ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
51
Б
.
Б
.
Самарходжаев
юридик
фанлари
доктори
,
профессор
ТДЮИ
грант
бош
илмий
ходими
ИНВЕСТИЦИЯГА
ОИД
НИЗОЛАР
ТУШУНЧАСИ
ВА
УЛАРНИНГ
ТУРЛАРИ
Самарали
суд
механизми
инвесторларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишнинг
энг
муҳим
кафолатларидан
бири
ҳисобланади
.
Инвестицияга
доир
муносабатларга
киришаётган
ҳамкорлар
инвестицияга
оид
низо
чиққан
тақдирда
улар
ўз
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
ҳуқуқий
имкониятларни
топа
олишларига
ва
ваколатли
органлар
томонидан
чиқарилган
қарорлар
ижро
этилишига
ишончлари
комил
бўлиши
керак
.
Шуни
қайд
этиш
лозимки
,
бошқа
давлатларнинг
ҳозирги
амалиётида
бу
соҳада
амалда
бўлган
халқаро
ҳуқуқ
нормалари
таъсирида
“
инвестицияга
оид
низолар
”
тушунчаси
анча
кенг
талқин
қилинади
ва
қабул
қилувчи
давлат
билан
бошқа
давлатнинг
инвестор
сифатида
амал
қилувчи
шахси
ўртасидаги
инвестициялар
билан
боғлиқ
муносабатлардан
келиб
чиқадиган
низоларни
ўз
ичига
олади
.
С
.
И
.
Крупко
қайд
этишича
, “
мазкур
даврда
халқаро
оммавий
ва
хусусий
ҳуқуқ
доктринаси
,
шунингдек
суд
амалиёти
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилиш
натижасида
қуйидаги
концептуал
қоидаларни
олди
:
–
қабул
қилувчи
давлат
ва
чет
эллик
инвестор
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низо
хусусий
ҳуқуқий
низо
деб
квалификация
қилинди
;
–
индивиднинг
халқаро
оммавий
-
ҳуқуқий
субъектлилиги
назарияси
рад
этилди
”
1
.
Кенг
маънода
инвестицияга
оид
низолар
деганда
инвестициялар
билан
боғлиқ
ҳар
қандай
низолар
тушунилади
.
Бу
турли
субъектлар
ўртасида
иқтисодий
,
техник
,
технологик
,
маъмурий
ва
ҳуқуқий
тусдаги
низолар
бўлиши
мумкин
.
Бунда
улар
ҳам
мустақил
хусусият
касб
этиши
,
ҳам
ҳуқуқий
низонинг
таркибий
қисми
ҳисобланиши
мумкин
.
Тор
маънода
инвестицияга
оид
низолар
деганда
давлат
ва
чет
эллик
инвестор
ўртасидаги
чет
эллик
инвесторнинг
давлат
ҳудудидаги
инвестициялари
билан
боғлиқ
ҳуқуқий
низолари
тушунилади
.
Назарияда
айнан
шундай
низоларни
инвестицияга
оид
низолар
деб
номлаш
одат
тусини
олган
2
.
Бу
тавсифловчи
белгилар
–
низо
иштирокчиларининг
алоҳида
таркиби
(
бир
томондан
давлат
ва
иккинчи
томондан
чет
эллик
инвестор
)
мавжудлиги
,
инвестицияга
оид
низолар
предметининг
хусусияти
ва
уларни
ҳал
қилишнинг
алоҳида
тартиби
билан
белгиланади
.
Адабиётларда
инвестицияга
оид
низоларни
тоифаларга
ажратишга
нисбатан
турлича
ёндашувларга
дуч
келиш
мумкин
.
Масалан
,
М
.
М
.
Богуславский
инвестицияга
оид
низоларнинг
барчасини
икки
гуруҳга
ажратади
.
Биринчи
гуруҳга
у
1
Крупко
С
.
И
.
Инвестиционные
споры
между
государством
и
иностранным
инвестором
:
Учебно
-
практическое
пособие
. –
М
:
Издательство
БЕК
, 2002. –
Б
. 2–3.
2
Қаранг
:
Богуславский
М
.
М
.
Правовое
положение
иностран
-
ных
инвестиций
. –
М
.,1993. –
Б
.198–212;
Международное
ча
-
стное
право
:
Учебник
для
вузов
/
Под
ред
.
Н
.
И
.
Марышевой
. –
М
., 2000. –
Б
.187–190;
Звеков
В
.
П
.
Международное
частное
право
.
Курс
лекций
. –
М
, 1999. –
Б
.263–264.
“
халқаро
амалиётда
чет
эллик
хусусий
инвестор
билан
хусусий
инвестицияларни
қабул
қилувчи
давлат
ўртасидаги
низолар
сифатида
тушуниладиган
инвестицияга
оид
низолар
”
ни
киритади
.
Қуйироқда
у
мазкур
низолар
ўз
мазмунига
кўра
давлат
мулкига
айлантириш
ва
бошқа
мажбурий
чоралар
амалга
оширилган
ҳолда
товон
пули
тўлаш
,
қуролли
можаролар
юз
берган
,
органлар
ва
мансабдор
шахсларнинг
ҳаракатлари
билан
инвесторга
зарар
етказилган
тақдирда
,
шунингдек
бошқа
шунга
ўхшаш
ҳолларда
зарарни
қоплаш
шартлари
ва
тартибига
тегишли
бўлиши
мумкинлигини
таъкидлайди
.
Муаллиф
фикрига
кўра
,
иккинчи
гуруҳга
турли
тоифадаги
низолар
киритилиши
мумкин
. “
Бу
қўшма
корхона
иштирокчилари
(
шериклар
)
ўртасидаги
низолар
,
иштирокчилардан
бирининг
қўшма
корхона
билан
низолари
.
Бу
чет
эллик
инвесторлар
иштирокидаги
корхоналар
билан
мазкур
корхоналар
жойлашган
мамлакат
корхоналари
ва
фирмалари
ўртасидаги
хўжалик
низолари
”
3
.
Инвестицияга
оид
низоларнинг
М
.
А
.
Баратова
таклиф
қилган
таснифи
таснифлаш
мезони
тўғрисидаги
масалани
юзага
келтиради
.
Мазкур
муаллиф
инвестицияга
оид
низолар
икки
гуруҳга
ажратади
.
Биринчи
гуруҳга
у
давлат
ва
чет
эллик
инвестор
ўртасидаги
низоларни
,
шу
жумладан
“
органлар
ва
мансабдор
шахсларнинг
ҳаракатлари
билан
инвесторга
етказилган
зарарни
қоплаш
тўғрисидаги
низолар
”
ни
киритади
4
.
