ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
73
Э
.
Ахунджанов
,
ТДЮУ
“
Халқаро
тижорат
(
хусусий
)
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
ХАЛҚАРО
КЎЛАМДА
ТЕМИР
ЙЎЛ
ТРАНСПОРТИДА
ЮК
ТАШИШ
ТУШУНЧАСИ
ВА
ТУРЛАРИНИ
АНИҚЛАШГА
ОИД
НАЗАРИЙ
ҚАРАШЛАР
Аннотация
:
мазкур
мақолада
халқаро
кўламда
темир
йўл
транспортида
ташиш
тушунчасига
оид
назарий
қарашлар
,
амалиётда
кенг
қўлланилиб
келинаётган
темир
йўл
транспортида
ташиш
турлари
,
темир
йўл
транспортида
ташиш
муносабатларини
тартибга
солувчи
бир
қатор
халқаро
шартномалар
таҳлил
қилинган
.
Калит
сўзлар
:
халқаро
кўламда
темир
йўл
транспортида
ташиш
тушунчаси
,
халқаро
аралаш
ташишлар
,
халқаро
тўғридан
-
тўғри
ташишлар
,
халқаро
қўшнилараро
ва
транзит
ташишлар
,
юк
ҳужжати
.
Аннотация
:
в
данной
статье
проанализированы
теоретические
взгляды
относительно
понятия
между
-
народной
железнодорожной
перевозки
,
виды
желез
-
нодорожных
перевозок
,
широко
применяемые
на
прак
-
тике
ряд
международных
норм
регулирующие
отно
-
шения
по
железнодорожным
перевозкам
.
Ключевые
слова
:
понятие
международной
желез
-
нодорожной
перевозки
,
международные
смешанные
перевозки
,
международные
прямые
перевозки
,
между
-
народные
соседние
и
транзитные
перевозки
,
наклад
-
ная
.
Annotation
: in this article were analyzed theoretical
views concerning the definition of international rail trans-
portation, widespread practical types of international rail
transportation, international rules governing relations on
international rail transportation.
Key words:
definition of international rail transporta-
tion, international mix transportation, international direct
transportation, international neighboring and transit trans-
portation, waybill.
Тарихнинг
ҳамма
даврларида
транспорт
халқнинг
ташишларга
ва
хизматларга
бўлган
эҳтиёжини
,
давлат
иқтисодининг
ҳаётий
фаолиятини
таъминлаган
ҳолда
инсонлар
ҳаётида
катта
ўрин
тутиб
келган
.
Транспорт
жараёни
юкларни
жўнатиш
жойидан
белгиланган
жой
-
га
етказиб
беришни
билдиради
.
Юкларни
жўнатиш
–
бу
бир
қатор
бир
-
бири
билан
узвий
боғлиқ
ва
кетма
-
кетликда
амалга
ошириладиган
операциялар
бирикма
-
си
ҳисобланади
.
Улар
қуйидагилар
ҳисобланади
:
та
-
шиш
шартномасини
тузиш
,
юклаш
учун
вагонларни
етказиб
бериш
,
юкларни
ортиш
,
ташишни
амалга
оши
-
риш
,
белгиланган
станцияда
юкларни
топшириш
,
та
-
шиш
билан
боғлиқ
бўлган
низоларни
ҳал
қилиш
.
Ҳар
бир
давлатда
ички
транспорт
жараёнларини
тартибга
солувчи
норматив
ҳужжатлар
мавжуд
.
Ҳар
бир
давлат
қонунчилиги
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
бўлганлиги
учун
халқаро
ташишларга
нисбатан
ички
қонунчилик
нормаларини
қўллаш
ушбу
транспорт
про
-
цессини
амалга
оширишда
турли
қийинчиликларни
юзага
келтиради
.
Бу
ҳолатда
халқаро
ташишлар
юк
кириб
борувчи
давлатнинг
ички
қоидалари
асосида
тузилган
ташиш
шартномаларига
мувофиқ
амалга
оширилади
.
Ташиш
бўйича
бир
неча
шартноманинг
тузилиши
шу
билан
ифодаланадики
,
темир
йўл
транс
-
портидан
фойдаланиш
муносабатлари
ҳар
бир
давлатда
турлича
тартибга
солинганлиги
туфайли
,
бир
давлатда
амалда
бўлган
ташиш
шартномаси
иккинчи
давлатда
қўлланилмайди
.
Шунингдек
,
бир
нечта
та
-
шиш
ҳужжатларининг
амалда
бўлиши
натижасида
транспорт
процессининг
ўзи
секин
ва
самарасиз
бўлиб
қолади
.
К
.
Қ
.
