ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
Н
.
Рахмонқулова
юридик
фанлар
номзоди
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚ
КОДИФИКАЦИЯСИ
БЎЙИЧА
ЧЕТ
ЭЛ
ДАВЛАТЛАР
ТАЖРИБАСИ
ВА
МИЛЛИЙ
ҚОНУНЧИЛИКНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МАСАЛАЛАРИ
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчиликни
кодификациялаш
аксарият
чет
эл
давлатлари
ҳуқуқ
тизимида
долзарблилиги
билан
ажралиб
туради
.
Бугунги
кунда
кодификация
жараёни
глобаллашув
ва
интернационаллашув
йўлидан
бормоқда
.
Учинчи
минг
йиллик
бошида
дунёнинг
кўпчилик
мамлакатларида
,
жумладан
,
Озарбайжон
,
Литва
,
Жанубий
Корея
,
Монголия
,
Эстония
,
Бельгия
,
Болгария
,
Украина
,
Македония
,
Тунис
,
Туркия
,
Хитой
,
Польша
ва
Нидерландия
каби
давлатларда
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
янги
кодификацияси
амалга
оширилди
.
Шу
билан
бирга
,
ушбу
кодификацияларнинг
учтаси
(
Бельгия
,
Болгария
,
Туркия
)
кодекс
деб
номланган
бўлса
,
олтитасида
эса
(
Жанубий
Корея
,
Болгария
,
Бельгия
,
Украина
,
Македония
,
Туркия
)
нафақат
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
,
балки
халқаро
фуқаролик
процесси
масалалари
ҳам
акс
эттирилган
.
Соҳалараро
кодификация
Литва
(2001-2003),
Монголия
(2002),
Россия
(1996–2003),
Нидерландия
(2002–2012)
ва
Ўзбекистонда
(1996-1998)
амалга
оширилган
1
.
Умуман
олганда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
миллий
кодификациялари
жараёни
тарихида
учта
босқични
ажратиш
мумкин
:
1.
XIX
асрнинг
90 - XX
асрнинг
60-
йиллари
.
Мазкур
босқич
айрим
мамлакатларда
(
Швейцария
(1891),
Япония
(1898),
Польша
(1926)
илк
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
алоҳида
қонунларнинг
қабул
қилиниши
ва
Фуқаролик
кодексларига
(
Германия
(1896),
Италия
(1942),
Миср
(1948),
Ливия
(1954)
алоҳида
коллизион
тартибга
солиш
тўғрисидаги
махсус
бўлимларни
назарда
тутилиши
билан
тавсифланади
.
2.
1960-1978
йиллар
.
Иккинчи
босқич
Чехословакияда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
халқаро
фуқаролик
процесси
тўғрисидаги
биринчи
махсус
комплекс
қонунни
(1963)
қабул
қилиниши
ҳамда
автоном
(
Польша
(1965),
ГДР
(1975)
ва
соҳалараро
(
Португалия
(1966)
ва
Испании
ФКнинг
(1974)
бўлимлари
)
кодификацияларнинг
ривожланиши
билан
характерланади
.
АҚШда
Бирхиллаштирилган
савдо
кодекси
(1962)
ва
иккинчи
“
Қонунлар
тўқнашуви
тўғрисидаги
қонунлар
тўплами
” (1971)
қабул
қилинди
.
Кодификация
жараёнига
собиқ
иттифоқ
ва
иттифоқдош
республикалар
фуқаролик
қонунчилиги
Асослари
(1961),
фуқаролик
суд
юритуви
Асослари
(1961),
никоҳ
ва
оила
тўғрисидаги
қонунчилиги
Асосларига
(1968)
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларини
киритган
ҳолда
СССР
ҳам
қўшилди
.
Иккинчи
босқич
энг
узвий
алоқа
тамойилини
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
асосий
асоси
сифатида
мустаҳкамлаган
Австрия
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунининг
(1978)
қабул
қилиниши
билан
якунланди
.
1
Международное
частное
право
:
Иностраннное
законодательство
/
Предисл
.
А
.
Л
.
Маковского
;
сост
.
и
научн
.
ред
.
А
.
Н
.
Жильцов
,
А
.
И
.
Муранов
. –
М
., 2000.
Тадқиқот
давомида
чет
эл
давлатларнинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигига
барча
ҳаволалар
айнан
ушбу
тўпламдан
олинади
.
3.
1979-1998
йиллар
.
Мазкур
давр
оралиғида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигини
кодификациясини
амалга
оширган
мамлакатларда
(
Венгрия
(1979),
Югославия
(1982),
Туркия
(1982),
Швейцария
(1987),
Руминия
(1992),
Италия
(1995),
Венесуэла
(1998),
Грузия
(1998)
мазкур
жараён
комплекс
автоном
кодификция
усулининг
таъсири
остида
кечди
.
Жумладан
,
Швейцариянинг
1987
йилги
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонуни
201
та
моддадан
иборат
бўлиб
,
шу
кунга
қадар
ҳам
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
энг
батафсил
кодификацион
ҳужжати
ҳисобланади
. 1992
йилда
Австралияда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
масалаларининг
бутун
мажмуасига
бағишланган
қонун
лойиҳаси
ишлаб
чиқилди
.
Кодификация
жараёнида
Фуқаролик
кодексларига
тегишли
бўлимларни
киритган
ҳолда
Квебек
ва
Луизиана
(1991)
ҳамда
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонун
(
турли
қоидалар
)”
ни
қабул
қилган
ҳолда
Буюк
Британия
ҳам
иштирок
этди
.
Ўзбекистон
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
норматив
-
ҳуқуқий
асосини
шаклланиши
ҳам
айнан
шу
даврга
тўғри
келди
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодекси
(1996),
Оила
кодекси
(1998),
Фуқаролик
процессуал
кодекси
(1997),
Хўжалик
процессуал
кодексларида
(1997)
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
тартибга
солувчи
тегишли
бўлимларини
назарда
тутиш
орқали
соҳавий
кодификация
амалга
оширилди
.
4.
1998-1999
йиллар
–
ҳозирги
давр
.
Тўртинчи
босқич
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодификацион
ҳужжатининг
юридик
мақомини
кўтарилиши
билан
характерланади
.
Бу
ҳолат
ушбу
ҳужжатларни
“
кодекс
”
деб
номлаш
тенденциясида
акс
этади
(
Тунис
(1998),
Бельгия
(2004),
Туркия
(2007).
Туниснинг
1998
йилда
қабул
қилинган
ва
1999
йил
кучга
кирган
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
кодекси
энг
мукаммал
кодификацион
ҳужжат
ҳисобланади
. XXI
асрда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигининг
кодификациясини
амалга
оширган
15
та
мамлакатдан
11
тасида
алоҳида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунлар
қабул
қилинган
(
Озарбайжон
,
Жанубий
Корея
,
Эстония
,
Бельгия
,
Болгария
,
Украина
,
Македония
,
Туркия
,
Хитой
,
Польша
,
Тайвань
)
бўлса
,
шулардан
6
таси
комплекс
автоном
кодификация
натижасидир
,
яъни
ўз
ичига
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
халқаро
фуқаролик
процесси
масалаларини
қамраб
олади
(
Жанубий
Корея
,
Бельгия
,
Болгария
,
Украина
,
Македония
,
Туркия
).
Соҳалараро
кодификацион
ҳужжатлар
Литва
(2001–2003),
Мўғулистон
(2002),
Рос
-
сия
(1999–2003)
ва
Нидерландияда
(2002–2012)
амалга
оширилди
.
Мазкур
босқич
миллий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодификацион
жараёнининг
жадаллиги
билан
характерланади
.
Бинобарин
,
ушбу
босқичда
қонун
чиқарувчи
соҳалараро
кодификациядан
воз
кечди
.
Бу
эса
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
миллий
ҳуқуқ
тизимнинг
ўзига
хос
кичик
тизим
сифатида
ажралиб
чиққанлигини
тасдиқлайди
.
Шу
билан
бирга
,
айрим
мамлакатларда
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
махсус
масалаларининг
алоҳида
ҳуқуқий
ҳужжатларда
тартибга
солиш
амалиёти
сақланиб
қолганлигини
ҳам
таъкидлаш
лозим
.