Иккинчи
тоифага
М
.
А
.
Баратова
шу
жумладан
“
чет
эллик
инвестор
ёки
чет
эл
инвестициялари
иштирокидаги
корхона
билан
инвестицияларни
қабул
қилувчи
мамлакатнинг
давлат
органлари
ўртасидаги
низолар
”
ни
киритади
5
.
Бизнингча
,
мазкур
таснифда
ягона
мезон
мавжуд
эмас
ва
унда
турли
тоифадаги
низоларнинг
предметлари
аралаштириб
юборилган
–
айни
бир
тарафлар
ўртасида
айни
бир
предмет
бўйича
низолар
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
биринчи
,
ҳам
иккинчи
тоифага
киритилган
.
С
.
И
.
Крупко
фикрига
кўра
,
инвестицияга
оид
низоларни
таснифлашда
талабларнинг
хусусияти
мезони
,
низонинг
юзага
келиш
асослари
мезони
ва
низо
предмети
мезонидан
фойдаланиш
мумкин
.
Талаб
хусусиятига
кўра
:
–
хусусий
ҳуқуқий
;
–
оммавий
-
ҳуқуқий
;
–
аралаш
инвестицияга
оид
низоларни
фарқлаш
мумкин
.
Юзага
келиш
асосларига
кўра
инвестицияга
оид
низоларни
икки
гуруҳга
ажратиш
мумкин
:
–
биринчи
гуруҳга
давлатнинг
инвестиция
фаолиятига
аралашишга
доир
бир
тарафлама
суверен
қарорлари
,
чунончи
:
қабул
қилувчи
давлатнинг
қонун
ҳужжатларидаги
ўзгартиришлар
орқали
инвестиция
фаолиятини
амалга
ошириш
шарт
-
шароитларини
ўзгартириш
,
инвестицияларни
экспроприация
қилиш
ёки
бошқа
шунга
ўхшаш
чоралар
;
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахсларнинг
инвесторларнинг
ҳуқуқларини
камситувчи
бошқа
ҳаракатлари
;
фискал
имтиёзлар
бериш
билан
боғлиқ
низолар
киради
.
Бу
тоифадаги
низоларда
давлат
энг
аввало
суверен
сифатида
иш
3
Қаранг
:
Богуславский
М
.
М
.
Правовое
положение
иностран
-
ных
инвестиций
. –
М
.,1992. –
Б
.162–163.
4
Баратова
М
.
А
.
Инвестионные
споры
:
понятие
,
виды
,
спосо
-
бы
разрешения
//
Законодательства
. – 1998. –
№
4. –
Б
.67.
5
Ўша
ерда
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
52
кўради
ва
шу
боис
бу
ерда
қабул
қилувчи
давлат
ва
чет
эллик
инвестор
муносабатларининг
оммавий
-
ҳуқуқий
жиҳати
устунлик
қилади
.
Кўриб
чиқилаётган
тоифадаги
низоларга
талабларнинг
икки
тури
хос
:
биринчи
–
юридик
фактни
аниқлаш
(
масалан
,
инвестиция
фаолиятини
амалга
ошириш
шарт
-
шароитлари
ёмонлашганини
тасдиқлаш
)
ҳақидаги
талаблар
;
иккинчи
–
товон
пулини
тўлаш
ҳақидаги
талаблар
;
–
иккинчи
гуруҳни
инвестиция
битими
билан
боғлиқ
низолар
ҳосил
қилади
(
шартнома
тузишдан
олдинги
низолар
,
инвестиция
битими
шартларини
шарҳлаш
,
тарафлардан
бири
инвестиция
битими
бўйича
ўз
мажбуриятларини
бажармагани
ёки
лозим
даражада
бажармагани
,
инвестиция
битимини
ўзгартириш
,
инвестиция
битимини
бекор
қилиш
билан
боғлиқ
низолар
).
Бу
тоифадаги
низоларда
қабул
қилувчи
давлат
билан
чет
эллик
инвесторнинг
хусусий
ҳуқуқий
муносабатлари
ва
тегишли
равишда
давлатнинг
шартнома
тарафи
сифатидаги
роли
биринчи
ўринга
чиқади
.
Низо
предмети
мезонига
кўра
инвестиция
низоларини
уч
тоифага
ажратиш
мумкин
:
–
инвестиция
фаолиятини
амалга
оширишга
инвесторнинг
қўйилиши
билан
боғлиқ
низолар
;
–
инвестиция
лойиҳасини
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
низолар
,
яъни
инвестиция
фаолиятини
амалга
ошириш
жараёнида
юзага
келувчи
низолар
;
–
инвестиция
фаолиятининг
тўхтатилиши
билан
боғлиқ
низолар
1
.
Инвестицияга
оид
низоларнинг
хусусияти
уларнинг
айни
шу
уч
тоифасида
айниқса
бўртиб
намоён
бўлади
.
Халқаро
амалиётда
бир
давлат
инвестори
билан
инвестицияларни
қабул
қилувчи
давлат
ўртасидаги
низоларни
қуйидаги
уч
гуруҳга
ажратиш
одат
тусини
олган
:
–
биринчи
гуруҳ
чет
эллик
хусусий
шахс
билан
инвестицияларнинг
импортчиси
бўлган
давлат
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низоларни
бирлаштиради
.
Айни
ҳолда
гап
инвестициялар
давлат
мулкига
айлантирилган
ёки
бошқа
мажбурлов
чоралари
кўрилган
ҳолда
товон
пулини
тўлаш
,
уруш
юз
берган
,
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахсларнинг
ҳаракатлари
билан
инвесторга
зарар
етказилган
ҳолларда
инвесторга
зарарни
тўлаш
шартлари
ва
тартибига
тегишли
бўлган
низолар
ҳақида
боради
;
–
иккинчи
гуруҳ
фаолиятнинг
мулкий
ва
хўжаликка
оид
жиҳатларига
тегишли
бўлган
инвестицияга
оид
низоларни
қамраб
олади
.