Рашидовнинг
фикрича
,
темир
йўл
транспортида
халқаро
қатнов
тўғрисида
битим
бўлмаган
тақдирда
,
чет
элга
ташишлар
юк
ўтиб
борадиган
мамлакат
қонун
ҳужжатлари
қоидаларига
биноан
,
бир
нечта
ташиш
шартномаларини
тузиш
орқали
амалга
оширилиши
керак
.
Айрим
мамлакатлардаги
темир
йўл
транспорти
-
дан
фойдаланишдаги
тафовутлар
чет
элга
ташиш
жўнатиш
мамлакати
қонун
хужжатлари
қоидаларига
биноан
тузилган
шартнома
асосида
,
уни
хорижий
йўлларда
қўллаган
ҳолда
,
амалга
ошириш
имконияти
-
ни
бермайди
[1, 6-
бет
].
Халқаро
темир
йўлда
ташишни
амалга
оширишнинг
бошқа
йўли
ҳам
мавжуд
.
Бу
усул
,
фикримизча
,
энг
са
-
марали
ва
юзага
келиши
мумкин
бўлган
муайян
муам
-
моларни
ҳал
қилиши
мумкин
.
Бу
манфаатдор
субъ
-
ектлар
ўртасида
тузиладиган
махсус
келишувларда
ифодаланади
.
Бу
келишувлар
транспорт
процессининг
ҳамма
муҳим
жиҳатларини
тартибга
солувчи
халқаро
ташишларнинг
шартларини
ўрнатиб
беради
.
Ҳозирги
кунда
халқаро
келишувлар
халқаро
ташишларни
амал
-
га
оширишда
кенг
қўлланилмоқда
ва
улар
ташиш
жа
-
раёнини
сезиларли
енгиллаштирмоқда
ҳамда
халқаро
қатновларни
тез
ва
самарали
бўлишига
имкон
ярат
-
моқда
.
Юқорида
таъкидлаб
ўтилган
фикрлар
асосида
,
халқаро
кўламда
темир
йўлда
юк
ташишга
таъриф
бериш
мумкин
.
Халқаро
ташишлар
–
бу
икки
ва
ундан
ортиқ
давлат
ўртасида
тузилган
махсус
келишув
асо
-
сида
ёки
юк
борадиган
давлат
қоидалари
асосида
алоҳида
ташиш
шартномалари
бўйича
амалга
ошири
-
ладиган
юклар
ташиш
ҳисобланади
.
Бироқ
Л
.
А
.
Лунцнинг
фикрича
,
давлатлар
ўртасида
тегишли
келишув
бўлмасдан
туриб
,
улар
ўртасида
халқаро
та
-
шишлар
бўлиши
мумкин
эмас
[2, 237-
бет
].
У
ташиш
жараёнини
икки
босқичга
бўлади
:
чегарагача
бўлган
ташишлар
,
юборувчи
давлатнинг
ички
қоидалари
би
-
лан
тузиладиган
ташиш
шартномаси
асосида
амалга
оширилса
,
чегарани
кесиб
ўтганидан
кейин
эса
–
чет
мамлакатнинг
ички
қонунчилиги
қоидалари
билан
ту
-
зиладиган
янги
ташиш
шартномаси
асосида
амалга
оширилади
.
Л
.
А
.
Лунц
бу
ҳолатда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
соҳасида
ўзига
хос
транспорт
масалалари
ву
-
жудга
келмайди
,
деб
фикрлайди
.
Ташишлар
халқаро
транспорт
миқёсида
эмас
,
балки
миллий
транспорт
доирасида
амалга
оширилади
ва
унинг
шартлари
ҳар
бир
давлатнинг
ички
қонунчилиги
нормалари
билан
белгиланади
.
Фикримизча
,
Л
.
А
.
Лунцнинг
бу
ҳақдаги
нуқтаи
наза
-
ри
баҳслидир
.
У
ташишларни
бир
давлатнинг
ички
қонунчилиги
асосида
амалга
оширилиши
сабабли
,
халқаро
бўла
олмаслигини
таъкидлайди
.
Бизнинг
фикримизча
,
ташиш
бўйича
бир
-
бири
билан
халқаро
келишувни
тузмаган
давлатлар
ўртасидаги
юк
боради
-
ган
давлат
қонунчилиги
асосида
ва
қонунга
мувофиқ
ташиш
шартномаларини
кетма
-
кетликда
расмий
-
лаштириш
йўли
билан
амалга
ошириладиган
таши
-
шларни
халқаро
,
деб
бемалол
айтиш
мумкин
.