Масалан
,
Болгарияда
“
Халқаро
савдо
арбитражи
тўғрисида
”
ги
қонун
(1988),
Оила
кодекси
VIII
бобининг
“
Халқаро
фарзандликка
олиш
бўйича
алоҳида
қоидалар
”
номли
V
бўлими
(2009),
Украинада
“
Ташқи
иқтисодий
фаолият
тўғрисида
”
ги
қонун
(1991),
Оила
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
кодексининг
“
Чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
иштирокидаги
фарзандликка
олиш
хусусиятлари
”
номли
VI
бўлими
(2002)
мавжуд
.
XXI
аср
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодификацияси
жараёнида
кодификациянинг
қуйидаги
турларини
кўрсатиш
мумкин
:
-
“
Босқичма
-
босқич
”
(step-by-step
codification)
кодификация
–
ягона
ҳуқуқ
ижодкорлиги
,
яъни
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
алоҳида
нормаларининг
шаклланиши
ва
алоҳида
институтларининг
қисман
кодификацияси
тизимли
характердаги
ягона
ҳужжатнинг
қабул
қилиниши
билан
якунланишини
кўзда
тутувчи
кодификация
туридир
;
-
Жипслаштирувчи
кодификация
–
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
алоҳида
институтларига
бағишланган
бир
қатор
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
дастлабки
ҳуқуқий
материалга
муайян
янгиликни
киритиш
йўли
билан
ягона
мувофиқлаштирилган
ҳужжат
шаклига
келтиришни
кўзда
тутувчи
кодификация
туридир
.
Қоидага
кўра
,
“
жипслаштирувчи
”
кодификация
“
босқичма
-
босқич
”
кодификациянинг
иккинчи
босқичида
амалга
оширилади
;
-
Бланкет
кодификация
асосида
унга
тўғридан
-
тўғри
ҳавола
қилиш
йўли
билан
муайян
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
хусусий
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солувчи
халқаро
бирхиллаштирилган
ҳужжатнинг
афзаллиги
ётади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
миллий
кодификацияларида
энг
самарали
усул
сифатида
жипслаштирувчи
ва
бланкет
кодификация
кенг
қўлланилмоқда
.
Шунингдек
,
ҳуқуқий
нормалар
мазмунини
тизимлаштириш
жараёнида
амалга
ошириладиган
ўзгаришларга
кўра
,
кодификация
реформа
(
реал
кодификация
)
ва
кодификация
компиляциялар
(
формал
кодификация
)
ажратилади
.
Кодификация
реформа
–
кодификация
жараёнида
тўпланган
ҳуқуқий
нормаларга
аҳамиятли
ўзгаришлар
киритиладиган
кодификациядир
.
Кодификация
қилинаётган
ҳуқуқий
норма
кодекс
моддасига
интеграция
қилган
ҳолда
,
унинг
дастлабки
манбасидан
қатъи
назар
,
яъни
агар
бунга
қадар
норматив
табиатга
эга
бўлмаган
бўлса
-
да
(
масалан
,
суд
амалиётида
туриб
қолган
қоида
)
қонун
кучига
эга
бўлади
.
Ундан
олдинги
ҳуқуқнинг
мазмунини
тубдан
ўзгартирувчи
кодификация
реформа
“
кодификация
-
модификация
”
номини
олди
1
.
Кодификация
компиляция
–
амалдаги
ҳуқуқий
нормаларнинг
оддий
тўпланиши
,
нормаларнинг
ҳуқуқий
табиатига
муҳим
ўзгартириш
киритмаган
ҳолда
уларни
кодекс
шаклига
бирлаштириш
ҳисобланади
.
Замонавий
доктринада
кодификациянинг
мазкур
турида
қайта
тузиш
элементи
реформа
кодификацияга
қараганда
енгилроқ
бўлса
-
да
,
мавжудлиги
таъкидланади
: “
Компилятор
кодификациячилар
ҳеч
қандай
иккиланишсиз
ёки
кодификация
қилинаётган
ҳуқуқ
нормаларига
ўзгартириш
киритиш
ёхуд
улардан
айримларини
бекор
қилиш
,
ёинки
ҳатто
янги
нормаларни
киритишга
мурожаат
қиладилар
”
2
.
Кодификация
компиляциянинг
кодификация
реформадан
афзаллиги
шундаки
,
у
кам
вақт
талаб
қилади
.
Реформа
кодификациясининг
афзаллиги
эса
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
янги
шарт
-
шароитларга
энг
юқори
мосланувчанлигида
,
суд
1
Кабрияк
Р
.
Кўрс
.
асар
. 289, 398, 147-
б
.
2
Кабрияк
Р
.
Кўрс
.
асар
. 298-
б
.
амалиётида
ишлаб
чиқилган
нормаларни
қонуний
мустаҳкамлаш
имкониятида
намоён
бўлади
.
Замонавий
миллий
кодификациялар
,
аввал
амалда
бўлган
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
доир
миллий
қонунчиликка
аҳамиятли
ўзгартириш
киритганлиги
сабабли
,
уларнинг
барчаси
реформа
кодификация
ҳисобланади
.
Янги
миллий
кодификацияларни
тизимлаштирилган
шакл
ҳамда
ибораларни
бир
хилда
қўллаш
нуқтаи
назаридан
кўриб
чиқадиган
бўлсак
,
замонавий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
автоном
қонунларининг
етарлилик
ва
тўлиқлилик
даражаси
турличадир
.
Масалан
,
Озарбайжоннинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонуни
30
тагина
моддадан
иборат
бўлиб
,
қонун
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
умумий
қоидалари
ҳамда
шахсий
мақом
,
ашёвий
ҳуқуқлар
,
шартномавий
ва
шартномадан
ташқари
мажбуриятлар
мақоми
,
ворислик
муносабатларини
тартибга
солувчи
коллизион
нормалардан
иборат
.
Эстониянинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
Қонуни
кенгроқ
бўлиб
, 67
та
моддадан
иборат
.
Эстония
қонунчилигида
ҳуқуқни
қўллаш
масалалари
Озарбайжон
қонунчилигига
нисбатан
батафсилроқ
тартибга
солинган
.
Эстон
қонунчилигида
оила
ва
меҳнат
муносабатлари
,
транспорт
воситаларига
нисбатан
ашёвий
ҳуқуқлар
,
истеъмолчилик
шартномалари
,
суғурта
шартномаси
,
интеллектуал
мулк
ҳуқуқи
масалалари
коллизион
ҳуқуқий
тартибга
солинган
.
Аммо
,
Эстония
қонунчилигида
халқаро
фуқаролик
процесси
ва
халқаро
тижорат
арбитражи
масалалари
ўз
ифодасини
топмаган
.
Ушбу
ҳолат
1978
йилги
Австриянинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигида
ҳам
кузатилади
.
80-
йилларнинг
бошларидан
эса
дунёда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
халқаро
фуқаролик
процесси
тўғрисида
комплекс
қонунлар
қабул
қилиш
борасидаги
бир
хилдаги
ёндашув
кўзга
ташланди
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
халқаро
фуқаролик
процесси
борасидаги
Туркия
кодекси
66
та
моддадан
иборат
бўлса
-
да
,
юридик
техника
нуқтаи
назаридан
Озарбайжон
ва
Эстония
қонунидан
ҳам
ниҳоятда
устун
туради
.
Кодекс
деб
номланишнинг
ўзи
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ҳамда
халқаро
фуқаролик
процесси
масалаларининг
комплекс
ва
яхлит
тартибга
солинганлигидан
дарак
беради
.
Бундай
тартибга
солиш
Туркия
учун
анъанавий
бўлиб
,
у
ерда
1982-2006
йилларда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
халқаро
фуқаролик
процесси
тўғрисидаги
(1982
йил
22
ноябрда
кучга
кирган
)
Қонун
амалда
эди
3
.
Украинанинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонуни
82
та
моддадан
иборат
бўлиб
,
фикримизча
,
бугунги
кунда
МДҲ
давлатларлари
орасида
қабул
қилинган
яхши
кодификацион
ҳужжат
ҳисобланади
.
Украинанинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунининг
биринчи
моддасида
қисқа
юридик
глоссарийдан
(
атамаларнинг
изоҳи
)
келтирилган
.
Болгария
ҳамда
Македониянинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
кодекслари
ҳажм
жиҳатдан
бир
хилдир
(124
та
модда
).
