoiy faolligini oshirish uchun muntazam
o‘quv kurslari va treninglar tashkil etish zarur. Ular jamoa shartnomalarining tuzilishi va ijrosi
ustidan samarali nazoratni amalga oshirishi kerak.
3.
Monitoring va tahlil tizimini joriy etish:
Har bir jamoa shartnomasining bajarilishi
bo‘yicha yillik monitoring tizimini yo‘lga qo‘yish, natijalarni ochiq e’lon qilish va tahlil asosida
baholash jamoaviy mas’uliyatni kuchaytiradi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
163
4.
Xalqaro tajriba asosida modernizatsiya:
Xalqaro mehnat tashkiloti konvensiyalarida
belgilangan tamoyillarni milliy qonunchilikka yanada chuqurroq integratsiya qilish, jamoa
shartnomalari tuzilishida Yevropa davlatlari tajribasini (xususan, Germaniya, Fransiya, Polsha
kabi mamlakatlarda sohaviy kelishuvlar tizimini) inobatga olish zarur.
5.
Huquqiy madaniyatni yuksaltirish:
Ish beruvchi va xodimlar o‘rtasida ijtimoiy
hamkorlik va huquqiy ongni shakllantirish maqsadida mehnat huquqi sohasida targ‘ibot-tashviqot
ishlarini kuchaytirish, ommaviy axborot vositalari va ta’lim tizimi orqali huquqiy bilimlarni keng
yoyish lozim.
6.
Elektron nazorat tizimlarini joriy etish:
Jamoa shartnomalarining tuzilishi, ro‘yxatdan
o‘tkazilishi va ijrosi jarayonlarini raqamlashtirish orqali shaffoflikni ta’minlash va davlat mehnat
inspeksiyasi faoliyatini optimallashtirish tavsiya etiladi.
Umumiy xulosa
Shunday qilib, jamoa shartnomasi institutini chuqur ilmiy o‘rganish va uni amaliyotda
to‘liq tatbiq etish mehnat qonunchiligining rivojlanishida strategik ahamiyatga ega. Bu institutning
samarali faoliyati — xodimlar huquqlarini himoya qilish, mehnat munosabatlarini
barqarorlashtirish, ijtimoiy adolatni qaror toptirish va jamiyatda ijtimoiy tinchlikni ta’minlashning
muhim kafolatidir. Shu sababli, jamoa shartnomalarining milliy huquqiy tizimdagi o‘rni va amaliy
ahamiyatini mustahkamlash O‘zbekistonning ijtimoiy-huquqiy taraqqiyot yo‘lida muhim omil
bo‘lib qoladi.
Xulosa qilib aytganda, jamoa shartnomasi mehnat munosabatlarini demokratlashtirish,
xodimlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish hamda jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashning asosiy huquqiy vositasi hisoblanadi. Shu bois bu institutni ilmiy jihatdan chuqur
o‘rganish va milliy amaliyotga tizimli tatbiq etish mehnat qonunchiligi rivojining dolzarb
yo‘nalishlaridan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi.
– Toshkent: Adolat, 2022.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
– Toshkent: O‘zbekiston, 2023.
3.
Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT)
. – 98-sonli “Tashkilot tuzish va jamoaviy muzokaralar
to‘g‘risida”gi Konvensiya, 1949-yil.
4.
Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT)
. – 154-sonli “Jamoaviy muzokaralar to‘g‘risida”gi
Konvensiya, 1981-yil.
5.
Mavlonov A.
Mehnat huquqi: nazariya va amaliyot.
– Toshkent: TDYuU nashriyoti, 2018.
6.
Rahmonqulova Z.
Jamoa shartnomasining huquqiy mohiyati va amaliy ahamiyati.
– Yuridik
fanlar jurnali, №2, 2020.
7.
Mustafoyev Sh.
O‘zbekiston mehnat qonunchiligida jamoa shartnomalarining rivojlanish
tendensiyalari.
– Toshkent: TDYuU ilmiy maqolalar to‘plami, 2021.
8.
Casale G.
Collective Bargaining: A Fundamental Principle of Labour Law.
– Geneva: ILO
Publication, 2011.
