ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
12
А
.
Маматқулов
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
ўқитувчиси
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚДА
ЗАРАР
ЕТКАЗИШДАН
КЕЛИБ
ЧИҚАДИГАН
МАЖБУРИЯТЛАРНИ
КОЛЛИЗИОН
ТАРТИБГА
СОЛИШНИНГ
ДОКТРИНАЛ
АСОСЛАРИ
Ҳозирги
замон
ҳуқуқий
адабиётлар
ва
қонунчилик
амалиётининг
тахлилига
назар
ташласак
,
зарар
етказишдан
келиб
чиқадиган
мажбуриятларни
(
деликтларни
)
коллизион
тартибга
солиш
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
энг
мураккаб
масалаларидан
бири
ҳисобланади
.
Хусусан
,
деликтларни
коллизион
тартибга
солиш
бўйича
алоҳида
масалаларнинг
ҳал
этиш
эҳтиёжи
ҳудудийлик
ва
энг
яқин
боғлиқлик
назарияларни
вужудга
келтирди
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
бошқа
соҳаларига
доир
докторинал
қарашларга
нисбатан
деликтларни
коллизион
тартибга
солиш
доктринасининг
ривожланиши
ўзига
хос
жараёнга
эга
.
Халқаро
ҳусусий
ҳуқуқ
соҳаси
вужудга
келган
дастлабки
вақтда
шартномавий
муносабатлар
ёки
мулк
ҳуқуқи
каби
соҳалар
бўйича
бирмунча
мукаммал
коллизион
тартибга
солиш
тизими
ишлаб
чиқилган
1
.
Лекин
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
деликтларни
коллизион
тартибга
солишга
доир
қарашлар
бир
неча
йил
рад
этиб
келинди
ва
фақат
XIX
асрнинг
иккинчи
ярмига
келиб
мазкур
соҳани
тартибга
солувчи
коллизион
нормалар
вужудга
кела
бошлади
.
Деликтларни
коллизион
тартибга
солиш
концепцияси
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
бошқа
концепцияларидан
нисбатан
кейинроқ
ривожланди
.
Чунки
моддий
ҳуқуқда
деликтларни
соф
хусусий
ҳуқуқий
соҳа
сифатида
қабул
қилиниши
нисбатан
яқин
вақтларда
бошланган
,
деган
фикрни
илгари
суради
Ж
.
Макклиин
2
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
асосчиларидан
бири
Бартолус
де
Сассоферрато
(1314-1357)
ўз
асарида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
бўйича
қуйидагича
савол
беради
:
агар
чет
эллик
фуқаро
бу
ерда
жиноят
содир
этган
бўлса
,
у
мазкур
давлатнинг
қонунлари
бўйича
жавобгар
бўладими
?.
Мазкур
саволга
олимнинг
ўзи
жавоб
берар
экан
,
яъни
агар
у
жиноят
содир
этган
жойда
узоқ
яшаётган
ва
шу
ернинг
қонунларини
била
туриб
жиноят
содир
этган
бўлса
жазолаш
мумкин
бўлади
,
деган
хулосага
келади
3
.
Бартолуснинг
ишлари
ҳуқуқбузарликга
нисбатан
ҳуқуқни
коллизион
қўллаш
масаласи
кўриб
чиқилган
дастлабки
тадқиқотлардан
ҳисобланиб
,
бу
ерда
тадқиқотчи
“
жиноят
”
сўзини
ишлатади
.
Олиб
борилган
тадқиқотлар
ва
ушбу
соҳадаги
амалиёт
доирасининг
кенгайиши
XIX
асрга
келиб
деликт
ва
жиноят
ҳуқуқбузарликлар
ўртасида
катъий
чагарани
вужудга
келтириди
.
Шунга
қарамасдан
кўпгина
муаллифлар
деликтларни
коллизион
тартибга
солиш
эҳтимолларини
рад
этиб
келишди
.
Мисол
учун
1
Лунц
Л
.
А
.
Международное
частное
право
/
Общая
часть
. –
М
.:
Госюриздат
,1959. –
С
.91-92.
2
Jhonatan D.MacClean. The century of wrong doing. Hague
Academy of International Law. 2000. Kluwer Law International.
Hague, 2000. –P.143.
3
Nikitas E. Hatzimihail. Bartolus and the conflict of laws. RHDI 60
(2007). –P.19-20.
немис
олими
Карл
Георг
фон
Вотчер
(1797-1880)
фикрича
,
деликтнинг
ҳуқуқий
табиати
жиноят
ҳуқуқбузарликларга
яқин
.