Болгария
кодекси
максимал
даражадаги
тўлиқлиги
ва
батафсиллиги
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
предмети
ва
тушунчасига
нисбатан
замонавий
ёндашув
,
қўлланиши
лозим
бўлган
ҳуқуқ
ва
ваколатли
юрисдикцияни
белгилашдаги
жаҳон
амалиётининг
энг
сўнгги
тенденциялари
ҳисобга
олинганлиги
билан
ажралиб
туради
.
3
Муранов
А
.
И
.,
Жильцов
А
.
Н
.
Кўрс
.
асар
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
73
Энди
мазкур
кодификацион
ҳужжатларнинг
мазмунига
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
юқорида
қайд
этилган
барча
кодификациялар
“
Умумий
қоидалар
”
деб
номланувчи
махсус
бобдан
(
бўлим
)
иборат
.
Аввало
қонун
чиқарувчи
тегишли
қонуннинг
предметли
амал
қилиш
доирасини
белгилайди
. “
Чет
эл
(
халқаро
)
элементи
”
тушунчаси
Озарбайжон
,
Болгария
,
Македо
-
ния
,
Туркия
,
Украинанинг
кодификацияларида
қўлланилган
.
Украинанинг
қонунида
чет
эл
элементи
“
шакллари
”
кўрсатилган
:
“
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчиларидан
ҳеч
бўлмаса
биттаси
чет
эллик
,
фуқаролиги
бўлмаган
шахс
ёки
чет
эл
юридик
шахси
;
ҳуқуқий
муносабат
объекти
чет
мамлакат
ҳудудида
жойлашган
;
ҳуқуқий
муносабатларнинг
вужудга
келиши
,
ўзгариши
ёки
тугатилишига
таъсир
этувчи
юридик
факт
чет
мамлакат
ҳудудида
содир
бўлган
ёки
содир
бўлмоқда
” (1-
модда
).
Бошқа
кодификацияларда
ушбу
қоида
кўрсатилмаган
.
Болгария
кодекси
ушбу
тушунча
мазмунини
қуйидагича
таҳлил
қилади
:
“
Халқаро
элементли
хусусий
ҳуқуқий
муносабатлар
–
бу
икки
ёки
бир
неча
давлатлар
билан
боғлиқ
муносабатдир
”
(1-
модда
).
Мазкур
ёндашув
кўп
ҳолатларда
замонавий
қонун
чиқарувчи
“
чет
эл
элементи
”
мазмунини
янада
кенгроқ
тушунилиши
мақсадида
эгилувчан
терминологик
конструкцияни
қўллашни
афзал
қўрган
ҳолда
ушбу
тушунчанинг
аниқ
вариантларини
санаб
ўтишдан
бош
тортишини
таъкидлашни
тақозо
этади
.
Озарбайжон
қонунида
“
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатлар
”,
Украина
қонунида
“
чет
эл
элементи
иштирок
этган
хусусий
ҳуқуқий
муносабатлар
”
иборалари
қўлланилган
.
Тартибга
солинаётган
муносабатларнинг
хусусий
ҳуқуқий
табиати
Туркия
ҳамда
Болгариянинг
кодексларида
таъкидланган
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
предметини
“
кенг
”
тушуниш
концепцияси
Македониянинг
қонунида
белгиланган
бўлиб
,
унинг
1-
моддасида
“
халқаро
элемент
иштирок
этган
шахсий
(
шахслар
мақоми
),
оилавий
,
меҳнат
,
мулкий
ва
бошқа
моддий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
”,
деб
белгиланган
.
Эстония
қонун
чиқарувчисининг
қарори
,
фикримизча
,
оптималдир
.
Эстония
қонунчилигига
кўра
,
тартибга
солиш
предмети
бўлиб
– “
биттадан
кўпроқ
давлат
ҳуқуқи
билан
”
боғлиқ
бўлган
ҳуқуқий
муносабатлар
ҳисобланади
(1-
модда
).
Барча
кодификацияларда
,
мазкур
қонунларни
қўллашнинг
асосий
объекти
бўлиб
–
ваколатли
ҳуқуқ
тизимни
(
қўлланувчи
ҳуқуқ
)
белгилаш
масалалари
эканлиги
таъкидланган
.
Озарбайжон
(1-
модда
)
ва
Украинанинг
(1-
модда
)
қонунларида
“
чет
мамлакат
ҳуқуқ
нормасини
қўллаш
ушбу
норма
оммавий
ҳуқуққа
алоқадор
бўлганлиги
учунгина
чекланиши
мумкин
эмас
”
лиги
тўғридан
-
тўғри
белгиланган
.
Иккинчи
ўринда
халқаро
фуқаролик
процесси
–
ҳуқуқни
қўлловчи
миллий
органларнинг
халқаро
ваколати
,
чет
эл
суд
ҳужжатларини
мажбурий
ижро
этиш
ва
тан
олиш
кўрсатилади
.
Шу
тариқа
,
миллий
коллизион
ҳуқуқда
“
хусусий
ҳуқуқий
ва
оммавий
ҳуқуқий
асосларнинг
ўзаро
алоқаси
тизими
”
ўзига
хос
тарзда
ифодаланади
1
.
Фақатгина
Эстония
қонунчилиги
халқаро
шартномалар
нормалари
устунлиги
тамойилини
мустаҳкамлашдан
воз
кечди
.
Қолган
барча
кодификацияларда
халқаро
ҳуқуқни
қўллашнинг
бирламчилиги
тўғридан
-
тўғри
белгиланган
(
Туркия
кодексининг
1-
моддаси
,
Озарбайжон
қонунининг
1-
1
Звеков
В
.
П
.
Коллизии
законов
в
международном
частном
праве
. –
М
., 2007. –
С
. 59
моддаси
).
Бельгия
кодексида
нафақат
умумий
,
балки
минтақавий
халқаро
ҳуқуқнинг
,
яъни
ЕИ
ҳуқуқи
нормаларининг
устунлиги
мустаҳкамланган
(2-
модда
).
Бельгия
(2-
модда
),
Болгария
(3-
модда
)
ва
Македония
(2-
модда
)
қонунларида
мазкур
кодификацион
ҳужжатларнинг
умумий
характери
расмийлаштирилган
,
улар
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
алоҳида
масалалари
махсус
тартибга
солинган
тақдирда
қўлланилмайди
.
Миллий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
манбаларининг
рўйхати
Украина
(4-
модда
)
ва
Озарбайжон
(1-
модда
)
қонунларида
белгиланган
бўлиб
,
улар
миллий
қонунчилик
,
халқаро
шартномалар
ва
ушбу
давлатларда
тан
олинган
халқаро
одатлардир
(“
умум
эътироф
этилган
халқаро
одатлар
”).
Озарбайжон
қонунида
ушбу
рўйхатни
тарафларнинг
келишуви
билан
танланган
ҳуқуқ
билан
тўлдирилган
.
Эстония
қонуни
эса
,
манбалар
сифатида
миллий
қонун
,
халқаро
шартнома
ва
тарафлар
эркини
белгилайди
(2-
модда
).
Барча
кодификацияларга
чет
эл
ҳуқуқи
нормалари
мазмунини
аниқлаш
;
қайта
ҳавола
ва
учинчи
мамлакат
ҳуқуқига
ҳавола
;
ҳуқуқ
тизими
кўп
бўлган
мамлакат
ҳуқуқини
қўллаш
;
реторсия
ва
ўзаролик
;
қонунни
четлаб
ўтиш
;
позитив
ва
негатив
вариантларда
оммавий
тартиб
тўғрисидаги
изоҳ
(
императив
нормалар
институти
)
борасидаги
нормалар
киритилган
.
Ушбу
нормалар
таҳлили
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
миллий
қонунчилик
бугунги
кунда
интернационаллашув
жараёнини
бошидан
кечираётганлигини
кўрсатади
.
Аксарият
давлатларда
деярли
бир
хилдаги
қоидалар
белгиланган
.
Хусусан
,
барча
давлатларда
қўлланиши
лозим
бўлган
чет
эл
ҳуқуқининг
мазмуни
ex officio
судьяси
томонидан
белгиланади
.
Тарафлар
судга
кўмаклашиш
ҳуқуқига
эгадирлар
,
аммо
бунга
мажбур
эмаслар
.
