153
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TA'LIM TIZIMINING RIVOJLANISH
TARIXIDA JADIDLARNING O’RNI
Jiyanova Shohidaxon Mahsumovna.
Farg'ona viloyati yuridik tehnikumi mahsus fan o'qituvchisi. 3_darajali yurist. Magistr.
shokhidaxonjiyanova@gmail.com
tel:91 327 45 05.
Аkbarova Zilola Xayrullo qizi
Sud-huquqiy faoliyati, 23-22 guruh o'quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8411667
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasi ta'lim tizimining rivojlanish
tarixida jadidlarning o’rni va ahamiyati haqida fikr yuritilgan.
Kalit So’zlar:
jadidlar, isloh, taraqqiyparvar kuchlar, Jadidchilik harakati.
THE ROLE OF JADIDS IN THE HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF THE
EDUCATIONAL SYSTEM OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
Abstract.
This article reflects on the role and importance of jadids in the development
history of the educational system of the Republic of Uzbekistan.
Keywords:
jadids, reform, progressive forces, Jadidist movement.
РОЛЬ ДЖАДИДОВ В ИСТОРИИ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ
РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН
Аннотация.
В данной статье рассматривается роль и значение джадидов в
истории развития системы образования Республики Узбекистан.
Ключевые слова:
джадиды, реформа, прогрессивные силы, джадидистское
движение.
Jadidlar kim bo‘lganini tushunib olish uchun o‘sha davr tarixini juda yaxshi bilish zarur.
Jadidchilik XIX asr oxiri – XX asr boshida paydo bo‘ldi. Agar biz jadidchilik paydo bo‘lishining
tarixiy sabablarini tushunishni istasak, tarixga birox chuqurroq kirib borishimiz, XIX asrdagi
falsafa va ma'rifatning kuchayishi, qanchalik g‘ayritabiiy ko‘rinmasin, O‘rta Osiyo xonliklarining
XVI asrda Buyuk ipak yo‘li zaiflashib qolgani bilan bog‘liq tarzda yuzaga kelgan qoloqligi
ob'ektiv sabablarini anglab olishimiz kerak bo‘ladi
Jadidchilikning asosiy gʻoya va maqsadlari quyidagilar edi: Turkistonni oʻrta asrlarga xos
qoloqlik va diniy xurofotdan ozod etish, shariatni isloh qilish, xalqqa maʼrifat tarqatish,
Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitutsiyaviy
154
monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini oʻrnatish orqali ozod va
farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qoʻshin tuzish. Toshkent,
Fargʻona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari
tomonidan ochilgan madaniy-maʼrifiy yoʻnalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik
harakati shakllandi.
Millat istiqbolini oʻylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari —
hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga
qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uygʻotish — siyosiy-maʼrifiy jabhadan boshlashga qaror
qildilar. Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish
uchun oʻziga qulay zamin topdi.
Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon
mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va oʻz vatanlarini mustaqil
koʻrishni orzu qildilar va shu yoʻlda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun
kurashida asosan quyidagi yoʻnalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmogʻini kengaytirish;
qobiliyatli yoshlarni chet elga oʻqishga yuborish; turli maʼrifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish;
gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda
milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina
bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi.
Adabiyotdagi bunday uygʻonish, ayni vaqtda, shu davr madaniy hayotida ham roʻy berdi.
Jadidlar oʻzbek xalqi hayotiga tom maʼnodagi milliy teatrni olib kirdi. Milliy matbaaning vujudga
kelishi bilan kitob bosish ishi yoʻlga qoʻyila boshlandi. Yevropa koʻpovozli musiqa sanʼati bilan
tanishgan jadidlar oʻzbek anʼanaviy musiqa uslublarini ham isloh qilishga daʼvat etishgan. 1919-
yilda Toshkentning Eski shahar qismi (hozirgi „Turon“ kutubxonasi yonidagi bino)da jadidlar
tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (eski shahar) boʻlimi tashkil etildi.
Shu tarzda jadidlar sanʼat vositasi bilan millat qadrini koʻtarish, sanʼatning deyarli barcha turlarini
yuksaltirishga intildilar. „Oʻzbekiston Respublikasi“ maxsus jildining tegishli boʻlimlariga —
adabiyoti, teatri, musiqasiga jadidchilikning aksar vakillari yoshlarga dastavval diniy taʼlim bilan
bir qatorda dunyoviy fanlarni oʻqitish masalasini kun tartibiga qoʻydilar. Ular musulmon
maktablarining taʼlim usuli va dasturlarini isloh qilib, yangicha usuldagi maktablarni ochdilar.
Behbudiy, Munavvarqori, Abdulvohid Burhonov, Abdulla Avloniy va boshqalar yangi usul
maktablari uchun darsliklar yozib, nashr etishgan.