Шунинг
учун
судлар
жиноят
ҳуқуқбузарликни
квалификация
қилишда
ўзларининг
миллий
ҳуқуқларини
қўллар
эканлар
,
зарарни
қоплаш
тўгрисидаги
низолар
ҳам
ўхшаш
адолат
стандартлари
асосида
ҳал
этилиши
керак
4
.
Бироқ
,
мазкур
фикрларни
нотўғрилигини
исботлашга
қаратилган
ва
амалиётда
деликт
муносабатларни
коллизион
тартибга
солишнинг
замонавий
кўриниши
XIX
асрнинг
иккинчи
ярмида
вужудга
кела
бошлайди
. 1870
йилда
Буюк
Британияда
кўриб
чикилган
Phillips vs. Eyre
суд
ишида
“lex loci delicti”
тамойилининг
“
икки
томонлама
даъво
кучи
шарти
”
суд
жараёниди
қўлланилди
.
Суд
томонидан
қўлланилган
“
икки
томонлама
даъво
кучи
шарти
”
деганда
деликт
жавобгарликни
назарда
тутувчи
бошқа
давлатнинг
ҳуқуқи
бундай
деликт
суд
форуми
ҳуқуқида
назарда
тутилган
тақдирдагина
қўлланилиши
назарда
тутилади
.
Мазкур
коллизион
норма
ханузгача
кўпгина
давлатларнинг
қонунчилигида
назарда
тутилган
бўлиб
,
ушбу
норма
миллий
қонунчилигимизда
ҳам
ўз
тасдиғини
топган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1194-
моддаси
3-
қисмида
“
агар
зарар
ўрнини
қоплаш
тўғрисидаги
талаб
учун
асос
бўлган
ҳаракат
ёки
бошқа
ҳолат
Ўзбекистон
Республикасининг
қонун
ҳужжатлари
бўйича
ғайриқонуний
бўлмаса
,
чет
эл
ҳуқуқи
қўлланмайди
”.
Бундан
хулоса
қилиш
мумкинки
,
деликтларни
чекланган
равишда
коллизион
тартибга
солиш
доктринаси
миллий
қонунчилигимизга
ҳам
таъсир
қилган
.
Олиб
борилган
тадқиқотлар
натижасига
кўра
деликтларнинг
замонавий
коллизион
тартибга
солинишига
таъсир
килувчи
икки
факторни
кўрсатиб
ўтиш
мумкин
:
–
биринчидан
,
ривожланган
мамлакатларда
иқтисодиётнинг
соф
хусусий
соҳа
эканлиги
ва
бозорнинг
давлат
аралашувидан
ҳоли
механизм
эканлиги
ҳақидаги
иқтисодий
назария
оммавий
ва
хусусий
ҳуқуқ
ўртасида
кескин
чегаранинг
вужудга
келишига
олиб
келади
.
Лекин
мазкур
иқтисодий
назария
дастлабки
даврларда
ўзининг
таъсири
кучли
бўлсада
,
АҚШда
1930
йилларда
вужудга
келган
иқтисодий
инқироз
натижасида
бу
ҳам
камчиликлардан
ҳоли
эмаслигини
исботлади
5
.
Мазкур
иқтисодий
назариянинг
қўлланилиши
АҚШ
қонунчилигида
хусусий
-
ҳуқуқий
деликт
билан
жиноят
ҳуқуқбузарлик
ўртасида
аниқ
фарқни
белгилаб
берди
ва
ўз
навбатида
бошқа
давлатларнинг
ҳуқуқ
тизимларига
ҳам
таъсири
кучли
бўлди
6
.
–
иккинчидан
,
халқаро
иқтисодиётнинг
глобаллашуви
деликтларни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
худудий
чегараларининг
кенгайишини
талаб
этарди
.
Бу
ўз
вақтида
халқаро
иқтисодий
муносабатларни
тартибга
солишда
муҳим
бўлган
соҳаларидан
бири
–
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
коллизион
тартибга
солиш
юқори
даражада
ривожланган
бўлиб
,
шартномадан
ташқари
4
Kahn O.Freund. Delictual Liability and Conflict of Laws. Recueil
Des Cours Volume 124 (1968-II) By Acadimie de Droit Interna-
tional, 1968. –P.20.
5
Joel R. Paul. The Transformation of International Comity. 2008.
http://www.law.duke.edu/journals/lcp.