Масалан
,
Бельгия
кодексининг
15-
моддасида
“
ўз
вақтида
”
чет
эл
ҳуқуқининг
мазмуни
аниқланган
тақдирда
суд
мамлакати
қонунини
қўллаш
мумкин
эмаслиги
белгиланган
.
Муайян
ҳолатларда
суд
тарафларга
чет
эл
ҳуқуқининг
мазмунини
аниқлашда
кўмак
бериш
мажбуриятини
юклаши
мумкин
(
Туркия
кодексининг
2-
моддаси
).
Чет
эл
ҳуқуқини
қўллаш
ўзароликка
боғлиқ
эмас
.
Агар
норматив
ҳужжат
ўзароликнинг
мавжуд
бўлишини
талаб
қилса
,
у
расмийлаштирилади
(
Болгария
кодексининг
47-
моддаси
).
Бир
неча
ҳуқуқ
тизими
амалда
бўлган
мамлакат
ҳуқуқини
қўллашда
,
мазкур
мамлакат
ҳуқуқи
ушбу
ҳуқуқ
тизимларидан
қай
бири
ваколатли
эканлигини
белгилайди
(
Озарбайжон
қонунининг
6-
моддаси
).
Мамлакатларнинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилиги
ўртасидаги
асосий
фарқлар
қайта
ҳавола
(“renvoi”)
институтига
доир
нормаларда
намоён
бўлади
.
Аксарият
мамлакатларнинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигида
фақатгина
қайта
ҳавола
қабул
қилинган
(
Эстония
,
Украина
),
аммо
барча
масалаларда
эмас
.
Учинчи
мамлакат
ҳуқуқига
ҳавола
чекланган
ҳажмда
қабул
қилинади
(
Македония
,
Болгария
,
Озарбайжон
).
Шуни
таъкидлаш
жоизки
,
деярли
барча
кодификацияларда
ҳаволаларни
қўлламаслик
тўғрисидаги
қоидалар
диспозитив
характерга
эга
.
Масалан
,
Бельгия
кодексининг
16-
моддасида
“
агар
махсус
ҳолатлар
белгиланмаган
бўлса
”
деб
кўрсатилган
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
махсус
қисми
қоидалари
орасида
барча
кодификацияларда
жисмоний
шахслар
ва
юридик
шахсларнинг
мақомини
,
мажбурият
мақомини
,
оила
-
никоҳ
ва
ворислик
мақомини
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
74
белгиловчи
коллизион
нормаларнинг
гуруҳини
ажратиб
кўрсатиш
мумкин
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунларнинг
қайд
этилган
бўлимлари
барча
кодификацияларда
мавжуд
бўлмаса
-
да
,
анъанавий
ҳисобланади
.
Украинанинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонуни
ворислик
муносабатларини
тартибга
солишга
нисбатан
ўзига
хос
коллизион
боғловчиларни
белгилайди
.
Ушбу
қонунга
кўра
,
ворислик
муносабатлари
,
агар
васиятномада
мерос
қолдирувчи
томонидан
унинг
фуқаролиги
мансуб
бўлган
мамлакат
қонуни
танланмаган
бўлса
,
унинг
охирги
яшаш
жойи
қонуни
қўлланади
;
аммо
,
агар
васиятнома
тузилгандан
сўнг
мерос
қолдирувчининг
фуқаролиги
ўзгарган
бўлса
,
у
томонидан
танланган
ҳуқуқ
ҳақиқий
ҳисобланмайди
.
Юқорида
қайд
этилганидек
, XXI
асрда
амалга
оширилган
кодификацияларида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ҳамда
халқаро
фуқаролик
процесси
масалалари
комплекс
тартибга
солинган
.
Шу
билан
бирга
,
кўпгина
кодификацияларда
асосий
эътибор
халқаро
фуқаролик
процесси
кодификациясига
қаратилганлиги
кўзга
ташланади
.
Масалан
,
бу
ҳолат
Украинанинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунида
яққол
кўзга
ташланади
.
Ушбу
қонуннинг
2-
моддасида
: “
Мазкур
қонун
чет
эл
элементи
иштирок
этган
хусусий
ҳуқуқий
муносабатлар
доирасида
вужудга
келувчи
қуйидаги
масалаларга
нисбатан
қўлланади
:
1)
қўлланувчи
ҳуқуқни
аниқлаш
;
2)
чет
эл
фуқаролари
,
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
ва
чет
эл
юридик
шахсларининг
процессуал
ҳуқуқ
ва
муомала
лаёқати
;
3)
чет
эл
элементи
иштирок
этган
ишларнинг
Украина
судларига
тааллуқлилиги
;
4)
суд
топшириқларини
ижро
этиш
;
5)
чет
эл
суд
қарорларини
Украинада
тан
олиш
ва
ижро
этиш
”.
1
Россия
ҳуқуқ
доктринасида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
халқаро
фуқаролик
процесси
масалаларини
битта
ҳужжатда
тартибга
солиниши
танқид
остига
олинади
,
чунки
“
гап
нафақат
турли
соҳалар
,
балки
тизимлар
–
хусусий
ҳамда
оммавий
ҳуқуққа
тааллуқли
нормалар
массивлари
(
гуруҳлари
)
тўғрисида
бормоқда
...
Коллизион
нормаларнинг
халқаро
фуқаролик
процесси
нормалари
билан
аҳамиятли
юридик
алоқалари
деярли
мавжуд
эмас
...”
2
.
Бизнинг
фикримизча
,
қўлланувчи
ҳуқуқни
белгилашдан
олдин
ҳар
доим
процессуал
масалалар
ҳал
қилиниши
назарда
тутилади
.
Шу
билан
бирга
,
бир
турдаги
муносабатларни
тартибга
солувчи
нормаларни
яхлит
ҳужжатда
акс
эттириш
ҳам
қулай
,
ҳам
мантиқан
тўғри
ҳисобланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
автоном
кодификациясига
эга
давлатлардан
фақат
Бельгия
ҳамда
Швейцариянинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигида
трансмиллий
банкротлик
тўғрисидаги
қоидалар
мавжуд
.
Бельгия
кодексининг
XI
бўлими
“
Банкротлик
ҳолатида
мулкни
тақсимлаш
бўйича
фаолият
” (116-121
моддалар
)
деб
номланган
бўлиб
,
у
трансчегаравий
банкротликни
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
мустақил
институти
сифатида
норматив
тасдиқлайди
.
1
Муранов
А
.
И
.,
Жильцов
А
.
Н
.
Кўрс
.
асар
.
2
Маковский
А
.
Л
.
Кодификация
гражданского
права
и
разви
-
тие
отечественного
международного
частного
права
//
Коди
-
фикация
российского
частного
права
. /
Под
ред
.
Д
.
А
.
Медве
-
дева
. –
М
., 2008. –
С
. 48.
Замонавий
кодификациялар
таркибига
кирувчи
масалалар
доирасининг
қиёсий
таҳлили
давомида
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
умумий
ва
махсус
қоидалари
ҳамда
халқаро
фуқаролик
процесси
масалаларининг
максимал
даражада
батафсил
тартибга
солиш
тенденцияси
яққол
кўзга
ташланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
замонавий
кодификацияларининг
асосий
тамойилларидан
бири
сифатида
энг
узвий
алоқа
ҳамда
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчиларининг
эрк
мухторияти
тамойилини
кўрсатиш
мумкин
.
Энг
узвий
алоқа
тамойили
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
ушбу
муносабатлар
муайян
ҳолатлар
мажмуи
бўйича
энг
узвий
боғлиқ
бўлган
мамлакат
қонунини
қўллашни
назарда
тутади
.
Ушбу
тамойил
энг
мос
ҳуқуқий
нормаларни
аниқлаш
имконини
беради
ҳамда
муайян
низони
адолатли
тартибга
солишга
кўмаклашади
.
Шунингдек
,
мазкур
тамойил
инглиз
-
америка
конфликт
ҳуқуқида
вужудга
келган
бўлиб
,
коллизион
норма
билан
ташқи
ўхшашликни
сақлаган
ҳолда
қўлланувчи
ҳуқуқни
белгилаш
тўғрисидаги
масалани
ҳал
қилишда
коллизион
ёндашувдан
аста
-
секин
воз
кечишни
назарда
тутади
3
.
В
.