Юқори
-
да
таъкидлаганимиздек
,
бундай
ташишлар
секин
ва
самарасиз
ҳисобланади
.
Шунга
ўхшаш
фикрларни
В
.
Г
.
Ермолев
ва
О
.
В
.
Сиваков
ҳам
таъкидлаб
ўтади
.
Уларнинг
фикрича
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
74
ҳам
кенг
тарқалган
,
яъни
“
Халқаро
юк
ташишлар
–
бу
икки
ва
ундан
ортиқ
давлатлар
ўртасида
улар
томони
-
дан
тузилган
келишув
шартлари
асосида
амалга
оши
-
риладиган
ташишлар
”,
дейилган
таърифни
тўғри
деб
айтадилар
.
Шунингдек
,
улар
давлатлар
ўртасида
мах
-
сус
келишув
бўлмасдан
туриб
,
ички
қонунчилик
норма
-
лари
асосида
амалга
ошириладиган
ташишларни
ҳам
халқаро
ташишлар
,
деб
ҳисоблайдилар
[3, 133-
бет
].
Бундан
ташқари
,
олимлар
томонидан
бир
қатор
фикр
-
лар
айтиб
ўтиладики
,
унга
кўра
фактик
равишда
темир
ташишлари
икки
ва
ундан
ортиқ
давлат
ҳудуди
бўйича
амалга
оширилиши
ташишни
халқаро
деб
аташ
учун
зарур
ҳисобланмайди
.
О
.
Н
.
Садыков
юкни
тегишли
қат
-
новга
топширишнинг
ўзи
кифоя
,
деб
ҳисоблайди
.
Чун
-
ки
юк
чет
эл
ҳудудига
фактик
етиб
бормаслиги
ҳам
мумкин
(
жўнатувчи
давлат
ҳудудида
юкнинг
йўқотили
-
ши
) [4, 7-
бет
].
Бу
фикрга
қўшилиш
мумкин
,
чунки
ташишнинг
халқаро
келишув
бўйича
жойга
эга
бўлиши
ва
бир
давлатдан
иккинчи
давлатга
жўнатилишининг
ўзи
,
юк
-
нинг
жўнатувчи
давлатнинг
чегарасини
кесиб
ўтиш
ё
ўтмаслигидан
қаътий
назар
,
у
халқаро
ташиш
ҳисо
-
бланади
.
Бу
ташишнинг
моҳияти
–
жўнатувчи
давлат
-
дан
белгиланган
давлатга
ўтиши
,
унга
боғлиқ
барча
ҳуқуқий
масалалари
бу
давлатлар
ўртасида
тузилган
шартномада
белгилаб
қўйилган
.
Шунинг
учун
,
агар
,
юк
белгиланган
давлатнинг
ҳудудига
етиб
бормаган
бўлса
ҳам
,
у
барибир
,
халқаро
ташиш
сифатида
кўрилади
.
Бу
ўринда
шуни
ҳам
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
агарда
транспорт
процесси
ўзининг
моҳияти
бўйича
бир
давлат
ҳудуди
билан
чегараланган
бўлса
ва
та
-
рафлардан
бири
чет
эл
фуқароси
ёки
юридик
шахси
бўлган
тақдирда
юкларни
ташишни
халқаро
деб
баҳолаш
мумкин
эмас
.
Бу
ҳолатда
халқаро
-
ҳуқуқий
масалалар
юзага
келиши
мумкин
,
лекин
улар
халқаро
ташишлар
соҳасига
тегишли
бўлмайди
.
А
.
Тынель
,
Я
.
Функ
ва
В
.
Хвалейлар
ташувчининг
мажбуриятини
ташкил
қилувчи
предмет
–
товарнинг
жўнатилиши
давлатнинг
чегараси
орқали
амалга
ошириладиган
ташишларни
халқаро
,
деб
ҳисоблайдилар
[5, 487-
бет
].
Халқаро
темир
йўл
юк
қатновларида
ҳар
бирининг
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
бўлган
халқаро
таши
-
шларнинг
бир
неча
хил
турлари
мавжуд
.
Биринчидан
,
тўғри
борадиган
ва
тўғри
бормайдиган
қатновлар
бўлиб
,
бу
ташиш
жараёнида
нечта
ташиш
ҳужжатлари
ишлатилишидан
келиб
чиқиб
белгиланади
(
битта
ёки
бир
нечта
). “
Тўғри
борадиган
”
ташиш
бошқаларига
нисбатан
кенгроқ
тарқалган
.
Халқаро
тўғри
борадиган
қатновлар
деб
,
юкларни
турли
хил
давлатлар
ҳуду
-
дида
жойлашган
станциялар
ўртасида
бир
неча
ташу
-
вчилар
томонидан
бир
ташиш
шартномаси
ва
битта
ташиш
ҳужжатини
расмийлаштириш
орқали
амалга
оширилишига
айтилади
.