Айни
ҳолда
низолар
қўшма
корхона
иштирокчилари
ўртасида
;
бир
иштирокчи
билан
қўшма
корхона
ўртасида
;
қўшма
корхона
билан
у
жойлашган
мамлакат
корхоналари
ва
фирмалари
ўртасида
;
чет
эл
инвестициялари
иштирокидаги
корхона
билан
бошқа
мамлакатларнинг
юридик
ёки
жисмоний
шахслари
ўртасида
юзага
келиши
мумкин
;
–
учинчи
гуруҳга
чет
эллик
инвесторлар
ёки
чет
эл
инвестициялари
иштирокидаги
корхоналар
билан
инвестицияларни
қабул
қилувчи
мамлакатнинг
давлат
органлари
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низолар
киради
.
Бу
турдаги
низолар
ўз
хусусиятига
кўра
маъмурий
-
ҳуқуқий
низолар
ҳисобланади
2
.
1
Қаранг
:
Крупко
С
.
И
.
Инвестиционные
споры
между
государ
-
ством
и
иностранным
инвестором
. –
М
., 2002. –
С
.19–20.
2
Қаранг
:
Богуславский
М
.
М
.
Иностранные
инвестиции
:
право
-
вое
регулирование
. –
М
., 1995 –
С
.194–195.
Чет
эллик
инвесторнинг
инвестицияга
оид
низони
ҳал
қилиш
борасидаги
манфаатларини
ҳимоя
қилишнинг
бир
нечта
усуллари
мавжуд
.
Биринчидан
,
бирон
-
бир
давлат
органи
чет
эллик
инвесторнинг
манфаатларини
бузган
ҳолда
,
чет
эллик
инвестор
мазкур
қарорлар
устидан
инвестициялар
амалга
оширилаётган
жой
давлатининг
ваколатли
органларига
миллий
қонунчилик
нормаларига
мувофиқ
шикоят
қилишга
ҳақли
.
Иккинчидан
,
инвестицияларни
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
икки
томонлама
шартнома
мавжуд
бўлган
тақдирда
инвестор
мазкур
шартномада
назарда
тутилган
ҳаракатларни
бажаришга
ҳақли
.
Учинчидан
,
хусусий
инвестор
ва
давлат
ўртасида
инвестиция
шартномаси
тузилган
ва
унда
инвестицияга
оид
низоларни
кўриб
чиқиш
тартиби
белгиланган
бўлса
,
инвестор
мазкур
шартномада
мустаҳкамланган
тартиб
-
таомиллардан
ёки
1965
йилги
“
Давлатлар
ва
чет
эллик
шахслар
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилиш
тартиби
тўғрисида
”
ги
Вашингтон
конвенциясида
белгиланган
тартиб
-
таомиллардан
фойдаланишга
ҳақли
3
.
Бинобарин
,
қабул
қилувчи
давлат
ва
чет
эллик
инвестор
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низолар
қабул
қилувчи
давлатнинг
миллий
маъмурий
органлари
ёки
судларида
,
чет
эл
давлатининг
миллий
судларида
,
халқаро
институционал
тижорат
арбитражларида
ва
ad hoc
арбитражларида
,
шунингдек
давлат
ва
чет
эллик
инвестор
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низоларни
тартибга
солиш
учун
махсус
ташкил
этилган
алоҳида
халқаро
инстанция
–
Инвестицияга
оид
низоларни
тартибга
солиш
бўйича
халқаро
марказда
кўриб
чиқилиши
мумкин
4
.
Инвестицияга
оид
низоларга
нисбатан
судловга
тааллуқлиликнинг
махсус
қоидалари
амал
қилади
.
Судловга
тааллуқлилик
тўғрисидаги
процессуал
норма
одатда
халқаро
шартнома
–
икки
томонлама
инвестиция
битимида
ёки
давлатнинг
ички
инвестиция
қонунчилигида
ифодаланади
.
Бу
норма
ваколатли
ор
-
ганни
ва
низо
қайси
суднинг
судловига
тааллуқли
эканини
белгилайди
.
Инвестицияга
оид
низоларнинг
судловга
тааллуқлилиги
уч
белги
–
ваколатли
орган
мезони
,
низо
предмети
мезони
ва
низо
иштирокчилари
мезонига
кўра
аниқланади
.
Муайян
инвестицияга
оид
низо
уни
ҳал
қилиш
учун
ваколатга
эга
бўлган
орган
томонидан
ҳал
қилиниши
мумкин
.
Инвестицияга
оид
низоларга
ваколатли
органларнинг
муқобил
судловига
тааллуқлилик
хос
.
Ўзбекистон
Республикасининг
1998
йил
24
декабрда
қабул
қилинган
“
Инвестиция
фаолияти
тўғрисида
”
ги
719-I-
сон
Қонуни
5
28-
моддасида
фақат
“
инвестициялар
билан
боғлиқ
низолар
(
инвестицияга
оид
низолар
)
суд
томонидан
ҳал
этилади
”,
деган
қоида
назарда
тутилган
бўлса
, “
Чет
эллик
инвесторлар
ҳуқуқларининг
кафолатлари
ва
уларни
ҳимоя
қилиш
чоралари
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонунининг
6
10-
моддаси
бу
қоидани
кенгайтиради
ва
3
Тынель
А
.,
Функ
Я
.,
Хвалей
В
.
Курс
международного
торго
-
вого
права
. –
Мн
.:
Амалфея
, 2000. –
С
.587–588.
4
Крупко
С
.
И
.
Инвестиционные
споры
между
государством
и
иностранным
инвестором
. –
М
., 2002. –
С
.101.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
, 1999
й
., 1-
сон
, 10-
модда
.
6
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
, 1998
й
., 5–6-
сон
, 93-
модда
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
53
уни
қуйидагича
шарҳлайди
: “
Чет
эл
инвестициялари
билан
бевосита
ёки
билвосита
боғлиқ
низо
(
инвестицияга
оид
низо
),
тарафлар
келишувига
кўра
,
улар
ўртасидаги
маслаҳатлашувлар
орқали
ҳал
этилиши
мумкин
.
Агар
тарафлар
келишилган
ҳал
қилувга
эриша
олмасалар
,
бундай
низо
Ўзбекистон
Республикасининг
хўжалик
суди
томонидан
ёхуд
ҳакамлик
воситасида
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
этишга
доир
Ўзбекистон
Республикаси
қўшилган
халқаро
шартномаларнинг
(
битимлар
ва
конвенцияларнинг
)
қоидалари
ва
тартиботига
мувофиқ
ҳал
этилиши
лозим
.
Инвестицияга
оид
низога
жалб
этилган
тарафлар
ўзаро
келишувга
кўра
бундай
низони
кўриб
чиқувчи
органни
,
шунингдек
инвестицияга
оид
низо
бўйича
ҳакамлик
судловини
амалга
оширувчи
мамлакатни
аниқлашлари
мумкин
”.