Ҳошимовнинг
фикрича
“... “
энг
узвий
алоқа
”
мезони
икки
хил
табиатга
эга
–
бир
тарафдан
у
икки
томонлама
коллизион
норма
боғловчиси
сифатида
қўлланиши
мумкин
,
бошқа
тарафдан
эса
–
коллизион
нормаларни
шакллантириш
тамойили
бўлиб
ҳисобланади
”
4
.
Унинг
фикрига
қўшилган
ҳолда
шуни
айтиш
мумкинки
,
икки
томонлама
коллизион
нормаларда
қўлланувчи
барча
коллизион
боғловчилар
“
энг
узвий
алоқа
”
тамойилидан
келиб
чиқади
,
аммо
айрим
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солишда
аниқ
бир
мамлакатни
кўрсатиши
мумкин
бўлган
коллизион
боғловчини
қўллаш
қийинчиликлар
туғдирган
ҳолларда
,
судьянинг
ҳар
тарафлама
вазиятни
ўрганган
ҳолда
қарор
қабул
қилишга
замин
яратадиган
коллизион
боғловчи
сифатида
қўллаш
ҳам
ушбу
мезонга
хос
ҳисобланади
.
Болгария
кодексида
энг
узвий
алоқа
тамойили
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
хусусий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
барчасига
нисбатан
қўлланувчи
ҳамда
бошқарувчи
сифатида
белгиланади
.
Кодекснинг
2-
моддасига
кўра
,
халқаро
элементли
хусусий
ҳуқуқий
муносабатлар
улар
энг
узвий
алоқада
бўлган
мамлакат
қонуни
билан
тартибга
солинади
;
кодекснинг
қўлланиши
лозим
бўлган
ҳуқуқни
аниқлашга
мўлжалланган
барча
қоидалари
ушбу
тамойилни
акс
эттиради
.
Украинанинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунида
мазкур
тамойил
барча
битим
турларига
нисбатан
қўлланувчи
умумий
боғловчи
формула
сифатида
кўрсатилган
5
.
Ҳуқуқий
муносабат
“
узвий
алоқаси
”
ни
белгилаш
асосан
мажбуриятни
бажаришнинг
одатий
(
характерли
)
жойини
белгилаш
йўли
билан
амалга
3
Звеков
В
.,
Марышева
Н
.
Новая
кодификация
норм
междуна
-
родного
частного
права
//
Хозяйство
и
право
. – 2002. –
№
4. –
С
. 28.
4
Ҳошимов
В
.
Н
.
Теоретический
аспект
понятия
“
наиболее
тесной
связи
”
в
международном
частном
праве
/ “
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
долзарб
муаммолари
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
тўплами
. –
Т
., 2010. –
104-116
б
.
5
Ерпылева
Н
.
Ю
.
Коллизионное
регулирование
в
междуна
-
родном
частном
праве
России
и
Украины
//
Законодательство
и
экономика
. – 2006. –
№
9. –
С
. 36.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
75
оширилади
(
Эстония
қонунининг
33-
моддаси
,
Украина
Қонунининг
32, 44-
моддалари
).
Эстония
Қонунига
кўра
,
шартнома
у
тузилаётган
пайтда
шартномага
хос
бўлган
мажбуриятларни
бажараётган
тараф
органининг
яшаш
ёки
турар
жойи
жойлашган
мамлакат
билан
узвий
боғлиқлиги
кўзда
тутилади
.
Агар
ҳуқуқий
муносабатлар
шартнома
тарафининг
хўжалик
ёки
касбий
фаолият
доирасида
вужудга
келаётган
бўлса
,
шартнома
мазкур
тарафнинг
асосий
фаолият
жойи
жойлашган
мамлакат
билан
узвий
боғлиқ
ҳисобланади
.
Кўчмас
мулкка
нисбатан
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
шартномалар
ушбу
мулк
жойлашган
мамлакат
,
ташиш
шартномалари
–
шартнома
тузилаётган
пайтда
ташувчининг
,
агар
жўнатиш
жойи
ҳам
,
тайинланган
жой
ҳам
ушбу
мамлакатда
бўлса
,
асосий
фаолият
жойи
бўлган
мамлакат
ҳуқуқи
қўлланиши
кўзда
тутилади
(33-
модда
).
Бельгия
кодексининг
98-
моддаси
энг
узвий
алоқа
тамойили
ривожланишида
Европа
ҳуқуқининг
янги
тенденциясини
акс
эттиради
.
Ушбу
тамойил
,
авваламбор
,
шартномага
нисбатан
қўлланаётган
ҳуқуқни
одатий
амалга
ошириш
концепцияси
асосида
аниқлаб
бўлмаса
,
қўлланади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
энг
узвий
алоқа
тамойили
ҳуқуқий
тартибга
солишдаги
бўшлиқларни
тўлдириш
учун
умумий
восита
функциясини
бажаришга
мўлжалланган
.
Украина
қонунининг
4-
моддасида
:
агар
қўлланиши
лозим
бўлган
ҳуқуқни
аниқлашнинг
иложи
бўлмаса
,
ушбу
муносабат
билан
энг
узвий
алоқада
бўлган
ҳуқуқ
қўлланади
.
Энг
узвий
алоқа
тамойили
билан
хориж
доктринасидаги
“escapeclause”
формуласи
билан
ифодаланадиган
механизм
боғлиқдир
.
Ушбу
механизмнинг
мақсади
–
коллизион
муаммони
ҳал
этишда
бир
хил
,
намунага
асосланган
ёндашувлардан
воз
кечишдир
.
Тарафларнинг
эрк
мухторияти
тамойили
ҳуқуқий
муносабатни
тарафлар
томонидан
танланган
ҳуқуқий
тизимга
бўйсундиришни
ўзида
акс
эттиради
.
Украина
қонунининг
1-
моддасида
эрк
мухторияти
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчилари
ҳуқуқни
танлаб
олишлари
,
яъни
тегишли
элемент
иштирок
этган
ҳуқуқий
муносабатга
нисбатан
қайси
мамлакат
ҳуқуқи
қўлланилиши
лозимлигини
белгилаб
олишлари
мумкин
бўлган
тамойил
сифатида
белгиланади
.
Украина
қонуни
эрк
мухторияти
тўғрисидаги
нормани
қуйидаги
қоида
билан
тугатиши
эътибор
жалб
этади
:
“
Агар
ҳуқуқий
муносабатларда
чет
эл
элементи
мавжуд
бўлмаса
,
ҳуқуқни
танлаш
амалга
оширилмайди
” (5-
модда
).
Замонавий
кодификацияларда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доираси
эрк
мухторияти
тамойилини
қўлланишининг
кенгайиши
ва
унинг
нафақат
шартномавий
,
балки
оилавий
,
ашёвий
,
ворислик
,
шартномадан
ташқари
муносабатларга
нисбатан
ҳам
тадбиқ
этилиши
кузатилмоқда
.
Болгария
кодексининг
79-
моддасига
мувофиқ
,
эр
-
хотинлар
ўзларининг
мулкий
муносабатларини
тартибга
солишга
нисбатан
қўлланиши
лозим
бўлган
ҳуқуқни
ўзлари
танлашлари
мумкин
.
Бельгия
кодекси
эр
-
хотинларга
никоҳдан
ажрашиш
ва
алоҳида
яшаш
масалаларида
қонунчиликни
(
чекланган
)
танлаб
олиш
ҳуқуқини
беради
(49,55-
моддалар
).
Бир
қатор
кодификциялар
(
Украина
,
Болгария
,
Эстония
,
Озарбайжон
)
эрк
мухторияти
тамойилини
битимнинг
ўзига
ҳам
,
унинг
алоҳида
қисмига
ҳам
қўллашни
назарда
тутади
.
Е
.
В
.
Кабатованинг
фикрича
,
бу
ҳолат
“
битимнинг
мажбурий
статутига
салбий
таъсир
кўрсатади
”
1
.
Қоида
тариқасида
,
барча
кодификацияларда
эрк
мухторияти
тамойили
истеъмолчилик
шартномалари
асосида
вужудга
келадиган
муносабатларда
чекланади
.
Бундай
танлов
натижасида
,
истеъмолчи
,
қонунда
кўрсатилган
шартларга
риоя
этган
ҳолда
унинг
яшаш
жойи
жойлашган
мамлакат
қатъий
нормалари
билан
кафолатланган
ҳимоядан
маҳрум
этилмаслиги
лозим
(
Эстония
қонунининг
34-
моддаси
,
Украина
қонунининг
45-
моддаси
).