О
.
Н
.
Садыков
ташишнинг
бу
турини
энг
қулай
ва
ке
-
лажакда
ривожланадиган
деб
таъкидлаб
,
унинг
қуйидаги
хусусиятларини
санаб
ўтган
:
ташиш
фақатги
-
на
бир
ташиш
ҳужжати
билан
расмийлаштирилади
;
ташишлар
тегишли
келишувларнинг
умумий
шартлари
асосида
амалга
оширилади
;
чегара
станцияларида
юкларни
топшириш
тегишли
темир
йўллар
кучи
билан
амалга
оширилади
.
Тўғри
борадиган
халқаро
ташишлар
манфаатдор
давлатлар
томонидан
тузиладиган
келишувлар
асоси
-
да
амалга
оширилади
.
Бу
келишувлар
халқаро
таши
-
шларнинг
барча
шартларини
қамраб
олади
.
Амалиёт
-
да
келишувлар
билан
тартибга
солиш
тез
-
тез
учраб
туради
.
Бу
низоли
ҳолатларни
ҳал
қилиш
учун
юк
бо
-
рувчи
давлатларнинг
ички
қонунчилигига
амал
қилиш
лозим
.
Ташишлар
халқаро
тартибда
амалга
оширилиши
,
лекин
у
тўғри
борадиган
қатнов
бўлмаслиги
мумкин
.
Улар
ҳам
тўғри
борадиган
қатновга
ўхшаб
,
халқаро
келишув
асосида
амалга
оширилиши
мумкин
,
лекин
бир
давлатдан
иккинчи
бир
давлатга
ўтиш
пунктида
ташиш
ҳужжатлари
бу
келишувда
иштирок
этувчи
давлатларнинг
ички
қонунчилиги
бўйича
қайтадан
ту
-
зилади
.
Ташишнинг
бу
тури
қуйидаги
асосий
жиҳатлар
-
га
эга
:
иштирок
этувчи
давлатлар
ўртасида
тузилган
келишувга
асосан
ташишлар
ҳар
бир
давлатнинг
ички
қонунчилиги
бўйича
амалга
оширилади
;
ташишлар
кетма
-
кет
бир
неча
ташиш
ҳужжатлари
билан
расмий
-
лаштирилади
.
Демак
, “
тўғри
бормайдиган
қатнов
”
юк
борадиган
давлатнинг
ички
қонунчилик
қоидалари
би
-
лан
тузилган
бир
нечта
ташиш
ҳужжатлари
билан
амалга
оширилади
.
Иккинчидан
,
хориж
амалиётида
халқаро
темир
йўл
ва
аралаш
ташиш
турлари
мавжуд
бўлиб
,
бунда
та
-
шишларда
иштирок
этувчи
транспорт
турларига
қараб
,
ташишлар
темир
йўл
ва
аралаш
турларга
бўлинади
.
Темир
йўл
ташишлари
–
бу
фақатгина
темир
йўл
транспорти
билан
амалга
ошириладиган
ташишларга
айтилади
.
Агар
ташиш
бир
неча
транспорт
турлари
иштирокида
тўғри
борадиган
қатнов
билан
амалга
оширилган
бўлса
,
бундай
ташишлар
,
масалан
,
қуйидагича
аталиши
мумкин
:
тўғри
борадиган
аралаш
темир
йўл
-
сув
қатновлари
.
Бундай
келишув
бир
неча
давлатлар
ўртасида
амалга
оширилган
.
Жумладан
,
Европа
давлатлари
ўртасида
иқтисодий
ҳамкорликни
ривожлантириш
ва
мустаҳкамлаш
мақсадида
Дунай
дарёси
бўйлаб
амалга
ошириладиган
темир
йўл
ва
сув
ташишларидан
оқилона
фойдаланиш
тўғрисидаги
ке
-
лишув
[6, 301-
бет
].
Замонавий
ишлаб
чиқариш
муносабатлари
дунёда
катта
ҳажмда
товарлар
муомаласига
сабаб
бўлди
.
Бу
товарлар
муомаласи
транспорт
воситалари
ёрдамида
амалга
оширилади
.
Улардан
бири
турли
хил
юкларни
ташишни
амалга
оширувчи
темир
йўл
транспорти
ҳисобланади
.
Давлатлар
ўртасидаги
ўзаро
алоқалар
ташишларни
нафақат
ерда
,
балки
сувда
ва
ҳавода
ҳам
амалга
оширилишига
олиб
келди
.