Халқаро
иқтисодий
муносабатларнинг
бир
хил
эмаслиги
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
хусусиятини
белгилайди
.
Айрим
давлатлар
ўртасидаги
иқтисодий
низолар
бошқа
халқаро
низолар
сингари
халқаро
ҳуқуқ
асосида
ҳал
қилинади
.
Одатда
,
инвестицияга
оид
низолар
–
бу
инвесторлар
билан
инвестициялар
амалга
оширилган
давлат
ўртасида
юзага
келган
,
инвестициялар
давлат
мулкига
айлантирилган
ёки
бошқа
мажбурлов
чоралари
кўрилган
ҳолда
товон
пулини
тўлаш
,
уруш
юз
берган
,
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахсларнинг
ҳаракатлари
билан
инвесторга
зарар
етказилган
ҳолларда
инвесторга
зарарни
тўлаш
шартлари
ва
тартибидан
келиб
чиқадиган
низолардир
1
.
Низолар
:
–
чет
эл
инвестициялари
иштирокидаги
корхонанинг
иштирокчилари
ўртасида
;
–
бир
иштирокчи
(
муасссис
)
билан
корхона
ўртасида
;
–
чет
эл
инвестициялари
иштирокидаги
корхона
билан
у
жойлашган
мамлакатнинг
бошқа
субъектлари
ўртасида
юзага
келган
ҳолда
ҳам
инвестицияга
оид
низолар
деб
ҳисобланади
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
мазкур
гуруҳ
тўлалигича
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
тенг
ҳуқуқли
субъектлари
ўртасидаги
инвестициялар
билан
боғлиқ
низолардан
таркиб
топади
.
Аҳдлашувчи
тарафлар
ўртасида
юзага
келадиган
низолар
тоифаси
наинки
субъектларга
,
балки
уларни
ҳал
қилиш
усулига
кўра
ҳам
ҳар
хил
бўлиши
мумкин
.
Жаҳон
амалиётида
инвестицияга
оид
низоларни
тинч
йўл
билан
тартибга
солиш
усуллари
кенг
қўлланилади
.
Низолашувчи
тарафлар
хўжалик
ёки
арбитраж
судига
мурожаат
қилмаслиги
улар
учун
жалб
қилувчан
бўлиши
мумкин
деб
ҳисобланади
,
чунки
мазкур
усуллар
маълум
маблағларни
тежаб
қолиш
ва
низони
қисқа
муддат
ичида
ҳал
қилиш
имконини
беради
2
.
Дарҳақиқат
,
музокаралар
ҳар
қандай
,
шу
жумладан
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
энг
содда
,
қулай
ва
мослашувчан
воситаси
ҳисобланади
.
Музокаралар
низо
иштирокчилари
ўртасида
бевосита
ва
конфиденциал
алоқани
таъминлайди
,
ўзаро
эътирозлар
ва
низо
предмети
1
Богуславский
М
.
М
.
Иностранные
инвестиции
:
правовое
ре
-
гулирование
.
−
М
.:
Бек
, 1996.
−
С
.399.
2
Насырова
Е
.
Переговоры
как
средство
регулирования
ком
-
мерческих
споров
:
опыт
США
//
Хозяйство
и
право
. 1999. –
№
5. –
С
.123.
хусусидаги
нуқтаи
назарлар
билан
жадал
суръатда
танишиб
чиқиш
имконини
беради
3
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
лозимки
,
кўпгина
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
даставвал
юзага
келган
низони
ҳал
қилиш
воситаси
сифатида
музокараларни
қўллаш
халқаро
низоларни
ҳал
қилишнинг
бошқа
воситаларидан
фойдаланишнинг
муқаррар
шарти
сифатида
қаралади
4
(
бу
ҳақда
ушбу
бобнинг
тўртинчи
параграфида
батафсил
қаранг
).
Агар
низолашувчи
тарафлар
ўртасида
келишувга
эришишнинг
дастлабки
усуллари
самара
бермаса
,
низони
моҳиятига
кўра
ҳал
қилишга
ваколатли
шахс
сифатида
алоҳида
(
ҳам
давлатга
қарашли
,
ҳам
хусусий
)
субъектларни
жалб
қилиш
бўйича
алоҳида
механизмлар
ишга
солинади
.
Яна
шуни
ҳам
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
барча
тартиб
-
таомилларини
юридик
оқибатлари
хусусиятига
кўра
мажбурият
юкламайдиган
ва
мажбурият
юклайдиган
тартиб
-
таомилларга
ажратиш
мумкин
.
Низони
судда
ёки
арбитражда
ҳал
қилиш
мажбурият
юкловчи
тартиб
-
таомиллар
жумласига
киради
,
чунки
қабул
қилинган
қарорлар
ижро
этиш
учун
мажбурий
ҳисобланади
.
Бошқа
тартиб
-
таомиллар
мажбурият
юкламайдиган
тартиб
-
таомиллар
ҳисобланади
ва
низоли
вазиятга
ойдинлик
киритиш
,
давлат
иммунитети
масаласини
кўтармасдан
ишларнинг
ҳақиқий
ҳолатини
соддалаштирилган
тартиб
-
таомиллар
ёрдамида
аниқлаш
мақсадини
кўзлайди
.
Икки
томонлама
инвестиция
битимларининг
аксариятида
мажбурият
юкламайдиган
тартиб
-
таомиллардан
бири
ёки
бир
нечтаси
–
музокаралар
,
экспертиза
,
воситачилик
,
ярашув
ёки
келишув
тартиб
-
таомилларини
қўллаш
тўғрисидаги
қоидалар
белгилаб
қўйилади
5
.
Шундай
қилиб
,
биз
инвестицияга
оид
низолар
деганда
инвесторлар
билан
инвестициялар
амалга
оширилган
давлат
ўртасида
юзага
келган
,
инвестициялар
давлат
мулкига
айлантирилган
ёки
бошқа
мажбурлов
чоралари
кўрилган
ҳолда
товон
пулини
тўлаш
,
уруш
юз
берган
,
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахсларнинг
ҳаракатлари
билан
инвесторга
зарар
етказилган
ҳолларда
инвесторга
зарарни
тўлаш
шартлари
ва
тартибидан
келиб
чиқадиган
низолар
тушунилади
,
деган
фикрга
6
қўшиламиз
.