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
замонавий
кодификациялари
эрк
мухторияти
тамойилини
ҳуқуқий
муносабат
энг
узвий
алоқада
бўлган
ҳуқуқий
тизим
қатъий
нормаларининг
мажбурий
қўлланилиши
тўғрисидаги
қоидалар
билан
чеклайдилар
(
Болгария
кодексининг
46-
моддаси
,
Туркия
кодексининг
6-
моддаси
).
Тузилиши
нуқтаи
назаридан
замонавий
кодификацион
ҳужжатлар
асосан
пандект
тизимига
асосланади
.
Учта
муҳим
бўлимларни
алоҳида
кўрсатиш
мумкин
: 1)
умумий
қоидалар
(
тартибга
солиш
предмети
,
асосий
тамойиллар
,
ҳуқуқий
баҳо
бериш
,
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
мазмунини
аниқлаш
,
қайта
ҳавола
,
қонунни
четлаб
ўтиш
,
оммавий
тартиб
тўғрисидаги
изоҳ
);
2)
махсус
муносабатларни
коллизион
-
ҳуқуқий
тартибга
солиш
(
ашёвий
-
ҳуқуқий
,
мажбурият
,
оилавий
,
меҳнат
,
ворислик
,
деликт
); 3)
халқаро
фуқаролик
процесси
масалалалари
(
суд
ва
бошқа
давлат
органларининг
ваколатлилиги
,
низо
иштирокчиларининг
процессуал
ҳуқуқлари
,
исботлаш
,
чет
эл
суд
қарорларини
тан
олиш
ва
ижро
этиш
).
Замонавий
кодификацияларнинг
норматив
таркиби
икки
томонлама
“
эгилувчан
”
коллизион
нормалар
ҳамда
оз
сонли
моддий
-
ҳуқуқий
нормалар
билан
тавсифланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
бўйича
қонунчилик
ҳужжатларини
қонун
эмас
,
кодекс
деб
номланувчи
тенденциясига
алоҳида
эътибор
қаратиш
лозим
.
Дунёдаги
биринчи
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодекси
1998
йил
Тунисда
қабул
қилинган
.
Ушбу
қонунчилик
ҳужжати
дарҳол
ўзига
эътибор
қаратди
ҳамда
ҳуқуқ
доктринасида
ниҳоятда
юқори
баҳоланди
: “
Тунис
қонун
чиқарувчиси
Европадаги
миллий
кодификацияларнинг
энг
яхши
намуналарига
асосланди
.
Кодекс
нафақат
қизиқарли
норматив
ҳужжат
,
балки
XX
асрнинг
охирги
ўн
йиллигидаги
миллий
кодификацияларнинг
энг
яхши
намуналаридан
бири
бўлиб
ҳисобланади
”
2
. XXI
асрда
Бельгия
,
Болгария
ҳамда
Туркияда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодекси
қабул
қилинди
.
Шу
тариқа
, 2000-2007
йиллар
мобайнида
қабул
қилинган
7
та
автоном
кодификациялардан
3
тасига
кодекс
шакли
берилди
.
Ҳозирча
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодексларининг
қабул
қилинишини
умумий
тенденцияга
айланмаган
бўлса
-
да
,
ушбу
соҳадаги
қонунчиликнинг
мақоми
ошаётганлигини
кўрсатади
.
Таъкидлаш
лозимки
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
яхлит
қонунчиликга
эга
мамлакатлардан
фарқли
равишда
мамлакатимизнинг
амалдаги
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилиги
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодекси
(
кейинги
ўринларда
–
ФК
),
Оила
кодекси
(
кейинги
ўринларда
–
ОК
),
Фуқаролик
процессуали
кодекси
(
кейинги
1
Кабатова
Е
.
В
.
Новый
этап
развития
российского
междуна
-
родного
частного
права
//
Российский
ежегодник
междуна
-
родного
права
. – 2003. –
№
5. –
С
. 53.
2
Муранов
А
.
И
.,
Жильцов
А
.
Н
.
Кўрс
.
асар
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
76
ўринларда
–
ФПК
),
Хўжалик
процессуал
кодексидаги
(
кейинги
ўринларда
–
ХПК
)
мавжуд
коллизион
нормалардан
иборатдир
.
Бундан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республикасининг
икки
ва
кўп
томонлама
халқаро
шартномаларида
ҳам
халқаро
хусусий
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солувчи
коллизион
ва
бирхиллаштирилган
моддий
-
ҳуқуқий
нормалар
ўз
ифодасини
топган
.
Бугунги
кунда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларини
ўз
ичига
олган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тизими
дифференциация
қилинганлик
билан
тавсифланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ўзига
хос
бошланғич
норматив
асосини
Ўзбекистон
Республикаси
ФК
таъминлайди
:
унда
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларини
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
татбиқ
қилиш
”
деб
номланган
VI
бўлим
таркибий
жиҳатдан
алоҳида
ажратилган
.
Кези
келганда
шуни
айтиб
ўтиш
лозимки
,
айни
шу
ҳол
кўпинча
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
фуқаролик
ҳуқуқининг
бўлими
сифатида
қарашнинг
ўринлилигини
асослашда
далиллардан
бири
сифатида
келтирилади
.
Ўз
навбатида
,
ушбу
бўлим
ҳам
70–71-
бобларга
ажратилади
.
Таъкидлаш
ўринлики
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
хусусий
муносабатларнинг
ҳуқуқий
тартибга
солиш
тизимида
ФКнинг
VI
бўлими
марказий
ўринни
эгаллайди
.
Миллий
ҳуқуқий
тартибга
солиш
тарихида
илк
маротаба
мазкур
соҳага
оид
бўлган
асосий
кўрсатмалар
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларини
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
татбиқ
қилиш
”
деб
номланувчи
алоҳида
бўлимида
ўз
аксини
топди
.
Мазкур
бўлимдаги
мавжуд
нормаларни
мазмунига
кўра
,
икки
катта
гуруҳга
ажратиш
мумкин
.
Биринчиси
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солиш
жараёнида
чет
эл
ҳуқуқини
қўллаш
тартиби
ва
шартларини
белгиловчи
нормалардир
.
Иккинчиси
эса
,
шундай
муносабатларда
иштирок
этувчи
субъектларнинг
ҳуқуқий
ҳолатини
белгиловчи
ҳамда
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
шахсий
номулкий
ва
мулкий
(
ашёвий
,
шартнома
,
деликт
,
ворислик
)
муносабатларга
нисбатан
қўлланилиши
лозим
бўлган
ҳуқуқни
кўрсатувчи
коллизион
нормалардан
иборат
.
Аксарият
ҳолларда
муносабатни
тартибга
солишни
ўз
юрисдикциясига
буйсундиришга
ҳаракат
қилган
собиқ
иттифоқнинг
“
ҳудудий
”
характердаги
коллизон
нормаларидан
фарқли
равишда
ушбу
коллизон
нормаларни
яратишда
ривожланган
ҳуқуқ
тизимларидаги
тегишли
ҳуқуқий
тартибга
солиш
амалиёти
эътиборга
олинганлиги
натижасида
тегишли
муносабатлар
бўйича
чет
эл
элементи
мансуб
бўлган
қонунчиликни
қўллаш
имконияти
пайдо
бўлди
1
.
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
кодексида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
предметига
кирувчи
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
муаммоларига
бағишланган
VIII
бўлим
мавжуд
,
бироқ
ушбу
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатда
“
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
”
атамаси
ишлатилмаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
предметига
кирувчи
1
Эргашев
В
.
Ё
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчиликни
такомиллаштиришнинг
айрим
масалалари
. //
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
долзарб
муаммолари
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
тўплами
. –
Т
., 2010. –
Б
.62.
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишга
бағишланган
махсус
бўлим
мавжуд
эмас
.
Бизнинг
фикримизча
,
бу
тўлдирилиши
лозим
бўлган
ҳуқуқий
бўшлиқдир
.
Чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатлар
гуруҳини
тартибга
солиш
бугунги
кунда
процессуал
кодекслар
(
ФПК
ва
ХПК
),
шунингдек
2001
йилги
“
Суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларини
ижро
этиш
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонуни
6-
моддасининг
иккинчи
қисми
билан
тартибга
солинади
.