Бу
эса
ташишнинг
алоҳида
–
аралаш
турини
вужудга
келишига
сабаб
бўлди
.
Халқаро
аралаш
ташишлар
–
бу
икки
ва
ундан
ортиқ
давлат
ўртасида
бир
шартнома
ва
ягона
транс
-
порт
ҳужжати
асосида
бир
неча
транспорт
турлари
ёрдамида
амалга
ошириладиган
ташишлар
.
Ушбу
та
-
шишлар
ўзининг
юқори
самарадорлигига
бу
турдаги
ташишларни
бошқа
турдаги
ташишларга
нисбатан
рентабеллигини
таъминлаб
берувчи
контейнерлардан
фойдаланиш
орқали
эришди
[7, 33-47-
бетлар
].
Халқаро
ташишлар
амалиётида
бир
неча
транс
-
порт
турлари
билан
амалга
ошириладиган
аралаш
ташишлар
шартларини
кўрсатиб
берадиган
келишу
-
влар
мавжуд
.
БМТнинг
Халқаро
аралаш
ташишлар
тўғрисидаги
конвенцияси
мазкур
ташишларга
таъриф
беради
: ““
Халқаро
аралаш
ташиш
”
деб
,
камида
иккита
транспорт
туридан
фойдаланган
ҳолда
аралаш
юклар
операторига
келиб
тушган
жойдан
бошқа
давлатда
келишилган
жойгача
юкларни
аралаш
ташиш
шартно
-
маси
асосида
ташишга
айтилади
.
Бир
транспорт
тури
билан
юкларни
олиб
чиқиш
ва
етказиб
бериш
бўйича
операциялар
шартномада
белгиланган
бўлса
,
бундай
ташишлар
халқаро
аралаш
ташишлар
ҳисобланмайди
”
[8, 371-
бет
].
Ғарб
мамлакатларида
ташиш
ҳуқуқи
бўйи
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
75
ча
ишлаб
чиқилган
доктринага
мувофиқ
,
аралаш
та
-
шишнинг
асосий
хусусияти
,
юкларни
бутун
ташиш
даври
мобайнида
бутлигига
бўлган
жавобгарликни
ўзига
олади
(
юкларни
аралаш
ташиш
оператори
)
ва
бу
билан
ташувчининг
функцияларини
ўз
зиммасига
ола
-
ди
[9, 60-
бет
].
Таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
аралаш
ташишда
муно
-
сабат
юк
эгаси
билан
алоҳида
юк
ташувчилар
(
аралаш
ташишни
бажарувчилар
)
ўртасида
эмас
,
балки
айнан
оператор
билан
юзага
келади
.
Аралаш
ташишнинг
оператори
,
ҳақ
эвазига
шартномани
бажариш
жавоб
-
гарлигини
олувчи
аралаш
шартнома
тузган
юридик
ва
жисмоний
шахслар
бўлиши
мумкин
[10, 17-
бет
].
Опе
-
ратор
аралаш
шартномани
бажариш
учун
юкни
қабул
қилиб
олади
.
Экспедиторлик
тилхати
юкни
унга
топши
-
рилганлигини
исботловчи
ҳужжат
вазифасини
бажара
-
ди
[11, 5-
бет
].
Оператор
юкни
белгиланган
жойга
етка
-
зиб
бериш
мажбуриятини
олади
.
Шунингдек
,
оператор
ташиш
жараёнида
керак
бўлган
ҳужжатларни
расмий
-
лаштириш
,
тегишли
тўловларни
амалга
ошириш
(
юк
эгаси
ҳисобидан
),
божхона
расмиятчиликларини
бажа
-
риш
ва
шунга
ўхшаш
бошқа
юк
билан
боғлиқ
бўлган
вазифаларни
бажариш
мажбуриятини
олади
.
Опера
-
тор
у
ёки
бу
транспорт
операцияларини
амалга
оши
-
риши
ёки
бошқа
транспорт
ташкилотлари
билан
та
-
шиш
шартномаларини
тузиши
мумкин
.
БМТнинг
Халқаро
аралаш
юк
ташиш
конвенциясининг
14-
моддасига
мувофиқ
,
операторнинг
аралаш
ташиш
юки
учун
жавобгарлиги
юкни
қабул
қилиб
олишдан
бошлаб
то
уларни
топширишгача
бўлган
даврни
қа
-
мраб
олади
[12, 375-
бет
].
Халқаро
амалиётда
бундай
ташишларнинг
қўлланилиши
ўзининг
самарадорлигини
кўрсатиб
бермоқда
.
