ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
муносабатлар
батафсил
тартибга
солиниб
,
қатор
янги
институтлар
,
жумладан
,
суд
ижрочисининг
мақоми
белгиланиб
,
унинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
доираси
аниқ
белгилаб
берилди
.
Ундан
ташқари
турли
тоифадаги
суд
қарорларини
ижро
этиш
ишларининг
хусусиятидан
келиб
чиқиб
алоҳида
тартиблари
мустаҳкамлаб
қўйилди
.
Мазкур
Қонун
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят
,
Жиноят
-
процессуал
,
Фуқаролик
процессуал
,
Хўжалик
процессуал
кодексларига
,
Ер
кодексига
,
Маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
кодексга
,
шунингдек
, «
Суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларини
ижро
этиш
тўғрисида
»
ги
, «
Ўзбекистон
Республикасининг
Давлат
чегараси
тўғрисида
»
ги
, «
Деҳқон
хўжалиги
тўғрисида
»
ги
ва
«
Банкротлик
тўғрисида
»
ги
қонунларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритилди
.
Қонунга
биноан
Жиноят
-
процессуал
кодексига
киритилган
ўзгартишлар
тўртта
моддани
ўз
ичига
олган
бўлиб
,
суд
қарорларини
ижро
этиш
билан
боғлиқ
процессуал
қоидаларни
такомиллаштиришни
назарда
тутади
.
Хусусан
,
суд
қарорларини
бажаришдан
бўйин
товлаганлик
ёки
ижро
этишга
тўсқинлик
қилганлик
билан
боғлиқ
жиноятларга
ўз
вақтида
чек
қўйиш
,
бундай
ҳатти
-
ҳаракатлар
учун
жазонинг
муқаррарлигини
таъминлаш
,
шунингдек
,
суд
қарорларини
мажбурий
ижро
этиш
чоғида
суриштирувнинг
сифатини
ошириш
мақсадида
“
Суриштирув
органлари
”
деб
номланган
38-
модда
янги
9-
банд
билан
тўлдирилди
.
Ушбу
банд
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
ҳузуридаги
Суд
қарорларини
ижро
этиш
,
судлар
фаолиятини
моддий
-
техник
жиҳатдан
ва
молиявий
таъминлаш
департаментининг
ҳамда
унинг
ҳудудий
бошқармаларининг
суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларининг
мажбурий
ижросини
амалга
ошириш
ваколатига
эга
бўлган
мансабдор
шахсларига
вояга
етмаган
ёки
меҳнатга
лаёқатсиз
шахсларни
,
ота
-
онани
моддий
таъминлашдан
бўйин
товлашга
,
суд
қарорини
бажармасликка
,
шунингдек
,
банд
солинган
мол
-
мулкни
қонунга
хилоф
равишда
тасарруф
этишга
доир
ишлар
бўйича
суриштирувни
амалга
ошириш
ваколатини
берди
.
Хулоса
ўрнида
шуни
таъкидлаш
ўринлики
,
бугунги
кунда
мамлакатимизда
ижро
иши
юритиш
тизими
такомилаштирилиб
,
ислоҳ
этилиб
борилмоқда
.
Бу
эса
ўз
навбатида
жамият
ҳаётидаги
энг
муҳим
масалалардан
бири
бўлмиш
суд
ва
бошқа
органлар
ҳужжатлари
ўз
вактида
ижро
этилиб
,
ҳуқуқ
субъектларининг
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатлари
ҳимоя
қилинишига
замин
яратади
.
О
.
Маҳкамов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
СОЛИҚ
ЁКИ
БОШҚА
МАЖБУРИЙ
ТЎЛОВЛАРНИ
ТЎЛАШДАН
БЎЙИН
ТОВЛАШНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШДА
СОЛИҚ
ТУШУНЧАСИ
ВА
БЕЛГИЛАРИНИНГ
АҲАМИЯТИ
Ўзбекистон
Республикасида
бозор
муносабатларига
ўтилган
пайтдан
эътиборан
солиқлар
ҳақида
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
масаласига
алоҳида
эътибор
берила
бошланди
.