Бундан
ташқари
,
кодекслаштирилмаган
қонунлар
даражасида
тартибга
солинган
масалаларнинг
бутун
бир
гуруҳи
мавжуд
.
Бундай
қонунлар
қаторига
,
масалан
,
“
Чет
эл
инвестициялари
тўғрисида
”
ги
,
“
Концессиялар
тўғрисида
”
ги
, “
Маҳсулот
тақсимотига
оид
битимлар
тўғрисида
”
ги
қонунларни
киритиш
мумкин
.
Бизнингча
,
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигини
тизимлаштиришда
чет
эл
мамлакатларининг
ижобий
тажрибасидан
,
эришилган
ютуқларидан
кенг
фойдаланиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
миллий
қонунчилик
алоҳида
кодекслардаги
мавжуд
коллизион
нормалардан
иборат
тарқоқ
кўринишга
эга
эканлиги
бир
қатор
муаммоларни
келтириб
чиқараётганлиги
боис
,
сўнгги
вақтларда
ҳуқуқ
тизими
ривожланган
мамлакатлар
,
шунингдек
баъзи
Шарқий
Европа
ва
МДҲ
мамлакатларини
тажрибасига
таянган
ҳолда
миллий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчиликни
кодификациялаштириш
ва
яхлит
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисида
”
ги
қонунни
қабул
қилиш
лозимлиги
тўғрисида
фикр
-
мулоҳазалар
билдирилмоқда
2
.
Хорижий
мамлакатларда
мазкур
қонун
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
барча
фуқаролик
,
оила
,
меҳнат
ва
процессуал
-
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солишга
тегишли
бўлган
умумий
ва
махсус
нормалардан
иборатдир
.
Таъкидлаш
лозимки
,
бундай
фикр
-
мулоҳазалар
ўз
асосига
эга
.
Лекин
шу
билан
бирга
,
ФКнинг
VI
бўлимидаги
мавжуд
умумий
қоидалар
(
чет
эл
ҳуқуқ
нормасининг
мазмунини
аниқлаш
,
қўллаш
тартиби
ва
шартлари
,
оммавий
тартиб
тўғрисидаги
изоҳ
,
реторсия
)
фақатгина
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
қўлланилиши
мумкин
.
ФКнинг
мазкур
нормалари
оила
,
меҳнат
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
қўлланилиши
хусусида
,
ўз
навбатида
ФКнинг
ўзида
ҳам
,
шунингдек
Оила
кодекси
,
Мехнат
кодексида
ҳам
аниқ
кўрсатмалар
мавжуд
эмас
.
Мазкур
ҳолат
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётида
бир
қатор
муаммоларни
келтириб
чиқариши
эҳтимолдан
холи
эмас
.
Хусусан
,
ОКда
оммавий
тартиб
тўғрисидаги
изоҳнинг
мавжуд
эмаслиги
натижасида
чет
эл
оила
ҳуқуқи
нормалари
асосида
юзага
келган
ва
мамлакатимизнинг
оммавий
тартибига
зид
бўлган
айрим
оила
-
никоҳ
муносабатларини
мамлакат
ҳудудида
тан
олмаслик
имкониятини
бермайди
.
Иккинчидан
,
соф
амалий
ҳуқуқни
қўллаш
нуқтаи
назардан
ҳам
хорижий
элемент
иштирок
этган
барча
хусусий
муносабатларни
тартибга
2
Рашидов
К
.
К
.
О
развитии
международного
частного
права
в
Узбекистане
.
//
Материалы
международной
научно
-
практической
конференции
«
Актуальные
проблемы
и
тенден
-
ции
развития
гражданского
законодательства
». –
Т
., 2005. –
С
.214.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
77
солувчи
коллизион
нормаларни
бир
қонун
доирасида
жамланиши
мақсадга
мувофиқдек
кўринади
1
.
Бизнинг
фикримизча
,
мамлакатимиз
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилигини
шиддат
билан
ўзгариб
бораётган
замон
талабларини
инобатга
олган
ҳолда
такомиллаштириш
лозим
.
Бунда
автоном
комплекс
кодификация
усули
воситасида
миллий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчиликни
кодификациялаш
мақсадга
мувофиқ
ҳисобланади
.
Мазкур
кодификацияни
аксарият
хорижий
мамлакатларда
бўлгани
сингари
алоҳида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунни
қабул
қилиш
орқали
амалга
ошириш
лозим
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
бўйича
соҳавий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатнинг
таркибий
тузилиши
,
бизнинг
назаримизда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ўз
таркибий
тузилишини
умумий
кўринишда
такрорлаши
лозим
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
ҳақидаги
ўз
тасаввуримизни
ҳисобга
олган
ҳолда
,
биз
соҳавий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатда
умумий
бўлимни
ажратиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
,
деб
ҳисоблаймиз
.
Мазкур
бўлимда
ФКнинг
70-
бобидагига
ўхшаш
қоидалар
,
чунончи
:
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
базавий
параметрларини
белгилаш
,
оммавий
тартиб
тўғрисидаги
изоҳ
,
қатъий
императив
нормалар
тушунчаси
ва
ҳоказолар
мустаҳкамланиши
лозим
.
Шахслар
тўғрисидаги
бўлимда
шахсий
қонун
тўғрисидаги
умумий
қоидалар
мустаҳкамланиши
мумкин
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
базавий
тушунчалар
аппаратини
бундай
консолидация
қилиш
,
бизнингча
,
мақсадга
мувофиқдир
,
чунки
биз
ягона
асосий
қоидаларга
биноан
иш
кўрган
,
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
ўхшаш
масалаларини
ҳал
қилишда
турли
ёндашувларнинг
олдини
олишга
кўмаклашади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
соҳавий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатнинг
кейинги
бўлимлари
муайян
муносабатларни
тартибга
солишга
бағишланса
,
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Бунда
биринчи
бўлим
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
“
фуқаролик
ҳуқуқи
”
элементига
–
ашёвий
,
мажбуриятлардан
келиб
чиқадиган
(
шартномавий
ва
шартномадан
ташқари
)
муносабатларга
,
мутлақ
ҳуқуқларга
доир
муносабатларга
бағишланиши
мумкин
.
Шундан
кейин
оилавий
ва
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солувчи
нормалардан
иборат
бўлимлар
назарда
тутилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинадиган
оилавий
муносабатларга
келсак
,
уларни
тартибга
солишнинг
асосий
жиҳатлари
Оила
кодексида
ўз
ифодасини
топган
.
Меҳнат
муносабатларини
тартибга
солиш
деярли
янгитдан
ишлаб
чиқишни
талаб
қилади
.
“
Юрисдикцион
”
муносабатлар
блокида
процессуал
муносабатларни
ва
халқаро
тижорат
арбитражи
соҳасида
юзага
келувчи
муносабатларни
тартибга
солувчи
нормаларни
фарқлаш
зарур
.
Халқаро
тижорат
арбитражи
масаласига
келсак
,
бугунги
кунда
халқаро
тижорат
арбитражи
масалаларига
бағишланган
алоҳида
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатни
яратиш
борасида
муайян
тажриба
мавжуд
.
Чет
элда
қабул
қилинган
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунларнинг
аксариятида
1
Эргашев
В
.
Ё
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчиликни
такомиллаштиришнинг
айрим
масалалари
. //
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
долзарб
муаммолари
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
тўплами
. –
Т
., 2010. –
Б
.64.
халқаро
тижорат
арбитражи
мақомини
белгилайдиган
қоидалар
мавжуд
эмаслиги
тасодифий
бир
ҳол
эмас
.
Шу
сабабли
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларини
консолидация
қилиш
жараёнининг
биринчи
босқичида
халқаро
тижорат
арбитражининг
мақоми
ва
фаолиятини
мустақил
тартибга
солиш
сақлаб
қолиниши
мумкин
.
Бироқ
,
умуман
олганда
,
халқаро
тижорат
арбитражи
тўғрисидаги
нормаларни
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонун
таркибига
киритиш
мақсадга
мувофиқдир
,
чунки
ушбу
арбитраж
фаолиятига
доир
масалалар
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
масалалари
билан
узвий
боғлиқ
(
авваламбор
,
қўлланилиши
лозим
бўлган
ҳуқуқ
масалаларига
доир
).