6
Kahn O.Freund. Delictual Liability and Conflict of Laws. Recueil
Des Cours Volume 124 (1968-II) By Acadimie de Droit Interna-
tional, 1968. –P.21.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
13
мажбуриятларини
тартибга
солувчи
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
такомиллаштиришга
қаратилган
докториналар
мавжуд
эмас
эди
.
Эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
халқаро
иқтисодий
муносабатларни
ҳар
томонлама
тартибга
солишда
деликт
мажбуриятларни
такомиллаштриш
зарур
бўлган
соҳалардан
бири
эди
.
Хорижий
мамлакатларда
жаҳон
иқтисодиётининг
глобаллашуви
натижасида
деликтларни
коллизион
тартибга
солишга
бўлган
эхтиёж
сезилди
ва
соф
хусусий
ҳуқуқий
характерга
эга
бўлган
фуқаролик
ҳуқуқи
тизимини
қайтадан
ишлаб
чиқиш
заруратини
вужудга
келтиради
.
Юқорида
таъкидлаб
ўтилганидек
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
шартномаларни
коллизион
тартибга
солишга
қаратилган
нормалар
деликт
мажбуриятларга
қараганда
юқори
даража
,
деярли
хозирги
вақт
стандартлари
бўйича
ривожланган
эди
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
шартномадан
келиб
чиқадиган
мажбуриятлари
тартибга
солиш
бир
неча
аср
давомида
ривожланиб
келган
статут
назарияси
асосида
амалга
ошириб
келинган
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
статут
назариясига
асос
солган
Бартолус
де
Сассоферрато
(1314-1357)
ҳисобланиб
1
,
мазкур
назария
асосларига
кўра
шахснинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
унинг
фуқаролигига
қараб
белгиланади
.
Бунга
кўра
,
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларни
вужудга
келтирган
муносабат
қайси
давлатнинг
худудида
юзага
келган
бўлса
,
мазкур
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
юзасидан
келиб
чиқадиган
низоларни
ҳам
шу
давлатнинг
ҳуқуқига
биноан
хал
этилиши
лозим
2
.
Бартолус
де
Сассоферрато
томонидан
илгари
сурилган
статут
назариясига
кўра
шартнома
тузилган
жой
ҳуқуқини
қўллаш
лозимлиги
ғояси
илгари
сурилади
.
Статут
назариясини
қўллаб
-
қувватловчи
олимлар
томонидан
ҳуқуқни
танлашнинг
нисбатан
оддий
ва
қулай
бўлган
тизимини
ишлаб
чиқиш
ҳамда
қўлланиладиган
ҳуқуқни
аниқлашда
фақатгина
тарафлар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабат
қаерда
вужудга
келганлигини
назарий
асосларни
аниқлаш
вазифасини
ўз
олдига
мақсад
қилиб
қўйишди
3
.
Натижада
,
деликт
содир
этилган
жойнинг
ҳуқуқи
қўлланилишига
ойдинлик
киритган
ва
бугунги
кунда
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
кенг
кўлланиладиган
статут
назарияси
асосида
“lex loci delicti”
тамойили
вужудга
келди
.
Америка
коллизионист
олими
Джозеф
Бейл
томонидан
статут
назарияси
асосида
“
тан
олинган
ҳуқуқлар
(vested rights)”
назариясини
ишлаб
чиқилади
.
Мазкур
назарияга
кўра
ҳар
қандай
давлат
ўз
ҳудудида
мутлоқ
ҳокимиятига
эга
бўлиб
,
чет
эл
ҳуқуқини
фақатгина
ҳимоя
сўраб
мурожаат
қилаётган
тарафларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
чет
эл
ҳуқуқи
бўйича
вужудга
келганлиги
сабабли
қўллайди
4
.
Илгари
сурилган
мазкур
докторина
Америка
қўшма
штатларининг
1934
йилдаги
“
Коллизион
ҳуқуқ
бўйича
биринчи
қонунлар
тўплами
(First Restatement on
Conflict of Laws)”
нинг
қабул
қилишда
ва
Америка
қўшма
шататлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
расмий
1
P.Kalensky. Trends in Private International Law. –Netherlands.:
Hague, 1971. –P.60.
2
Kurt Lipstein, Principles of the Conflict of Laws // National And
International,
№
7-12. (1981).
3
Kahn O.Freund. Delictual Liability and Conflict of Law // Recueil
Des Cours Volume 124 (1968-II). By Acadimie de Droit Interna-
tional, 1968. –P.23.
4
J. Beale. A Selection of Cases on the Conflict of Laws. // vol. 3.
Harvard U. Press, Cambridge, Mass. 1902. –
Р
.517.