Низолар
чет
эл
инвестициялари
иштирокидаги
корхонанинг
иштирокчилари
ўртасида
,
бир
иштирокчи
(
муасссис
)
билан
корхона
ўртасида
,
чет
эл
инвестициялари
иштирокидаги
корхона
билан
у
жойлашган
мамлакатнинг
бошқа
субъектлари
ўртасида
юзага
келган
ҳолда
ҳам
,
яъни
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
тенг
ҳуқуқли
субъектлари
ўртасидаги
3
Мовчан
А
.
П
.
Мирные
средства
разрешения
международных
споров
. –
М
., 2000. –
С
.447–455.
4
Масалан
,
Халқаро
суд
1949
йил
11
апрелда
БМТда
хизмат
қилиш
жараёнида
кўрилган
зарарни
қоплаш
тўғрисидаги
масала
юзасидан
чиқарган
консультатив
хулосада
музокаралар
халқаро
эътирозлар
билан
боғлиқ
низоларни
ҳал
қилишнинг
асосий
воситаси
сифатида
қайд
этилган
.
Қаранг
: International Court of Justice Repartition for Injuries Suf-
fered in the Service of the United Nation. – 1949. – P. 170–178.
5
Крупко
С
.
И
.
Кўрсатилган
асар
. –
Б
.123.
6
Қаранг
:
Богуславский
М
.
М
.
Международное
частное
право
:
Учеб
. –
М
.:
Юристъ
, 2000. –
С
.399.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
инвестициялар
билан
боғлиқ
низолар
ҳам
инвестицияга
оид
низолар
деб
ҳисобланади
.
Қабул
қилувчи
давлат
ва
чет
эллик
инвестор
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низолар
муайян
хусусиятга
эга
.
Инвестицияга
оид
низоларнинг
тавсифловчи
белгиси
сифатида
низо
предмети
,
иштирокчи
субъектлар
таркиби
ва
низоларни
ҳал
этиш
механизми
амал
қилади
.
Оммавий
-
ҳуқуқий
ва
хусусий
ҳуқуқий
омилларнинг
ўзаро
алоқаси
,
рақобати
ва
бир
-
бирига
қарши
курашиши
инвестицияга
оид
низоларнинг
ўзига
хос
хусусияти
ҳисобланади
.
Халқаро
амалиётда
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
бир
қатор
механизмлари
яратилган
.
Кўриб
чиқилаётган
тоифадаги
низоларни
ҳал
қилишнинг
мажбурият
юкламайдиган
тартиб
-
таомиллари
икки
томонлама
инвестиция
битимларининг
аксариятида
назарда
тутилади
.
Бундан
ташқари
,
ХТРБ
чет
эллик
хусусий
инвестор
билан
инвестицияларни
қабул
қилувчи
давлат
ўртасидаги
низоларни
одатдаги
тартибда
–
музокаралар
олиб
бориш
йўли
билан
,
бу
натижа
бермаган
тақдирда
эса
–
миллий
суд
тизимига
мурожаат
этиш
,
низоларни
ҳал
қилишнинг
бошқа
келишилган
усуллари
,
шу
жумладан
ярашув
таомили
ҳамда
қарори
тарафлар
учун
мажбурий
ҳисобланган
мустақил
арбитраж
орқали
ҳал
этишни
тавсия
қилади
1
.
С
.
И
.
Крупко
фикрига
кўра
,
мажбурият
юкламайдиган
тартиб
-
таомиллар
қуйидаги
хусусиятлар
билан
тавсифланади
:
–
қабул
қилувчи
давлат
суверенитетининг
дахлсизлиги
;
–
тортишувли
хусусиятга
эга
эмаслик
;
–
низони
ҳал
қилишнинг
иккала
тараф
учун
ҳам
мақбул
асоси
;
–
ҳуқуқий
нормаларни
қўллаш
шарт
эмаслиги
;
–
мажбурият
юкламайдиган
тартиб
-
таомилларни
қўллаш
натижасида
эришилган
қарор
тарафлар
ижро
этиши
учун
мажбурий
эмаслиги
;
–
мажбурият
юкламайдиган
тартиб
-
таомиллар
даъво
муддати
ҳамда
процессуал
(
низонинг
олдини
олиш
)
муддатлари
ўтишига
таъсир
этмаслиги
;
–
нисбатан
арзонлик
2
.
Инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
кўриб
чиқилаётган
турдаги
айрим
механизмларига
батафсилроқ
тўхталиб
ўтамиз
.
Музокаралар
.
Е
.
И
.
Носирева
фикрига
кўра
,
музокаралар
–
бу
“
консенсуал
таомил
бўлиб
,
унда
иштирокчилар
икки
ўртада
мавжуд
келишмовчиликлар
юзасидан
тўлиқ
ёки
қисман
келишувга
эришишга
ҳаракат
қилади
”
3
.
Музокаралар
йўли
ҳозирги
замон
қонунчилик
ва
шартнома
амалиётида
кенг
қўлланилади
.
Шуни
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
музокаралар
ҳар
қандай
,
шу
жумладан
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
энг
содда
,
қулай
ва
мослашувчан
воситаси
ҳисобланади
.
Музокаралар
низо
иштирокчилари
ўртасида
бевосита
ва
конфиденциал
алоқани
таъминлайди
,
ўзаро
эътирозлар
ва
низо
предмети
1
ХТРБ
Тўғридан
-
тўғри
чет
эл
инвестицияларини
тартибга
солишга
доир
қўлланмаси
V
бўлимининг
1-
банди
.
2
Крупко
С
.
И
.
Инвестиционные
споры
между
государством
и
иностранным
инвестором
:
Учебно
-
практическое
пособие
. –
М
:
Издательство
БЕК
, 2002. –
С
.125.
3
Носырева
Е
.
И
.
Переговоры
как
средство
урегулирования
коммерческих
споров
:
опыт
США
//
Хозяйство
и
право
. – 1999.
–
№
5.
хусусидаги
нуқтаи
назарлар
билан
жадал
суръатда
танишиб
чиқиш
имконини
беради
4
.
Ўзбекистон
Республикаси
бошқа
давлатлар
билан
тузган
Инвестицияларни
рағбатлантириш
ва
ўзаро
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
битимларнинг
аксариятида
юзага
келувчи
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишда
музокаралар
ўтказиш
зарурлиги
тўғридан
-
тўғри
кўрсатиб
ўтилган
.