Шундай
қилиб
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
масалалари
бўйича
соҳавий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатни
шакллантиришда
қонун
ҳужжатларини
тизимлаштиришнинг
турли
усуллари
қўлланилиши
мумкин
.
Назаримизда
,
Ўзбекистон
Республикасида
ҳам
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
тартибга
солишга
бағишланган
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
автоном
комплекс
қонуннинг
қабул
қилиниши
мақсадга
мувофиқ
ҳисобланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
бўйича
алоҳида
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатнинг
қабул
қилиниши
қонунчиликда
муайян
ижтимоий
муносабатлар
соҳасини
тартибга
солишнинг
барқарорлигини
таъминлайди
ҳамда
миллий
ҳуқуқ
тизимининг
алоҳида
мустақил
соҳаси
эканлигини
тасдиқлайди
.
Аннотация
:
мақолада
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодификацияси
,
унинг
тарихий
босқичлари
,
миллий
ва
хорижий
тажриба
таҳлил
қилинган
.
Мақолада
муаллиф
томонидан
мавзуга
доир
назарий
ва
амалий
муаммолар
кўрсатиб
ўтилиб
,
уларни
баратараф
этиш
ва
миллий
қонунчиликни
такомиллаштириш
бўйича
хулоса
ва
таклифлар
ишлаб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
кодекс
,
кодификация
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
,
коллизион
норма
,
тизимлаштириш
.
Аннотация
:
в
статье
исследованы
вопросы
коди
-
фикации
международного
частного
права
,
историче
-
ские
этапы
,
проведен
анализ
национального
и
зару
-
бежного
опыта
.
Автором
в
статье
раскрыты
теоретиче
-
ские
и
практические
проблемы
рассматриваемой
те
-
матики
,
а
также
разработаны
предложения
по
устра
-
нению
существующих
проблем
и
совершенствованию
национального
законодательства
.
Ключевые
слова
:
кодекс
,
кодификация
,
междуна
-
родное
частное
право
,
коллизионная
норма
,
система
-
тизация
.
Annotation:
In the artice author researched the ques-
tions of codification of the international private law, histori-
cal stages and analysed national and foreign experiences.
The author exposed theoretical and practical problems of
considered subject and made suggestions on elimination
of the existing problems and improvement of the national
legislation.
Key words:
codex, codification, international private
law, conflict law, systematization.
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
:
1.
Звеков
В
.
П
.
Коллизии
законов
в
международном
част
-
ном
праве
. –
М
., 2007.
2.
Маковский
А
.
Л
.
Кодификация
гражданского
права
и
развитие
отечественного
международного
частного
права
//
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
78
Кодификация
российского
частного
права
. /
Под
ред
.
Д
.
А
.
Медведева
. –
М
., 2008. –
С
. 48.
3.
Звеков
В
.,
Марышева
Н
.
Новая
кодификация
норм
международного
частного
права
//
Хозяйство
и
право
. – 2002.
–
№
4. –
С
. 28.
4.
Ҳошимов
В
.
Н
.
Теоретический
аспект
понятия
“
наиболее
тесной
связи
”
в
международном
частном
праве
/ “
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
долзарб
муаммолари
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
тўплами
. –
Т
., 2010. –
104-116
б
.
5.
Ерпылева
Н
.
Ю
.
Коллизионное
регулирование
в
между
-
народном
частном
праве
России
и
Украины
//
Законодательство
и
экономика
. – 2006. –
№
9. –
С
. 36.
6.
Кабатова
Е
.
В
.
Новый
этап
развития
российского
меж
-
дународного
частного
права
//
Российский
ежегодник
между
-
народного
права
. – 2003. –
№
5. –
С
. 53.
7.
Эргашев
В
.
Ё
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчиликни
такомиллаштиришнинг
айрим
масалалари
. //
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
долзарб
муаммолари
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
тўплами
. –
Т
., 2010. –62
б
.
8.
Рашидов
К
.
К
.
О
развитии
международного
частного
права
в
Узбекистане
. //
Материалы
международной
научно
-
практической
конференции
«
Актуальные
проблемы
и
тенден
-
ции
развития
гражданского
законодательства
». –
Т
., 2005. –
С
.214.
Н
.
Кадирова
старший
научный
сотрудник
Университета
Мировой
экономики
и
дипломатии
ПЕРСПЕКТИВЫ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
КОНСУЛЬСКИХ
УЧРЕЖДЕНИЙ
УЗБЕКИСТАНА
ПО
РАЗВИТИЮ
ТОРГОВО
-
ЭКОНОМИЧЕСКИХ
СВЯЗЕЙ
С
ИНОСТРАННЫМИ
ГОСУДАРСТВАМИ
В
СОВРЕМЕННЫХ
УСЛОВИЯХ
В
настоящее
время
внешняя
политика
Республики
Узбекистан
,
с
учетом
новых
экономических
приоритетов
и
интересов
страны
за
рубежом
,
исходя
из
объективных
условий
,
должна
стимулировать
развитие
широких
кон
-
тактов
и
связей
между
деловыми
кругами
Узбекистана
и
их
иностранными
партнерами
по
бизнесу
.
1
Одним
из
таких
приоритетных
направлений
внешне
-
политической
деятельности
должно
стать
налаживание
международного
сотрудничества
,
направленного
на
за
-
щиту
экономических
интересов
Узбекистана
за
рубежом
.
В
полной
мере
это
относится
к
деятельности
МИД
Рес
-
публики
и
его
заграничных
учреждений
в
новых
условиях
.
Поэтому
в
последнее
время
все
более
и
более
актив
-
но
ставится
вопрос
о
повышении
роли
и
определении
места
консульской
службы
Республики
Узбекистан
в
процессе
развития
торгово
-
экономических
связей
с
ино
-
странными
государствами
.
Представители
бизнеса
,
не
имея
опыта
заключения
внешнеторговых
сделок
,
не
зная
условий
местного
рын
-
ка
,
и
не
имея
представления
об
иностранных
партнерах
,
часто
терпели
,
особенно
,
на
первых
этапах
своей
дея
-
тельности
значительные
убытки
.
В
связи
с
этим
они
вы
-
нуждены
обращаться
в
торговые
представительства
(
там
,
где
они
действуют
),
дипломатические
представи
-
тельства
и
консульские
учреждения
за
разъяснениями
и
консультациями
о
торговом
и
экономическом
законода
-
тельстве
,
о
надежности
той
или
иной
фирмы
,
о
порядке
заключения
внешнеторговых
сделок
в
данной
стране
.
Учитывая
консульское
законодательство
и
практику
зарубежных
стран
,
можно
сказать
,
что
деятельность
кон
-
сульских
учреждений
по
развитию
торгово
-
экономических
связей
и
защите
коммерческих
интересов
целесообразно
осуществление
по
следующим
трем
направлениям
:
информационно
-
аналитическая
работа
;
организационно
-
посредническое
обеспечение
;
консуль
-
ско
-
правовая
защита
торгово
-
экономических
интересов
.
Национальное
законодательство
по
консульским
во
-
просам
должно
,
по
возможности
,
дать
наиболее
полную
регламентацию
деятельности
консула
по
этим
направле
-
ниям
,
предоставляя
ему
возможность
для
творческого
применения
нормативных
актов
и
проявления
собствен
-
ной
инициативы
,
исходя
из
конкретных
условий
.
Соответственно
,
одним
из
приоритетных
направле
-
ний
деятельности
МИД
Республики
Узбекистан
и
его
за
-
граничных
учреждений
должно
быть
налаживание
меж
-
дународного
сотрудничества
с
целью
защиты
экономи
-
ческих
интересов
страны
,
ее
юридических
лиц
и
граждан
за
рубежом
2
.
1
Закон
Республики
Узбекистан
«
Концепция
внешнеполитиче
-
ской
деятельности
Республики
Узбекистан
»
от
10
сентября
2012
года
2
Консульский
устав
Республики
Узбекистан
//
Ведомости
Олий
Мажлиса
РУз
, 1996
г
.,
№
9;
Закон
Республики
Узбеки
-
стан
«
О
международных
договорах
Республики
Узбекистан
»
от
22.12.1995
г
.,
№
172-1;
Положение
«
О
министерстве
ино
-
странных
дел
Республики
Узбекистан
»,
СПП
1994
г
.,
№
3
ст
.16.