доктринасига
айланади
.
Юқоридаги
қонунда
Бейлнинг
назариясининг
асосий
мезони
“
бир
давлатда
вужудга
келган
ҳуқуқлар
,
бошқа
давлатда
ҳам
вужудга
келган
деб
ҳисобланади
”
5
.
Юқорида
таъкидлаб
ўтганимиздек
инглиз
олимлари
томонидан
илгари
сурилган
“
статут
назарияси
” 1934
йилда
қўшма
шататлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқидаги
коллизион
нормаларни
яратилишида
муҳим
ўрин
тутган
бўлсада
,
лекин
мазкур
назария
асосларини
биринчи
бор
1904
йилда
“Slater v. Mexican National Railroad Co.”
6
суд
ишида
қўлланилади
.
Бунда
суд
ўзлари
томонидан
қабул
қилинган
қарорини
қуйидагича
,
яъни
“
қонунлар
мажбуриятларга
эргашиб
юради
,
шунинг
учун
бошқа
давлатларда
ҳам
у
тан
олиниши
керак
”
деган
фикрларини
мазкур
тамойил
мезонлари
билан
асослайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1194-
моддаси
1-
қисми
“
статут
назарияси
”
асосида
ишланганлгини
кузатишимиз
мумкин
.
Хусусан
,
мазкур
модданинг
1-
қисмида
,
“
Зарар
етказилганлиги
оқибатида
келиб
чиқадиган
мажбуриятлар
бўйича
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
зарарни
ундиришни
талаб
қилиш
учун
асос
бўлган
ҳаракат
ёки
бошқа
ҳолат
юз
берган
мамлакатнинг
ҳуқуқи
бўйича
белгиланади
”.
Миллий
қонунчилигимиз
ва
умумий
қоида
бўйича
ҳам
деликт
содир
этилган
жойнинг
ҳуқуқи
қўлланилади
.
Бу
ўз
навбатида
миллий
халқаро
хусусий
ҳуқуқимизда
статут
назариясининг
таъсири
мавжуд
эканлигидан
далолат
беради
.
Олиб
борилган
тадқиқот
натижаларига
кўра
статут
назарияси
қўлланилиши
қулай
бўлишига
қарамасдан
,
фикримизча
бир
қатор
камчиликлардан
ҳоли
эмас
.
Буларнинг
асосийси
–
мазкур
тамойилларни
бир
томонлама
қўлланилиши
ҳисобланади
.
Деликт
муносабатларини
ҳуқуқий
тарибга
солишда
ҳанузгача
долзарб
муаммолардан
бири
интернационал
деликтлар
бўлиб
,
деликт
бўйича
ҳаракатларнинг
бир
давлатда
содир
этилиши
ва
зарарли
оқибатларининг
бошқа
давлатда
вужудга
келиши
деликтнинг
содир
этилган
жойини
аниқлашда
бир
қатор
қийинчиликларни
вужудга
келтиради
.
Жаҳон
тажрибаси
шуни
кўрсатадики
,
статут
назариясини
қўллаш
натижасида
бир
қатор
шунга
ўҳшаш
муаммолар
юзага
келади
.
Статут
назариясининг
мазкур
муаммолари
ҳозирги
вақтга
қадар
бир
қатор
янги
назарияларнинг
вужудга
келишига
олиб
келди
.
Мазкур
янги
назарияларда
статут
назариясининг
худудийлик
тамойилини
рад
этади
ва
деликтларни
коллизион
тартибга
солишда
айни
вақтда
бир
қатор
факторларни
инобатга
олиш
зарурлиги
таъкидланади
.
Замонавий
факторлар
иноботга
олиниб
илгари
сурилган
назариянинг
асосчиси
инглиз
олими
Моррис
ҳисобланади
.
Мазкур
олим
томонидан
1951
йилда
юридик
адабиётларда
“
энг
мос
келадиган
ҳуқуқ
назарияси
(proper
law
theory)”
ғоялари
илгари
сурилди
7
.
Морриснинг
фикрича
,
деликтни
тартибга
солувчи
ҳуқуқни
танлашда
бир
-
бирига
зид
бўлган
5
Adopted by the American Law Institute at Washington, D.C.,
May 11, 1934.,
Банковский
А
.
В
.
Деликтные
обязательства
в
международном
частном
праве
//
Ж
.
Современное
право
,
2004. -
№
1. –
С
.43.
6
Slater vs. Mexican National Railroad Co. 194 U.S. 120 at p. 126
(1904).