Бу
тасодифий
бир
ҳол
эмас
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
солиқ
ва
бошқа
мажбурий
тўловлар
давлат
бюджетининг
асосий
манбаларидан
бири
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасида
бозор
иқтисодиётига
ўтилиши
,
тадбиркорликнинг
ривожланиши
,
корхоналарнинг
янги
ташкилий
тузилмалари
вужудга
келиши
ва
мулк
шаклларининг
ранг
-
баранглиги
солиқ
қонунчилигининг
жадал
ривожланишига
ва
солиқ
соҳасидаги
ҳуқуқий
муносабатларнинг
шаклланишига
имконият
яратди
.
Шу
билан
бир
вақтда
жиноятларнинг
янги
тури
–
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
пайдо
бўлди
.
Мазкур
қилмишнинг
содир
этилиши
натижасида
давлатга
жуда
кўп
миқдорда
зарар
етказилади
,
чунки
бюджет
даромадининг
негизини
ташкил
этувчи
маблағлар
бюджетга
тушмайди
ва
мажбурий
тўловлар
ҳисобидан
ташкил
этиладиган
давлат
бюджетдан
ташқари
фондлар
лозим
даражада
шакллантирилмайди
.
Солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарлик
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
184-
моддасида
назарда
тутилган
.
Мазкур
модда
бланкет
диспозицияли
бўлиб
,
солиқ
жиноятларини
квалификация
қилиш
учун
зарур
бўлган
тушунчалар
солиқ
қонунчилигида
берилган
.
Шу
сабабли
солиқ
қонунчилигига
киритилган
ўзгартишлар
муқаррар
тарзда
жиноятни
квалификация
қилишга
ҳам
ўз
таъсирини
кўрсатади
.
Масалан
,
солиқ
тушунчасининг
мазмунига
берилган
таърифда
унинг
мажбурийлик
белгиси
тушириб
қолдирилса
,
солиқ
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жиноий
жавобгарликка
тортиш
асослари
амалда
мавжуд
бўлмайди
.
Бинобарин
,
ўрганилаётган
жиноятнинг
таркибини
таҳлил
қилиш
ва
квалификациясининг
ўзига
хос
хусусиятларга
тўхталишдан
олдин
ушбу
масалага
оид
атамалар
ва
уларнинг
мазмунини
аниқлаб
олиш
лозим
,
чунки
солиқ
қонунидаги
тушунчалар
солиқ
соҳасидаги
жиноятлар
,
хусусан
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жиноий
жавобгарликни
белгилашда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Бунда
“
солиқ
”, “
бошқа
мажбурий
тўловлар
”,
“
солиқ
тўлашдан
бўйин
товлаш
”
ва
“
солиқ
жиноятлари
”
каби
тушунчаларнинг
мазмунини
аниқлаш
айниқса
,
муҳим
роль
ўйнайди
.
Мазкур
таҳлилимизни
айнан
“
солиқ
”
тушунчасининг
мазмуни
ва
хусусиятига
бағишлаш
,
бизнингча
,
ўринли
бўлади
.
Илмий
адабиётларда
солиқ
қонунчилигининг
мазкур
асосий
тушунчаси
олимлар
ва
амалиётчилар
томонидан
ҳар
хил
талқин
қилинади
.
Ваҳоланки
,
“
солиқ
”
тушунчасининг
аниқ
ва
тўлиқ
таърифи
давлат
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
фаолиятининг
кўпгина
йўналишларида
муҳим
роль
ўйнайди
.
Шуни
ҳисобга
олиш
лозимки
,
ижтимоий
-
иқтисодий
ва
тарихий
категория
ҳисобланган
солиқнинг
:
ҳуқуқий
,
иқтисодий
,
тарихий
,
ижтимоий
жиҳатлари
ўрганилиши
лозим
ва
қўлланилган
ёндашувга
қараб
солиқ
тушунчасининг
мазмунига
берилган
таърифлар
бир
-
биридан
сезиларли
даражада
фарқ
қилиши
мумкин
.
Илмий
асарлар
,
монографиялар
ва
дарсликларда
солиқ
тушунчасига
қатор
таърифлар
берилган
,
аммо
,
солиққа
хос
бўлган
белгиларнинг
барчаси
бу
таърифларнинг
ҳаммасида
ҳам
мавжуд
эмас
.