Чунончи
,
Қозоғистон
Республикаси
билан
1997
йил
2
июнда
тузилган
Битим
9-
моддасининг
1-
бандида
қуйидаги
қоида
мустаҳкамланган
: “
Аҳдлашувчи
Томонлар
ўртасида
ушбу
Битимни
талқин
қилиш
ёки
қўллаш
борасида
юзага
келиши
мумкин
бўлган
низолар
дипломатик
воситалар
орқали
музокаралар
ва
маслаҳатлашувлар
йули
билан
ҳал
этилади
”.
Бу
усулнинг
кенг
қўлланилиши
шу
билан
белгиланадики
,
унга
низоларни
дипломатик
йўл
билан
ҳал
қилишнинг
барча
афзалликлари
:
мунозаралар
,
низо
предмети
тарафлар
томонидан
доимий
назорат
қилиниши
,
давлат
ўз
иммунитетидан
воз
кечиши
талаб
этилмаслиги
,
bona fide
қарорига
эришиш
ва
уни
бажаришга
иккала
тарафнинг
ҳам
тайёрлиги
хос
.
Бу
йўл
энг
аввало
низо
предмети
шартномани
қўллаш
ёки
талқин
қилиш
тўғрисидаги
ҳуқуқий
масалаларни
ўзида
ифодаламаган
ҳолда
танланиши
лозим
5
.
Ҳозирги
давр
амалиёти
инвестиция
битимларининг
айрим
қоидаларини
вақти
-
вақти
билан
тафтиш
қилиш
ёки
ўзгартириш
,
қоида
тариқасида
,
музокаралар
натижаси
ҳисобланишини
кўрсатади
.
Мазкур
таомилни
қўллаш
учун
асос
бўлиб
аксарият
ҳолларда
инвестиция
битимига
киритилган
ўзгартириш
тўғрисидаги
махсус
изоҳот
хизмат
қилади
6
.
Воситачилик
.
Келишувга
эришилмаган
ёки
тарафлар
низоли
масалани
музокаралар
йўли
билан
ҳал
қилишни
истамаган
,
шунингдек
икки
томонлама
инвестиция
битими
ёки
инвестиция
шартномасида
мазкур
таомил
тўғридан
-
тўғри
кўрсатилган
ҳолда
воситачилик
таомили
қўлланилиши
мумкин
7
.
Музокаралар
сингари
,
воситачиликни
ҳам
инвестиция
битими
ёки
қонун
ҳужжатлари
билан
алоҳида
ҳуқуқий
тартибга
солиш
талаб
этилмайди
.
Воситачилик
таомилида
тарафлар
билан
боғлиқ
бўлмаган
учинчи
шахс
иштирок
этади
.
Воситачига
бирон
-
бир
махсус
талаблар
қўйилмайди
,
лекин
у
,
қоида
тариқасида
,
тарафларга
нисбатан
бетараф
ҳисобланади
.
Воситачининг
вазифаси
тарафларни
ўзаро
мақбул
қарорга
олиб
келишдан
иборат
.
Воситачига
бирон
-
бир
ҳужжатни
талаб
қилиб
олиш
ҳуқуқи
берилмаган
.
Тарафлар
ўзлари
керак
деб
ҳисоблаган
ахборотни
воситачига
беради
.
Тарафлар
ҳамда
воситачи
томонидан
олинган
ахборотни
сир
сақлаш
масалаларини
тарафлар
тегишли
битим
тузиш
йўли
билан
ҳал
қилиши
мумкин
8
.
Кези
келганда
яна
шуни
ҳам
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
воситачилик
тушунчаси
“
медиация
”
нинг
синоними
ҳисобланади
.
Медиация
атамаси
лотинча
“mediare”
сўзидан
келиб
чиққан
бўлиб
, “
воситачилик
”,
4
Мовчан
А
.
П
.
Мирные
средства
разрешения
международных
споров
. –
М
., 2000. –
С
.448.
5
Fischer P. Die Internationale Konzession. – Wien, New York,
1974. – S.412.
6
Крупко
С
.
И
.
Кўрсатилган
асар
. –
Б
.126.
7
Масалан
, 1969
йилда
Bolivian Gulf Oil
давлат
мулкига
айлантирилиши
муносабати
билан
Аргентина
низони
ҳал
қилишда
воситачи
сифатида
иштирок
этган
.
Ўша
ерда
. –
Б
.127.
8
Крупко
С
.
И
.
Кўрсатилган
асар
. –
Б
.127–128.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
“
яраштириш
мақсадида
аралашиш
”
деган
маънони
англатади
.
Медиация
–
бу
тарафлар
ўзаро
тил
топиш
ва
низоли
вазиятни
ҳал
қилувчи
келишувга
эришиш
мақсадида
бетараф
шахс
-
медиатор
(
воситачи
)
иштирокида
ихтиёрий
равишда
музокараларга
киришиш
йўли
билан
низони
ҳал
қилиш
таомили
.
Ўзбекистон
Республикасида
айрим
муаллифлар
томонидан
“
Воситачи
иштирокида
(
медиация
воситасида
)
ярашув
таомили
тўғрисида
”
ги
Қонунни
қабул
қилиш
таклифи
илгари
сурилган
1
.
Маслаҳатлашувлар
.
Халқаро
амалиётда
уларнинг
икки
тури
:
қўшимча
ва
мажбурий
маслаҳатлашувлар
мавжуд
.
Қўшимча
маслаҳатлашувларни
низо
тарафлари
ўзаро
келишувга
кўра
қўллайди
.
Халқаро
шартномада
муайян
шароитда
низо
тарафларидан
исталган
бирининг
талабига
биноан
қўлланиши
назарда
тутилган
маслаҳатлашувлар
мажбурий
деб
ҳисобланади
.
Халқаро
-
ҳуқуқий
амалиётда
мажбурий
маслаҳатлашувлар
шартнома
бўйича
маслаҳатлашувлар
деб
аталади
2
.
Улар
низоларни
тартибга
солишнинг
алоҳида
усули
билан
тавсифланади
ва
қуйидаги
хусусиятлар
билан
ажралиб
туради
.
Улар
тарафлар
олдиндан
олган
битимда
(
шартномада
)
кўрсатилган
низоларни
ҳал
қилиш
мақсадида
ўзаро
маслаҳатлашиш
мажбурияти
билан
белгиланади
.
Бу
турдаги
маслаҳатлашувлар
мажбурий
ҳисобланади
ва
улар
тегишли
мажбуриятлар
мавжуд
бўлганда
маслаҳатлашувлар
тўғрисидаги
мажбурият
билан
боғлиқ
бўлган
тарафлардан
исталган
бирининг
талабига
биноан
ўтказилиши
лозим
3
.