7
James C.Morris. The Proper Law of the Tort. 64 Harvard Law
Review 881, 1951. –
Р
.881.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
14
қарашлар
ва
ғояларнинг
мавжудлиги
у
ёки
бу
давлат
ҳуқуқини
қўллашнинг
оқибатларини
инобатга
олишни
талаб
этади
.
Жумладан
,
мазкур
олимнинг
таъкидлашича
“
судлар
автомобил
ҳалокатига
,
шахсга
зарар
етказилишига
,
яширин
иқтисодий
ҳуқуқбузарликларга
ва
мулкнинг
ноқонуний
эгалланишига
бир
хил
ҳуқуқ
номаларини
қўллашлари
орқали
мақсадга
эриша
олмайди
.
Яъни
,
мазкур
масалаларнинг
замирида
ётган
ижтимоий
факторлар
бир
-
биридан
кескин
фарқ
қилади
.
Энг
мос
келадиган
ҳуқуқ
назариясини
амалда
тўғри
қўлланилса
,
тегишли
муммоларни
ҳал
этишда
етарлича
эгилувчанликни
тақдим
этади
”
1
.
Юқорида
таъкидлаб
ўтилган
Моррис
назарияси
АҚШда
юриспруденциясида
жиддий
эътибор
берилган
.
Чунки
айнан
шу
вақтда
қўшма
шататларда
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
ислоҳ
қилишнинг
эхтиёжи
вужудга
кела
бошлаган
эди
.
Мазкур
назария
асосида
ҳуқуқшунос
олим
Карри
(Curry)
ўзининг
“
давлат
манфаатлари
”
назариясини
ишлаб
чиқади
.
Ушбу
назария
фақат
назария
учун
эмас
,
балки
мазкур
назария
доирасида
коллизион
тартибга
солишнинг
методологияси
ҳам
ишлаб
чиқилган
.
Моррисининг
фикрини
қўллаб
-
қувватланган
Карри
фикрича
,
бир
бирига
қарама
-
қарши
бўлган
иккита
ҳуқуқдан
бирини
танлашда
уларнинг
мазмунининг
ўзига
хос
томонларини
инобатга
олмасдан
иложи
йўқ
.
Давлатлар
томонидан
низоларни
бартараф
қилишга
қаратилган
икки
томонлама
шартномалар
ёки
унификацияланган
қонунлар
назарда
тутилган
мақсадларга
эришиш
учун
муҳим
ҳисобланади
2
.
Карри
қарашларида
асосан
давлат
манфаатларини
инбатга
олиб
ҳуқуқни
танлашда
судлар
томонидан
кўрилаётган
низо
ҳолатларининг
ўзига
хос
хусусиятларини
ва
унга
нисбатан
қўлланиладиган
ҳуқуқ
орқали
кўзланаётган
мақсадларни
ҳисобга
олишлари
зарур
3
.
Чет
эл
элемени
билан
мураккаблашган
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
ҳуқуқни
танлаш
масаласини
судлар
томонидан
ҳал
этишда
биринчи
ўринда
халқаро
ҳуқуқий
ҳамкорликни
ва
бошқа
давлатларнинг
манфаатларини
эмас
,
балки
ўз
миллий
ҳуқуқининг
манфаатларини
инобатга
олишлари
ва
“
мазкур
низо
ушбу
ҳуқуқнинг
ҳудудий
чегараларида
кўриб
чиқилиши
”
Карри
назариясининг
асосий
ғояси
ҳисобланади
.
Агар
форум
ҳуқуқи
халқаро
ҳамкорликни
талаб
этса
,
бунда
судлар
албатта
бундай
ҳамкорликга
интиладилар
.
Бироқ
,
коллизонист
олим
Каррининг
юқорида
билдирган
фикрлари
замирида
халқаро
муносабатлардан
келиб
чиққан
низоларни
бартараф
этиш
бўйича
суд
томонидан
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
қўллаш
масаласи
ётмайди
.
Балки
,
бир
пайтда
мазкур
назария
асосида
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
амалий
метологиясини
ҳам
ишлаб
чиқишга
интилади
.
Бунда
тегишли
муносабатларни
халқаро
хусусий
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
қуйидаги
коллизион
турларини
келтириб
ўтади
:
А
)
Ҳақиқий
коллизия
–
бунда
тегишли
муносабатларни
коллизион
тартибга
солишда
бир
пайтнинг
ўзида
икки
давлат
ўз
ҳуқуқини
қўллашдан
ёки
ҳуқуқий
тартибга
солишдан
манфаатдор
бўлади
;
1
James C.Morris. The Proper Law of the Tort. 64 Harvard Law
Review 881, 1951. –
Р
.884.