Масалан
,
айрим
иқтисодчилар
солиққа
қуйидагича
таъриф
беради
: “
Солиқлар
–
миллий
даромадни
тақсимлаш
ва
қайта
тақсимлаш
жараёнида
унинг
бир
қисмини
давлат
ихтиёрига
олиш
шаклидир
”
1
.
Мазкур
таърифда
солиқнинг
бир
қатор
белгилари
:
унинг
мажбурийлиги
ва
қайтариб
бермаслик
шарти
билан
олиниши
кўрсатилмаган
.
О
.
Олимжоновнинг
фикрига
кўра
, “
Солиқлар
–
давлат
ва
жамиятнинг
пул
маблағларига
бўлган
эҳтиёжини
қондириш
мақсадида
қонун
томонидан
белгилаб
қўйилган
ҳажмда
ва
ўрнатилган
муддатда
жисмоний
ва
ҳуқуқий
шахслардан
давлат
ихтиёрига
мажбурий
равишда
олинадиган
тўловлардир
”
2
.
Э
.
Ходжиев
солиқларга
-
бу
давлатнинг
олий
вакиллик
органи
томонидан
жорий
этилган
,
юридик
хусусиятига
кўра
қайтариб
берилмайдиган
,
давлат
ва
маҳаллий
органлар
олдида
турган
вазифа
ва
функцияларини
бажарилишига
қаратилган
,
тегишли
бюджетларда
ва
бюджетдан
ташқари
жамғармаларда
жамланадиган
юридик
ва
жисмоний
шахслар
томонидан
тўланадиган
мажбурий
тўловлардир
3
,
деб
таъриф
беради
.
М
.
Ф
.
Ивлиева
мувофиқ
: “...
давлат
томонидан
белгиланган
,
қатъий
индивидуал
-
беғараз
хусусиятга
эга
бўлган
,
аниқ
белгиланган
миқдорда
ва
муддатларда
бюджетга
тўлаш
талаб
этиладиган
тўловдир
”
4
.
Юқоридаги
таърифларга
нисбатан
ижобий
жиҳатлари
мавжудлигига
қарамай
,
мазкур
таърифда
солиқ
тўловчи
кўрсатилмаган
.
И
.
Г
.
Кузьмина
солиққа
“
давлат
ёки
унинг
ваколатли
органининг
алоҳида
хўжалик
юритувчи
субъектлар
ва
уй
хўжаликлари
ихтиёрида
бўлган
чекланган
ресурслар
йиғиндисидан
ишлаб
чиқариш
(
қўшимча
ресурслар
яратиш
)
ва
ишлаб
чиқариш
билан
боғлиқ
бўлмаган
мақсадларда
фойдаланиш
учун
мажбурий
тартибда
олиб
қўйиладиган
пул
ресурси
”
5
сифатида
қаралади
.
Мазкур
таърифда
солиқ
соф
иқтисодий
категория
–
хўжалик
юритувчи
субъект
мол
-
мулкнинг
бир
қисми
давлат
томонидан
олиб
қўйилиши
сифатида
кўрсатилган
.
Бундан
ташқари
,
келтирилган
1
Ўлмасов
А
.,
Шарифхўжаев
М
.
Иқтисодиёт
назарияси
.
Т
.:
“
Меҳнат
”, 1995
й
., 377 –
бет
.
2
Олимжонов
О
.
Бозор
иқтисодиётига
ўтиш
даврида
солиқ
сиёсати
. “
Ҳаёт
ва
иқтисод
”, 1992
й
. –
Б
47.
3
Ходжиев
Э
.
Иқтисодиёт
асослари
ва
хўжалик
фаолияти
би
-
лан
боғлиқ
жиноятчиликка
қарши
кураш
муаммолари
(
жиноий
ҳуқуқий
ва
криминологик
жиҳатлар
)
мавзуидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
.
Тошкент
. 2003. –
Б
. 211.
4
Ивлиева
М
.
Ф
.
Налогообложение
производственных
коопе
-
ративов
.