Jadidchilik harakatining soʻnggi yillari faol siyosiy kurashlar bilan ajralib turmaydi. Bu
davrda sovet rejimi turli siyosiy ishlar („Oʻn sakkizlar guruhi“, „Inogʻomovchilik“,
155
„Qosimovchilik“, „Badriddinovchilik“ va boshqa) tuzib, milliy ziyolilarni ommaviy ravishda
qatagʻon qilishga kirishdi. 1929-yil noyabrda Munavvarqori boshchiligidagi 38 kishining
qamoqqa olinishi (keyinchalik ularning soni 87 kishiga yetgan) bilan jadidchilik harakatiga kuchli
zarba berildi.
Jadidchilik harakati siyosiy maʼrifatparvarlikdan jadid taraqqiyparvarlar firqasi darajasiga
koʻtarila oldi. Bu harakat hamda firqa aʼzolari oʻz faoliyati va dasturiga koʻra, shoʻro
adabiyotlarida aytilganidek, „bir hovuch boylar manfaatiga xizmat qiluvchi liberal burjuaziya
vakillari“ emas, balki Turkistonning barcha xalqlari taqdirini oʻylab ish koʻrgan demokratik
jarayonning namoyandalari edi.
Jadidchilik harakatining barcha taniqli namoyandalari (Sadriddin Ayniydan tashqari) 30-
yillarda sovet mustabid rejimi tomonidan amalga oshirilgan qirgʻin natijasida halok boʻldi.
Jadidchilik harakatiga sovet davrida „millatchilik“, panturkizm, panislamizm tamgʻalari bosilib,
qoralandi. Jadid adabiyotini oʻqish taqiqlandi.
Sovet davrida yozilgan adabiyotlarda jadidchilikka „burjua-liberal harakat“ deb taʼrif
berilgan. SSRI parchalanib ketganidan keyin jadidchilik harakati va uning namoyandalari nomi
qayta tiklandi. Tarixchi, adabiyotshunos, tilshunos, faylasuf, huquqshunos, sanʼatshunos va
pedagog olimlar jadidlarning ilmiy va adabiy merosini oʻrganishda dastlabki natijalarni qoʻlga
kiritishdi. Mustaqillik yillarida Fitrat, Choʻlpon, Abdulla Avloniyning 2 jildli, Behbudiy, Abdulla
Qodiriy, Sidqiy Xondayliqiy, Ibrat, Ajziy, Soʻfizodaning 1 jildli, shuningdek, Fayzulla Xoʻjayev,
Munavvarqori, Polvonniyoz hoji Yusupovning asarlari chop qilindi. Jadidlarning 20 ta mashhur
vakili kiritilgan „Unutilmas siymolar. Jadidchilik harakatining namoyandalari“ (Toshkent, 1999)
albom-kitobi nashrdan chiqdi. Ularning faoliyati darslik va qoʻllanmalarga kiritildi.
1999-yil 16-18-sentabrda Toshkentda „Markaziy Osiyo 20-asr boshida: islohotlar,
yangilanish, taraqqiyot va mustaqillik uchun kurash (Jadidchilik, Muxtoriyatchilik, Istiqlolchilik)“
mavzuida xalqaro konferensiya oʻtkazilib, unda AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya,
Niderlandiya, Turkiya, Rossiya, Hindiston va boshqa mamlakatlardan kelgan nufuzli olimlar
jadidchilik va istiqlolchilik harakatlari toʻgʻrisida jahon ilm-fanida toʻplangan soʻnggi xulosalar
yuzasidan oʻzbekistonlik hamkasblari bilan oʻzaro fikr almashdilar. Jadidchilik harakati
jahonshumul ahamiyatga molik hodisa ekanligi eʼtirof qilindi. Konferensiyada ushbu muammoni
tadqiq qiluvchi xalqaro ilmiy kengash tuzildi.
Bugungi kunda Jadid marifatlarimizning nomlarini xalq chuqur hurmat-ehtirom bilan tilga
olmoqda. Ularning merosi hamda taqdiri esa Germaniya, Turkiya, Amerika, Yaponiya, Oʻrta
Osiyo davlatlari va albatta, oʻz Vatani olimlarining tadqiqot mavzuiga aylangan.
156
Soʻnggi yillarda milliy qadriyatlarimizni qadrlash, ardoqlash borasida zalvarli ishlar
amalga oshirilmoqda. Qanchadan-qancha tarixiy meʼmoriy obidalarimizning tiklangani, ular
xalqimizning chinakam muqaddas ziyoratgohiga aylangani maʼnaviyatimizni mustahkamlashga
munosib hissa boʻlib qoʻshilmoqda.
Shular sirasida birgina 2020-yili buyuk bobokalonimiz Mahmudxoʻja Behbudiyning 145
yilligi keng nishonlangani, ushbu maʼrifatparvar insonning ibratli hayoti va ijodiga bagʻishlangan
ulkan badiiy polotno — bebaho filmning yaratilishi maʼnaviyatimiz dargʻalaridan biri haqida
xalqimiz yangi maʼlumotlarga ega boʻlishida muhim ahamiyat kasb etdi. Oʻz navbatida, bu
millatimiz qadriyatlarini qadrlash bardavom ekaniga, inson shaʼni va qadrini ulugʻlashga
qaratilgan tub islohotlar yoʻlidan ortga qaytmaslikka ishonch bagʻishladi.