2
Brainerd Currie. Notes on Methods and Objectives in The Con-
flict of Laws. Duke L.J, 1959. –
Р
.171.
3
Hessel Yntema. The Objectives of Private International Law,
345 Can. B. Rev. 721, 727. 1957. –
Р
.134.
Б
)
Ҳақиқий
бўлмаган
коллизия
–
бунда
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
ўз
ҳуқуқини
қўллашдан
фақат
битта
давлат
манфаатдор
бўлади
;
В
)
Коллизиянинг
мавжуд
эмаслиги
–
бундай
холда
хеч
қайси
давлат
ўз
ҳуқуқини
қўллашдан
манфаатдор
бўлмайди
4
.
Хорижий
мамлакатлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқини
ривожланишига
хисса
қўшган
олимларнинг
барчаси
якдиллик
билан
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатлардан
коллизия
келиб
чиққан
тақдирда
биринчи
навбатда
давлат
ўз
ҳуқуқини
қўллаши
ёки
низоларни
кўриб
чиқаётган
суд
жойлашган
давлат
ҳуқуқига
ҳавола
этилиши
лозим
деган
фикрни
қўллаб
қувватлашган
5
.
Ҳақиқий
бўлмаган
коллизия
борасидаги
таҳлил
натижасида
,
қайси
бир
давлат
ўз
ҳуқуқини
қўллашдан
манфаатдор
бўлса
,
ўша
давлатнинг
ҳуқуқи
қўлланилиши
лозим
, -
деган
фикрга
келади
Карри
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
замонавий
халқаро
хусусий
ҳуқуқдаги
назарий
қарашлар
билан
танишиб
чиқиш
натижасида
Каррининг
назариялари
кўп
жихатдан
деликтларни
коллизион
тартибга
солинишида
фойдали
бўлганларига
қарамай
,
бир
қатор
камчиликлардан
ҳоли
эмаслигини
кузатиш
мумкин
.
Масалан
,
Каррининг
ҳақиқий
бўлмаган
коллизия
тўғрисидаги
фикрига
кўра
фақат
битта
давлат
ўз
ҳуқуқини
қўллашдан
манфаатдор
бўлади
.
Ушбу
ўринда
давлат
ўз
ҳуқуқини
нафақат
худудийлик
нуқтаи
назаридан
,
балки
турар
жой
(lex domicili)
қонунини
қўллаш
нуқтаи
назаридан
ҳам
манфаатдор
бўлишини
инобатга
олиш
зарур
.
Тасаввур
қилайлик
,
зарар
етказишдан
келиб
чиқадиган
мажбуриятларнинг
тарафлари
бўлмиш
икки
шахс
турли
давлатларнинг
фуқаролари
ҳисобланади
.
Бу
ҳолда
ўз
фуқароларининг
манфаатларини
химоя
қилиш
мақсадида
табиий
равишда
иккала
давлат
ҳам
ўз
ҳуқуқини
қўллашдан
манфаатдор
бўлади
.
Шундай
экан
,
ҳақиқий
коллизия
вужудга
келиши
учун
тарафлар
учинчи
давлатнинг
судига
мурожат
қилиши
лозим
.
Бироқ
зарарни
қоплаш
тўғрисидаги
низоларда
бундай
амалиётни
қўллаш
ўзини
оқламайди
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
умумтан
олган
қоидаларига
асосан
деликт
мажбуриятларини
тартибга
солишда
зарар
етказилган
жой
қонуни
қўлланилади
.
Ушбу
масалага
бошқача
ёндошадиган
бўлсак
,
бир
давлатнинг
икки
фуқароси
бошқа
хорижий
давлатда
бири
иккинчисига
зарар
етказди
.
Ушбу
ҳолатда
бизга
юқорида
таъкидлаб
ўтилган
ҳақиқий
бўлмаган
коллизия
мавжуддай
кўринади
.
Умумий
қоидага
кўра
,
деликт
мажбурият
тарафлари
зарар
етказилган
жой
фуқароси
ҳисобламасада
,
зарар
етказилган
жой
қонунлари
бузилганлиги
учун
зарар
қайси
жойда
еткалиган
бўлса
ўша
давлат
мазкур
муносабатдан
манфаатдор
бўлиши
мумкин
.