Правовые
вопросы
:
Дисс
.
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
.,
1991. –
Б
. 37.
5
Кузьмина
И
.
Г
.
Развитие
системы
налогообложения
России
:
Дисс
. …
канд
.
эконом
.
наук
. –
М
., 1994. –
Б
. 14.
таърифнинг
камчиликларидан
бири
шундаки
,
солиқ
йиғиш
механизми
унда
аниқ
акс
эттирилмаган
.
Давлат
ёки
унинг
ваколатли
органлари
эмас
,
балки
давлат
ўз
ваколатли
органлари
орқали
солиқ
тўловларини
ундиради
.
И
.
Г
.
Кузьмина
берган
таърифдан
эса
давлат
солиқларни
ўзи
учун
,
унинг
ваколатли
органлари
эса
–
ўзи
учун
йиғади
,
деган
хулосага
келиш
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикасининг
янги
таҳрирдаги
Солиқ
кодексида
солиқ
тушунчасига
қуйидагича
таъриф
берилган
: “
Солиқлар
деганда
ушбу
Кодексда
белгиланган
,
муайян
миқдорларда
ундириладиган
,
мунтазам
,
қайтариб
берилмайдиган
ва
беғараз
хусусиятга
эга
бўлган
,
бюджетга
йўналтириладиган
мажбурий
пул
тўловлари
тушунилади
”.
Хўш
,
ушбу
таърифда
солиқ
тушунчасининг
иқтисодий
-
ҳуқуқий
мазмунини
тўлақонли
акс
эттирилмаганми
?
Бу
саволга
жавоб
бериш
учун
мазкур
таърифда
солиқни
тавсифловчи
асосий
иқтисодий
ва
ҳуқуқий
белгилар
мавжудлиги
таҳлил
қилиниши
зарур
бўлади
.
Ҳуқуқий
хусусиятга
эга
бўлган
биринчи
белги
солиқ
тўловининг
мажбурийлигидир
.
Фуқароларнинг
қонун
билан
белгиланган
солиқлар
ва
маҳаллий
йиғимларни
тўлаш
мажбурияти
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
51-
моддасида
,
шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Солиқ
кодекси
6-
моддасида
назарда
тутилган
.
Солиқнинг
мажбурийлиги
солиқ
тўловчининг
тегишли
миқдорда
бюджетларига
барча
зарурий
тўловларни
тўлаши
лозимлигини
англатади
.
Ушбу
мажбурийлик
барча
солиқ
тўловчиларга
давлатнинг
сўзсиз
бажарилиши
лозим
бўлган
талаби
сифатида
татбиқ
этилади
.
Солиқнинг
мажбурийлиги
давлат
кучи
билан
таъминланади
,
солиқ
тўлаш
ихтиёрий
эмас
,
балки
мажбурий
хусусият
касб
этади
.
Солиқ
тўлашнинг
мажбурийлиги
солиқни
тўламаган
шахсга
нисбатан
қўлланилиши
мумкин
бўлган
молиявий
,
маъмурий
ёки
жиноий
жавобгарликнинг
мавжудлигида
намоён
бўлади
.
Солиқнинг
иккинчи
муҳим
ҳуқуқий
белгиси
корхона
,
муассаса
,
ташкилотлар
ёки
жисмоний
шахсларга
мулк
ҳуқуқи
асосида
қарашли
бўлган
пул
маблағларининг
олиб
қўйилиши
,
яъни
солиқ
суммасини
ташкил
этувчи
пул
маблағларига
бўлган
мулк
ҳуқуқининг
солиқ
тўловчидан
давлатга
ўтишидир
.
Бунда
мулк
ҳуқуқининг
ўтиши
солиқ
бюджет
даромадларига
амалда
ўтказилган
пайтдан
эмас
,
балки
давлатда
мазкур
солиқни
олишга
бўлган
ҳуқуқ
пайдо
бўлган
пайтдан
эътиборан
юзага
келади
.
Солиқнинг
яна
бир
ўзига
хос
белгиси
унинг
индивидуал
беғаразлиги
бўлиб
,
у
солиқ
тўловчи
солиқни
тўлаш
эвазига
давлатдан
ҳеч
қандай
компенсация
олмаслигини
англатади
.