Яъни
,
бир
юкни
кетма
-
кет
бир
неча
турдаги
ташишлар
билан
амалга
ошириш
ўрнига
фақатгина
бир
аралаш
ташишни
қўллашнинг
ўзи
ки
-
фоялигини
кўрсатиб
бермоқда
[13, 7-
бет
].
Аралаш
ташишни
бошқа
ташиш
турлари
билан
со
-
лиштирганда
,
бу
даражада
самарадор
бўла
олмасли
-
гининг
зарур
шартларини
абтомобил
-
темир
йўл
таши
-
шлар
мисолида
кўриш
мумкин
.
Демак
,
аралаш
ташиш
,
фикримизча
,
қуйидагиларга
йўналтирилган
бўлиши
лозим
:
ташишлар
таннархини
энг
кам
миқдорга
ка
-
майтирган
ҳолда
,
мижозларга
энг
мақбул
хизматлар
кўрсатиш
;
автомобиль
транспортидан
темир
йўл
транспортига
юкларни
ортишни
тез
ва
йўқотишларсиз
амалга
ошириш
;
бу
ташишларда
иштирок
этаётган
темир
йўл
транспорти
ёки
автомобиль
транспортини
бошқа
соҳалардаги
иштирокини
инобатга
олган
ҳолда
,
минимал
ихтисослаштириш
;
бошқа
турдаги
ташишлар
-
га
қўлланиладиган
тарифларга
нисбатан
бу
таши
-
шларга
қўлланиладиган
тарифларнинг
рақобатбардо
-
шлиги
ва
рентабеллиги
;
аралаш
ташишдан
фойдала
-
нишни
хоҳлаган
бошқа
турдаги
транспорт
турларига
қулайликлар
яратишдан
иборат
.
В
.
Т
.
Осипов
ва
В
.
В
.
Повороженколарнинг
фикрига
кўра
,
аралаш
контейнерли
ташишларнинг
самарадор
-
лиги
контейнерларга
юкларни
юклаш
ва
уларни
туши
-
ришдан
оқилона
фойдаланишга
боғлиқ
.
Шу
билан
бир
-
га
,
унинг
самарадорлиги
қуйидагиларга
боғлиқ
:
юклар
-
ни
ўрашга
кетадиган
харажатларни
камайтириш
;
та
-
шиш
вақтида
юкларнинг
бутлигини
таъминлаш
;
меха
-
низациялашни
ошириш
ва
қўл
меҳнатидан
камроқ
фойдаланиш
орқали
юклаш
ва
тушириб
олиш
ишлари
-
га
кетадиган
харажатларни
камайтириш
;
юк
етказиб
беришни
тезлаштириш
;
алоҳида
транспорт
тури
ишла
-
рини
ташкил
қилишни
яхшилаш
[14, 43-44-
бет
].
Учинчидан
,
қайта
юклашларсиз
ва
қайта
юклашли
халқаро
ташишлар
бўлиб
,
бунда
халқаро
юкларни
та
-
шишда
иштирок
этувчи
ва
темир
йўл
изининг
бир
хил
кенглигига
эга
бўлган
давлатлар
халқаро
ташишларни
сезиларли
равишда
енгиллаштирадилар
.
Халқаро
қат
-
новларда
ташиладиган
юклар
бу
ҳолатда
жўнатиш
давлати
вагонларида
чет
давлат
ҳудудида
қайта
юклашларсиз
белгиланган
нуқтагача
олиб
борилади
.
Бу
қатнов
турларида
асосий
ҳуқуқий
масала
чет
эл
вагонларидан
биргаликда
фойдаланишдир
.
Агар
халқаро
ташишда
иштирок
этувчи
давлатлар
темир
йўл
изларининг
кенглиги
ҳар
хил
бўладиган
бўл
-
са
,
юк
жўнатувчи
давлат
вагонларидан
белгиланган
жой
давлати
вагонларига
қайта
юклаш
лозим
.
Бундай
қатновларни
ташкиллаштириш
1524
мм
изларга
эга
бўлган
Ўзбекистон
учун
жуда
долзарбдир
(
дунёнинг
кўп
ривожланган
мамлакатларида
темир
йўл
излари
-
нинг
кенглиги
1435
мм
.
дир
).
Россия
,
Қозоғистон
,
Фин
-
ляндия
ва
Монголия
давлатларида
ҳам
темир
йўл
из
-
ларининг
кенглиги
1524
ммдан
иборат
.
Қайта
юклашлар
халқаро
қатновларнинг
самарадорлигини
тушириб
юборади
.