Юқоридаги
таҳлилга
асосланган
ҳолда
Каррининг
илгари
сурган
назарияси
ҳақиқий
коллизия
ёки
ҳақиқий
бўлмаган
коллизия
ҳолатида
ҳам
иложсиз
суд
жойлашган
(lex fori)
давлат
қонунчилигини
қўллашга
йўналтиради
,
деган
хулосага
олиб
келади
.
Мазкур
ҳолат
бўйича
биз
ҳам
Саймонайдснинг
“
Каррининг
назариясининг
барча
йўллари
суд
жойлашган
давлат
қонунчилигини
қўллашга
олиб
4
Harold G. Maier. Finding The Trees In Spite Of The Metaphorist:
The Problem Of State Interests In Choice Of Law // REV. 753,
766. 1993. –
Р
.234.
5
William M. Richman. Diagramming Conflicts: A Graphic Under-
standing of Interest Analysis. 43 Ohio St. L.J. 317. 1982. –
Р
.56.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
15
келади
”, -
деган
фикрини
қўллаб
-
қувватлаймиз
.
Яна
бир
инглиз
олими
Уильям
Бакстер
(William
F.Baxter)
Каррининг
назариясидаги
бошлиқларни
тўлдиради
ва
ўзининг
“
қиёсий
ёмонлашув
(comparative
impairment)”
назариясини
илгари
суради
.
Ушбу
олим
ўз
қарашлари
билан
Карри
назариясининг
икки
жиҳатига
қўшилади
:
яъни
,
ҳақиқий
бўлмаган
коллизиялар
бўйича
ҳуқуқни
танлаш
ҳамда
аниқ
низоларни
ҳал
этилишида
манфаатларни
ўлчами
самара
келтирмаслик
жиҳатларига
эътибор
қаратади
.
Ҳар
бир
давлатнинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқида
ҳақиқий
коллизияларни
ҳал
этишнинг
норматив
усуллари
мавжудлиги
,
ўз
ўрнида
коллизион
нормаларнинг
асосини
ташкил
этувчи
тамойилларини
ишлаб
чиқиш
зарурияти
ҳамда
давлатнинг
икки
тарафлама
манфаатларини
ҳимоя
қилишга
қаратилган
“
қиёсий
ёмонлашув
”
назариясини
таклиф
этади
1
.
Бакстер
назарияси
асосан
давлат
манфаатлари
ва
мақсадларини
ички
ҳамда
ташқи
факторлари
ёритиб
берилади
.
Ички
вазифаларни
амалга
ошираётганда
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
асосий
мақсад
бўлиб
фақат
маҳаллий
таснифга
эга
бўлган
хусусий
низоларни
ҳал
этиш
киради
.
Ташқи
вазифаларни
амалга
оширишда
эса
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларга
нисбатан
тегишли
мақсадларни
жорий
этилишини
тушунтиради
.
Давлатнинг
ташқи
мақсади
бошқа
давлатнинг
ташқи
мақсади
ўртасида
зиддиятни
яъни
коллизияни
келтириб
чиқариши
мумкин
.
Бунда
,
қайси
бир
давлатнинг
мақсадлари
кўпроқ
зарар
кўрса
,
ўша
давлатнинг
ҳуқуқи
қўлланилиши
керак
,
деган
фикрга
келади
ҳуқуқшунос
олим
Бакстер
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
тан
олинган
назарияларнинг
яна
бири
“
факторлар
назирияси
”
бўлиб
ва
ушбу
назарияни
асосчиси
Роберт
Лефлар
(Robert
A.Leflar)
ҳисобланади
.
Факторлар
назариясининг
асосини
қуйидаги
мезонлар
ташкил
этади
:
натижаларни
олдиндан
кўра
билишни
таъминлаш
;
давлатлар
ўртасида
тартибнинг
таъминланишига
эришиш
;
судлар
фаолиятини
енгиллаштириш
;
энг
яхши
бўлган
ҳуқуқни
қўллаш
2
.
АҚШда
1960
йиллар
давомида
амалга
оширилган
ҳуқуқий
ислоҳотлар
натижасида
“
Коллизион
ҳуқуқ
бўйича
иккинчи
қонунлар
тўплами
” (The Second
Restatement on Conflict of Laws)
қабул
килинади
.
Мазкур
ҳуқуқий
ҳужжат
ўз
навбатида
чет
эл
элименти
билан
мураккаблашган
муносабатларни
эгилувчан
коллизион
тартибга
солиш
ва
факторларнинг
кўплиги
назарияларини
амалиётга
жорий
этади
3
.