Солиқнинг
тўланиши
давлатнинг
мазкур
солиқ
тўловчига
нисбатан
муайян
ҳаракатларни
бажариш
мажбуриятини
вужудга
келтирмайди
.
Бироқ
,
солиқ
тўловчи
жамиятнинг
таркибий
қисми
эканлигини
ҳисобга
олганда
,
солиқ
тўлашдан
унинг
билвосита
фойда
кўриш
имконияти
ҳамиша
мавжуд
бўлади
.
Ўз
-
ўзидан
равшанки
,
бу
фойданинг
сифати
ва
миқдори
шахс
тўлаган
солиқ
миқдорига
боғлиқ
бўлмайди
,
чунки
давлат
ижтимоий
фойдали
функцияларни
бутун
жамият
,
барча
солиқ
тўловчиларнинг
манфаатларида
амалга
оширади
.
Солиқнинг
зарурий
белгиси
унинг
пул
шаклидир
,
яъни
солиқ
натура
шаклида
тўланиши
мумкин
эмас
.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатларида
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
мувофиқ
бюджетларга
ҳамма
тўловлар
миллий
ёки
хорижий
валютада
белгиланган
муайян
пул
суммаси
тарзида
киритилиши
лозимлиги
назарда
тутилган
.
Шу
билан
бир
вақтда
солиқ
тушунчасига
Кодексда
берилган
таърифда
солиқнинг
муҳим
ҳуқуқий
белгиси
–
уни
белгилаш
тартиби
акс
эттирилмаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатларида
солиқлар
рўйхати
ва
уларни
ундириш
тартиби
давлат
томонидан
бир
тарафлама
тартибда
,
аҳолининг
розилигисиз
белгиланиши
назарда
тутилган
.
Солиқни
тасдиқлаш
ва
уни
ундириш
тартибини
белгилаш
қонун
чиқарувчи
ҳокимиятнинг
вазифаси
ҳисобланади
.
Солиқ
миқдорини
белгилаш
учун
анча
қаттиқ
талаблар
қўйилади
.
Солиқни
амалга
киритиш
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатини
қабул
қилишга
қўйиладиган
соф
процессуал
талаблардан
ташқари
унинг
мазмунига
қўйиладиган
талаблар
ҳам
мавжуд
.
Солиққа
тортишнинг
муҳим
элементларига
солиққа
тортиш
объекти
,
солиқ
базаси
,
солиқ
даври
,
солиқ
ставкаси
,
солиқни
ҳисоблаб
чиқариш
тартиби
,
солиқни
тўлаш
тартиби
ва
муддатлари
киради
.
Қонун
ҳужжатларида
мазкур
тушунчалар
шундай
таърифланиши
лозимки
,
солиқ
тўловчи
у
қайси
солиқларни
,
қачон
ва
қандай
тартибда
тўлаши
лозимлигини
аниқ
билиши
керак
.
Юқорида
санаб
ўтилган
солиқ
солиш
элементларининг
йўқлиги
солиқ
белгиланмаган
деб
топилишига
олиб
келади
,
бинобарин
,
солиқни
тўлаш
мажбурияти
ҳам
,
уни
тўламаганлик
учун
жиноий
жавобгарлик
ҳам
мавжуд
бўлмайди
.
Шундай
қилиб
,
солиқни
белгилашнинг
бир
томонлама
алоҳида
хусусияти
унинг
асосий
ҳуқуқий
белгиларидан
бири
ҳисобланади
.
Афсуски
,
бу
белги
қонунда
берилган
таърифда
ўз
ифодасини
топмаган
.
Шуни
эътиборга
олиб
,
солиқ
тушунчасининг
қуйидаги
таърифини
таклиф
қиламиз
:
Солиқ
–
давлатнинг
олий
қонун
чиқарувчи
органи
томонидан
бир
тарафлама
тартибда
белгиланган
,
ваколатли
давлат
органлари
томонидан
жисмоний
ва
юридик
шахслардан
мунтазам
равишда
ундириладиган
,
республика
ёки
маҳаллий
давлат
бюджетига
йўналтириладиган
,
қайтариб
берилмайдиган
ва
беғараз
хусусиятга
эга
бўлган
мажбурий
пул
тўловидир
.