Экспертиза
.
Инвестиция
битимларидан
келиб
чиқадиган
низолар
,
мазкур
битимларнинг
мураккаблиги
туфайли
,
кўпинча
техник
масалалар
билан
боғлиқ
бўлади
.
Бу
ҳолда
низолар
ҳал
қилиш
учун
экспертга
ёки
бир
неча
аъзодан
иборат
экспертлар
комиссиясига
берилиши
мумкин
.
Экспертлар
қарори
,
қоида
тариқасида
,
мажбурий
хусусиятга
эга
бўлади
.
Экспертлар
қарори
ижро
этиш
учун
мажбурийлиги
туфайли
экспертиза
арбитраж
процесси
билан
тенглаштирилиши
мумкин
.
Ярашув
ёки
келишув
таомили
.
Ярашув
ёки
келишув
таомили
низода
иштирок
этмайдиган
учинчи
шахсларнинг
таклиф
қилинган
қарор
ҳақида
хабар
бериш
йўли
билан
низони
тартибга
солишга
қаратилган
фаолияти
билан
тавсифланади
.
Бу
таомилнинг
воситачиликдан
фарқи
қуйидагилар
билан
белгиланади
:
–
тинг
йўл
билан
тартибга
солиш
органига
,
қоида
тариқасида
,
ишнинг
ҳолатларини
аниқлаш
учун
кенг
ваколатлар
берилади
;
1
Бу
ҳақда
батафсилроқ
қаранг
:
Отахонов
Ф
.
Медиация
–
плюсы
и
минусы
посредничества
//
Материалы
международ
-
ной
научно
-
практической
конференции
«
Международный
коммерческий
арбитраж
в
контексте
судебно
-
правовой
ре
-
формы
». –
Ташкент
: Chasma Print, 2010. –
Б
.253–259;
Масади
-
ков
Ш
.
М
.
Сущность
медиации
и
проблемы
ее
правового
регу
-
лирования
в
Республике
Узбекистан
.
Автореферат
дисс
.
…
кандидата
юридических
наук
. –
Т
., 2008. –
Б
.26.
2
Курс
международного
права
/
Под
.
ред
.
Колосова
Ю
.
М
. –
М
.,
1997.
Т
. 3. –
С
.158–159.
3
Қаранг
:
Гулямов
С
.
С
.
Правовое
регулирование
иностранных
инвестиций
в
Республике
Узбекистан
:
Дисс
. …
канд
.
юрид
.
наук
. –
Т
., 2002. –
С
.106–107.
–
мазкур
орган
ўз
фаолиятини
низо
иштирокчилари
томонидан
белгиланган
тартибда
амалга
оширади
4
.
А
.
Г
.
Дудко
фикрига
кўра
,
қуйидагилар
ярашув
таомилининг
асосий
принциплари
ҳисобланади
:
–
таомилнинг
мустақиллиги
,
уни
бошлаш
,
ўтказиш
ва
тамомлашга
иккала
тараф
ҳам
ихтиёрий
равишда
розилик
бериши
шартлиги
;
–
мустақил
,
малакали
ва
беғараз
воситачи
тарафларга
низони
тинч
йўл
билан
дўстона
ҳал
этиш
йўлини
топишда
холисоналик
,
беғаразлик
ва
одилоналик
принципларига
мувофиқ
,
тегишли
савдо
одатларини
ва
мазкур
низо
билан
боғлиқ
ҳолатларни
,
шу
жумладан
шаклланган
бизнес
амалиётини
ҳисобга
олган
ҳолда
фаол
кўмаклашиши
;
–
таомил
қоидаларининг
факультативлиги
;
–
тартибга
солишнинг
конфиденциаллиги
5
.
Инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
ар
-
битраж
усулига
зид
ўлароқ
,
ярашув
таомили
тарафларга
вазиятни
низони
ҳал
қилишнинг
таклиф
қилинган
,
мажбурий
ҳисобланмаган
йўлидан
фойдаланиш
орқали
назорат
қилиш
имконини
беради
.
Шундай
қилиб
,
ярашув
таомили
қарама
-
қарши
манфаатларни
тенглаштиришнинг
мослашувчан
йўлини
ўзида
ифодалайди
.
Бундан
ташқари
, 1995
йилда
ИҲРТ
доирасида
ўтказилган
Кўп
томонлама
инвестиция
битимини
яратиш
бўйича
музокараларда
низоларни
ҳал
қилишнинг
муайян
қоидалари
ва
таомилларини
ишлаб
чиқиш
ҳам
назарда
тутилган
.
Чунончи
,
қуйидаги
таомилларни
жорий
этиш
мўлжалланган
:
–
маслаҳатлашувлар
.
Бир
ёки
ундан
ортиқ
иштирокчи
-
давлат
бошқа
иштирокчи
-
давлатга
ўзлари
ўртасида
юзага
келган
Битим
қоидаларини
талқин
қилиш
ёки
қўллаш
билан
боғлиқ
ҳар
қандай
низога
нисбатан
маслаҳатлашувлар
таомилини
қўллаш
ҳақидаги
таклиф
билан
мурожаат
этиши
мумкин
.
Мазкур
сўров
ёзма
шаклда
тақдим
этилиши
ва
сўров
билан
мурожаат
этган
давлат
нуқтаи
назарининг
моҳиятини
тушуниш
учун
етарли
миқдорда
ахборотни
ўз
ичига
олиши
лозим
;
–
кўп
томонлама
маслаҳатлашувлар
.
Агар
икки
томонлама
маслаҳатлашувлар
низони
ҳал
қилишга
олиб
келган
бўлмаса
,
маслаҳатлашувлар
таомилини
ўтказиш
учун
сўров
олинганидан
сўнг
,
низолашувчи
тарафлардан
исталган
бири
қарама
-
қарши
тараф
билан
келишувга
кўра
кўп
томонлама
инвестиция
битимининг
Олий
органига
мазкур
низони
кўриб
чиқишни
сўраб
мурожаат
этишга
ҳақли
.
Ушбу
орган
низони
кўриб
чиқиши
ва
низолашувчи
тарафларга
ўз
тавсияларини
бериши
лозим
;
–
воситачилик
ва
келишув
таомили
.
Агар
тарафлар
ўзларини
қаноатлантирувчи
қарорга
маслаҳатлашувлар
йўли
билан
эришишга
қодир
бўлмаса
,
улар
воситачиларнинг
хизматларидан
фойдаланиши
ёки
низони
ўзаро
келишувга
кўра
тегишли
келишув
таомилларини
қўллаш
йўли
билан
тартибга
солиши
мумкин
.