Самарадорликнинг
тушиб
кетиши
сабаби
қуйидагилардир
:
ташиш
нархининг
ошиши
,
юк
ташиш
жараёнида
юкнинг
нобуд
бўлиш
ва
шикастла
-
ниш
хавфининг
ошиши
,
юкларни
қайта
юклашларсиз
ташиш
билан
солиштирганда
,
юкни
етказиб
бериш
вақтининг
ошиши
.
Қайта
юклашли
ташишларда
юкнинг
бутлигига
бўлган
жавобгарлик
билан
бирга
,
шикоят
ва
даъво
муддатини
ҳисоблаш
билан
боғлиқ
бўлган
бир
қатор
ҳуқуқий
масалалар
юзага
келади
.
Тўртинчидан
,
халқаро
қўшнилараро
ва
транзит
та
-
шишлар
мавжуд
бўлиб
,
унда
агар
ташишлар
чегара
-
дош
бўлган
давлатлар
ўртасида
амалга
ошириладиган
ва
қўшни
давлат
ҳудудида
тугайдиган
бўлса
,
бундай
ташишлар
қўшнилараро
қатнов
деб
аталади
.
Ташиш
-
нинг
бу
тури
амалда
кенг
тарқалган
.
Темир
йўл
юк
та
-
шишлари
бир
ёки
бир
неча
давлатлар
орқали
амалга
ошириладиган
ва
учинчи
давлат
ҳудудига
белгиланган
ҳамда
унинг
ҳудудида
тугайдиган
бўлса
,
бундай
та
-
шишлар
транзит
қатновлар
деб
аталади
.
Амалиётда
транзит
ташишларнинг
бир
қатор
шартлари
мавжуд
:
транзит
ташишни
амалга
оширмоқчи
бўлаётган
чет
эл
давлати
бошқа
давлатдан
унинг
ҳудудидан
транзит
ташишга
рухсат
олиши
керак
,
юк
борадиган
давлат
-
нинг
темир
йўлларидан
фойдаланишнинг
техник
ху
-
сусиятларини
инобатга
олмоқ
лозим
;
транзит
қатнов
мамлакатларида
юкларни
ташиганлик
учун
махсус
тарифлар
жорий
қилиниши
мумкин
.
Транзит
қатнов
-
нинг
махсус
турлари
мавжуд
.
Масалан
,
агар
юкларни
жўнатиш
ва
белгиланган
қабул
қилиб
олиш
жойи
бир
мамлакатда
жойлашган
бўлсада
,
лекин
уларни
транзит
билан
бир
ёки
бир
неча
давлатлар
ҳудуди
орқали
олиб
ўтилиши
мумкин
.
Бундай
транзит
“
бир
ёқдан
иккинчи
ёққа
ўтадиган
транзит
” (
сквозное
сообщение
)
дейила
-
ди
.
Мисол
қилиб
,
Ўзбекистоннинг
Тожикистон
орқали
амалга
оширадиган
ташишларини
келтириш
мумкин
.
Бешинчидан
,
халқаро
қайта
жўнатишли
ва
чегара
-
вий
ташишларга
бўлинган
бўлиб
,
халқаро
темир
йўл
қатновларида
мавжуд
келишувнинг
шартлари
дои
-
расидан
ташқарига
чиқадиган
ҳолат
тез
-
тез
учраб
ту
-
ради
.
Бу
ҳолатларда
ташишлар
иккита
шартнома
ту
-
зишни
талаб
қилади
.
Келишув
биринчи
халқаро
ташиш
шартомаси
бўйича
юк
боришнинг
сўнгги
пунктида
қай
-
та
жўнатиш
тартибида
янги
шартномани
тузишни
назарда
тутиши
мумкин
.
Юк
белгиланган
жойга
етиб
боргандан
кейин
,
темир
йўл
тасарруфидан
чиқиши
белгиланмаган
бўлса
,
қайта
жўнатиш
бўйича
янги
шартнома
тузилиши
мумкин
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
76
Қайта
жўнатиш
нафақат
юкнинг
эгаси
томонидан
,
балки
экспедитор
ёки
темир
йўл
томонидан
ҳам
амал
-
га
оширилиши
мумкин
.
Бу
ҳам
жуда
катта
амалий
аҳамиятга
эга
.
Чунки
қайта
жўнатиш
экспедитор
ва
юк
жўнатувчи
томонидан
эмас
,
балки
темир
йўлнинг
ўзи
томонидан
амалга
оширилади
.
Белгиланган
станция
топшириғи
билан
қайта
жўнатиш
ҳужжатларининг
дуб
-
ликатлари
умумий
асосларда
ҳисоб
-
китоб
қилинганда
,
халқаро
банклар
томонидан
қабул
қилинади
.