Қабул
қилинган
“
Коллизион
ҳуқуқ
бўйича
иккинчи
қонунлар
тўплами
”
нинг
145-
моддаси
1-
қисмида
“
деликт
тўғрисидаги
масала
бўйича
тарафларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
энг
яқин
боғлиқликга
эга
бўлган
мазкур
давлатнинг
миллий
ҳуқуқи
томонидан
назарда
тутилган
тамойиллар
асосида
ҳал
этилиши
”
белгилаб
қўйилган
.
Мазкур
қонунда
коллизион
тартибга
солишнинг
умумий
қоидалари
белгиланган
бўлиб
,
унга
кўра
тегишли
муносабатларга
нисбатан
давлатнинг
миллий
ҳуқуқини
қўллашда
қуйидагиларни
ҳисобга
1
William F.Baxter. Choice of Law and the Federal Svstem //16
Stan. L Rev. I. 1963., Harold F.Horowitz. Toward a Federal
Common Law of Choice of Law. 14 Ucla L Rev. 1191. 1967.
2
Robert L.Felix. Symposium: Leflar on Conflicts. 34 ARK. L.REV.
199. 1980. –
Р
.52.
3
Robert A.Leflar. The Torts Provisions Of The Restatement
(Second), 72 Colum. L. Rev. 267. 1972.
олиш
зарурлигини
назарда
тутади
:
зарар
етказилган
жойқонуни
;
зарар
етказиш
бўйича
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
содир
этилган
жой
қонуни
;
юридик
шахсларга
нисбатан
эса
юридик
шахс
жойлашган
жой
қонуни
;
тарафларнинг
тадбиркорлик
билан
шуғулланадиган
жойи
қонуни
;
агар
мавжуд
бўлса
,
тарафларнинг
ўзаро
муносабатлари
мужассамлашган
жой
қонуни
.
Олиб
борган
тадқиқот
натижасига
кўра
хорижий
мамлакатлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқининг
ривожланишига
Карри
назариясининг
таъсири
юқори
бўлган
.
Унинг
назарияси
замирида
вужудга
келган
ва
бугунги
кунда
умумтан
олган
“lex fori”
ва
“lex domicili”
тамойиллари
халқаро
доирада
ҳамда
хорижий
давлатларнинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқининг
асосий
тамойилларидан
ҳисобланади
.
Ўз
ўрнида
хорижий
давлатлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқининг
ривожланишида
давлатлар
манфатлари
билан
ҳисоблашиш
ва
энг
мос
бўлган
ҳуқуқни
танлаш
бўйича
Бакстер
назариясининг
ўрни
беқиёсдир
.
Юқорида
таҳлил
этилган
Роберт
Лефларнинг
ҳуқуқни
танлаш
фактори
тўғрисидаги
назарияси
нафақат
ўз
давлатининг
қонунчилигини
ишлаб
чиқишда
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларини
тартибга
солувчи
давлатлар
ўртасида
тузиладиган
иккитомонлама
шартномаларни
ишлаб
чиқишда
ва
ҳар
бир
давлатнинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқини
такомиллаштиришнинг
назарий
асос
эътироф
этилади
.
Олиб
борилган
тадқиқот
натижалари
деликт
мажбуриятларни
коллизион
тартибга
солиш
соҳаси
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
нисбатан
янги
соҳаларидан
бири
хисобланади
.
Мазкур
соҳадаги
ҳуқуқий
-
назарий
қарашларда
оҳирги
юз
йил
давомида
бир
қатор
янги
ғоялар
ва
докториналар
вужудга
келди
.
Бунинг
натижасида
замонавий
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
янада
такомиллаштиришга
қаратилган
ҳаракатлар
амалга
оширилмоқда
.
Мисол
учун
,
деликт
мажбуриятларни
коллизион
тартибга
солиш
бўйича
бир
қатор
доктриналар
вужудга
келдики
,
булар
асосан
“lex fori”
ва
“lex domicili”
тамойилларини
вужудга
келтирди
.
Таъкидлаш
лозимки
,
Ўзбекистон
Республикасида
деликт
муносабатларни
коллизион
тартибга
солиш
худудийлик
доктриналарига
асосланади
.
Худудийлик
доктриналари
бир
томонлама
эканликлари
туфайли
бир
қатор
муаммоларнинг
келиб
чиқишига
сабаб
бўлади
.
Бунинг
натижасида
факторларнинг
кўплиги
доктриналари
вужудга
келади
ва
улар
хатто
қонунчилик
амалиётида
ҳам
ўз
ифодасини
топади
.