Юқорида
баён
этилган
таомилларнинг
барчаси
конфиденциал
хусусиятга
эга
.
Тарафлар
расмий
суд
таомилида
қарама
-
қарши
тарафнинг
у
4
Крупко
С
.
И
.
Кўрсатилган
асар
. –
Б
.129.
5
Қаранг
:
Дудко
А
.
Г
.
Согласительная
процедура
как
способ
урегулирования
споров
в
международном
коммерческом
обо
-
роте
//
Юридический
мир
. – 1999. –
№
8. –
Б
.5.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
56
маслаҳатлашувлар
,
келишув
ёки
воситачилик
таомилларини
амалга
ошириш
жараёнида
берган
баёнотларга
ҳавола
қилишга
ҳақли
эмас
.
Ўз
низосини
юқорида
зикр
этилган
таомиллар
воситасида
тартибга
солган
тарафлар
эришилган
келишув
тўғрисида
қолган
иштирокчи
-
давлатларнинг
барчасига
хабар
қилиши
лозим
1
.
Адабиётларда
мазкур
таомиллар
муқобил
таомиллар
деб
ҳам
аталади
.
Уларни
ҳуқуқни
ҳимоя
қилишнинг
суддан
ташқари
бажариладиган
шакли
сифатида
тавсифлаш
мумкин
.
Турли
хил
низолар
юзага
келганда
оппонентни
дарҳол
ўзига
қарши
қаратиш
ақлга
мувофиқ
эмас
,
тарафлар
низони
судга
мурожаат
этмасдан
ҳал
қилишга
қодир
эканлигини
ҳисобга
олган
ҳолда
,
эътироз
билдириш
ва
ўз
талабларини
асослаш
тавсия
этилади
.
Бу
йўл
низоларни
ҳал
қилиш
муқобил
таомили
ҳисобланади
.
Мазкур
таомилларнинг
қуйидаги
асосий
турларини
фарқлаш
одат
тусини
олган
:
1)
Музокаралар
(negotiation)
–
низони
тарафларнинг
ўзи
бошқа
шахслар
иштирокисиз
тартибга
солиши
.
2)
Воситачилик
(mediation) –
низони
тарафлар
келишувга
эришишига
кўмаклашадиган
мустақил
бетараф
воситачи
ёрдамида
тартибга
солиш
.
3)
Ярашув
.
4) “
Кичик
муҳокама
” (mini-trial).
5)
Арбитраж
(arbitration)
2
.
Шундай
қилиб
,
жаҳон
амалиётида
инвестицияга
оид
низоларни
тартибга
солишнинг
муқобил
усуллари
анча
кенг
қўлланилади
.
Низолашувчи
тарафлар
хўжалик
ёки
арбитраж
судига
мурожаат
этмасликлари
улар
учун
жалб
қилувчан
бўлиши
мумкин
,
чунки
мазкур
усуллар
муайян
маблағларни
тежаб
қолиш
ва
низони
қисқа
муддат
ичида
ҳал
қилиш
имконини
беради
,
деб
ҳисобланади
3
.
Аммо
Ўзбекистонда
мазкур
амалиёт
унча
кенг
тарқалмаган
.
Шунга
қарамай
,
Ўзбекистон
Республикаси
бошқа
давлатлар
билан
тузган
инвестицияларни
рағбатлантириш
ва
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
битимларнинг
аксариятида
инвестицияга
оид
низолар
имкон
қадар
дипломатик
воситалар
ёрдамида
ёки
музокаралар
йўли
билан
ҳал
қилиниши
лозимлиги
кўрсатиб
ўтилган
.
Чунончи
,
икки
томонлама
битимларда
аҳдлашувчи
тарафлар
ўртасидаги
инвестицияга
оид
низони
судга
қадар
ҳал
қилишнинг
олти
ойлик
ёки
уч
ойлик
муддати
назарда
тутилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
ва
Малайзия
ўртасидаги
инвестицияларни
рағбатлантириш
ва
ўзаро
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
битим
7-
моддасининг
3 (i)
бандида
қуйидаги
қоида
мустаҳкамланган
: “
Агар
1-
бандда
кўрсатилган
низоларнинг
исталган
бири
юзага
келса
,
Аҳдлашувчи
тараф
ва
манфаатдор
инвестор
низони
ярашув
ва
музокаралар
йўли
билан
ҳал
қилишни
талаб
этади
”.
1
Ковешников
М
.
Е
.
Правовое
регулирование
иностранных
инвестиций
в
Российской
Федерации
. –
М
.:
Норма
, 2001. –
С
.
58–59.
2
Сулейменов
М
.
К
.
Альтернативные
процедуры
разрешения
споров
.
В
кн
.:
Арбитражные
(
третейские
)
суды
в
Казахстане
:
прошлое
,
настоящее
,
будущее
. –
Алматы
:
Казахстанский
между
-
народный
арбитраж
,
НИИ
частного
права
, 2007. –
С
.51–52.
3
Насырева
Е
.
Переговоры
как
средство
регулирования
ком
-
мерческих
споров
:
опыт
США
//
Хозяйство
и
право
. – 1999. –
№
5. –
С
.123.
Нима
бўлганда
ҳам
,
агар
инвестицияга
оид
низони
муайян
муддат
мобайнида
музокаралар
ва
маслаҳатлашувлар
йўли
билан
ҳал
қилишнинг
иложи
бўлмаса
,
аҳдлашувчи
тарафлардан
бирининг
талабига
кўра
низо
Инвестицияга
оид
низоларни
тартибга
солиш
бўйича
халқаро
марказга
Инвестицияга
оид
низоларга
ҳал
қилиш
бўйича
конвенцияга
мувофиқ
ярашув
ёки
арбитраж
йўли
билан
тартибга
солиш
мақсадида
кўриб
чиқиш
учун
берилади
4
.
Юзага
келувчи
инвестицияга
оид
низоларни
ҳал
қилишнинг
мазкур
тартиби
Ўзбекистон
Республикаси
ва
чет
эл
давлатлари
ўртасида
тузилган
инвестицияларни
рағбатлантириш
ва
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
битимларнинг
аксариятида
айтиб
қўйилган
.
4
Гулямов
С
.
С
.
Правовое
регулирование
иностранных
инве
-
стиций
в
Республике
Узбекистан
:
Дисс
. …
канд
.
юрид
.
наук
. –
Т
., 2002. –
С
.101–102.