Бу
ўрин
-
да
,
шуни
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
халқаро
қайта
жўнатиш
тушунчаси
Ўзбекистон
қонунчилиги
учун
но
-
танишдир
.
Ҳозирги
кунда
бу
жўнатиш
тури
кўплаб
Ғарб
мамлакатлари
қонунчилигида
ўз
аксини
топган
.
Олтинчидан
,
ташишнинг
алоҳида
турлари
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
унга
асосан
,
халқаро
темир
йўл
юк
та
-
шишларига
бир
ташиш
ҳужжати
бўйича
оғирлиги
ва
ҳажмидан
қатъий
назар
амалга
ошириладиган
алоҳида
ташиш
турлари
киради
.
Булар
майда
,
кам
тоннали
,
вагонли
,
гуруҳли
ва
йўналишли
(
маршрутли
)
таши
-
шлардир
.
Ю
.
М
.
Неруш
бундай
турдаги
ташишларни
қуйидаги
классификациясини
келтиради
,
яъни
:
майда
– 5-10
т
.
дан
иборат
,
вагоннинг
1/3
қисми
;
кам
тоннали
– 10-20
т
.
дан
иборат
,
вагоннинг
ярмидан
ошмаслиги
керак
;
вагонли
–
алоҳида
вагонли
;
гуруҳли
–
бунинг
учун
бит
-
тадан
ортиқ
вагон
талаб
қилинади
,
лекин
маршрутдан
поезддан
камроқ
;
маршрутли
–
бир
ташиш
ҳужжати
бўйича
ташишга
тақдим
этилган
юклар
партияси
,
унинг
учун
бир
маршрутли
поезд
массасига
тенг
вагонлар
керак
[15, 69-
бет
].
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Рашидов
К
.
Қ
.
Халқаро
кўламда
йўловчи
ва
юк
ташишнинг
хуқуқий
асослари
. . –
Тошкент
:
Адабиёт
жамғармаси
нашриёти
, 2001.–
Б
.6.
2.
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международного
частного
пра
-
ва
.
Особенная
часть
. –
М
.; 1975. –
С
. 237.
3.
Ермолев
.
В
.
Г
.,
Сиваков
O.B.
Международное
частное
право
.
Курс
лекций
. –
М
.; 1998. –
С
. 133.
4.
Садыков
О
.
Н
.
Правовое
регулирование
меж
-
дународных
перевозок
грузов
. –
М
.; 1981. –
С
. 7.
5.
Тынель
А
.,
Функ
Я
.,
Хвалей
В
.
Курс
междуна
-
родного
торгового
права
. –
Минск
; 1999. –
С
. 487.
6.
Соглашение
о
международном
прямом
сме
-
шанном
железнодорожно
-
водном
грузовом
сообще
-
нии
(
МЖВС
)
от
14
декабря
1959 //
Сборник
документов
по
МЧП
. –
М
.; 1997. –
С
. 301.
7.
Мировые
тенденции
в
грузовых
перевозках
//
Revue Generate des Chemins de Fer. 1996. –
№
7. –P. 33-
47.
8.
Конвенция
ООН
“
О
международных
смешан
-
ных
перевозках
грузов
”
от
24.05.1980. //
Сборник
доку
-
ментов
по
МЧП
. –
М
., 1997. –
С
. 371.
9.
Общие
тенденции
развития
современного
права
перевозок
грузов
и
их
влияние
на
правовое
ре
-
гулирование
смешанных
перевозок
//
Хозяйство
и
пра
-
во
. –
М
., 1996. –
№
9. –
С
. 60.
10.
Котляренко
А
.
Экспедитор
–
полноправный
участник
транспортного
процесса
//
Партнер
. 1999.
№
4. –
С
.17.
11.
Правила
для
транспортных
документов
на
смешанную
перевозку
ЮНКТАД
/
МТП
. –
М
., 1998. –
С
. 5.
12.
Конвенция
ООН
о
международных
смешанных
перевозках
грузов
от
24.05.1980. //
Сборник
докумен
-
тов
по
МЧП
. –
М
., 1997. –
С
. 375.
13.
Семенов
Н
.
П
.
Правовые
аспекты
железнодо
-
рожных
комбинированных
перевозок
грузов
:
Авторе
-
ферат
дис
...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 1984. –
С
. 7.
14.
Осипов
В
.
Т
.,
Повороженко
В
.
В
.
Перевозка
гру
-
зов
на
зарубежных
железных
дорогах
. –
М
., 1976.
–
С
.43-44.
15.
Неруш
Ю
.
М
.
Грузовые
перевозки
и
тарифы
.
–
М
., 1988. –
С
. 69.