Н
.
Салаев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
БИР
-
БИРИГА
ТОБЕ
БЎЛМАГАН
ҲАРБИЙ
ХИЗМАТЧИЛАР
ЎРТАСИДАГИ
ЎЗАРО
МУНОСАБАТЛАРГА
ОИД
УСТАВ
ҚОИДАЛАРИНИ
БУЗИШ
ЖИНОЯТИНИНГ
ОБЪЕКТИВ
БЕЛГИЛАРИНИ
АНИҚЛАШДАГИ
БАЪЗИ
МУАММОЛАР
ВА
УЛАРНИНГ
ЕЧИМИ
Жиноятнинг
объектив
белгилари
деганда
унинг
объекти
ҳамда
объектив
томони
тушунилади
.
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиш
жиноятининг
махсус
объекти
ҳарбий
хизматни
ўташ
тартибини
таъминловчи
муносабатлар
ҳисобланади
. “
Ҳарбий
хизматни
ўташ
тартиби
–
қўшинлар
ҳаёти
ва
жанговар
фаолияти
жараёнида
юзага
келадиган
муносабатлар
бўлиб
,
улар
қонунлар
,
ҳарбий
қасамёд
ва
низомларда
белгилаб
қўйилган
.
Ушбу
ҳужжатларда
ҳарбий
хизмат
фуқаронинг
конституциявий
бурчи
эканлиги
,
яккабошчилик
ва
ундан
келиб
чиқадиган
тобе
шахснинг
бошлиққа
сўзсиз
итоат
қилиши
,
ушбу
муносабатлар
субъектлари
ҳуқуқ
ва
эркинликларининг
аниқ
белгилаб
қўйилиши
каби
ҳарбий
ташкилот
тамойиллари
мустаҳкамлаб
қўйилган
”
1
.
Ҳарбий
хизмат
ҳарбий
хизматчилар
ўртасида
юзага
келадиган
муносабатларнинг
муайян
тартибидан
иборатдир
.
Ҳарбий
хизмат
муносабатлари
умумий
ва
махсус
бўлади
.
Барча
ҳарбий
хизматчилар
умумий
ҳарбий
муносабатларнинг
субъектларидир
.
Махсус
муносабатлар
ҳарбий
хизмат
фаолиятининг
муайян
вазифаларни
ҳал
қилиш
билан
боғлиқ
алоҳида
соҳаларида
ўрнатилади
.
Муайян
тоифага
мансуб
ҳарбий
хизматчиларгина
махсус
ҳарбий
хизмат
муносабатларининг
субъекти
бўлиши
мумкин
.
Жиноятнинг
турдош
объекти
бўйсуниш
ва
ҳарбий
шаънга
риоя
этиш
тартибини
таъминловчи
муносабатлар
мажмуи
ҳисобланади
.
Ҳарбий
бўйсуниш
тартиби
ҳарбий
хизматчиларнинг
ҳарбий
шаънга
риоя
этиш
тартиби
билан
чамбарчас
боғлиқ
.
Ҳарбий
шаънга
риоя
этиш
тартиби
деганда
,
ҳарбий
уставлар
билан
мустаҳкамланган
ҳарбий
хизматчиларнинг
хулқ
-
атвор
ва
улар
ўртасидаги
муносабатлар
қоидалари
мажмуи
тушунилади
.
Ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
муносабатларнинг
низомда
белгиланган
қоидаларининг
бузилиши
эса
,
аксинча
,
ҳарбий
интизомга
салбий
таъсир
кўрсатади
,
ҳарбий
хизматчилар
томонидан
ўз
хизмат
вазифаларини
нормал
бажаришларига
монелик
қилади
,
қўшинларнинг
барқарор
ҳаёт
фаолиятига
путур
етказади
.
Жиноятнинг
бевосита
объектини
ўз
навбатида
икки
турга
,
яъни
бевосита
асосий
ҳамда
бевосита
қўшимча
объектларга
ажратиш
мумкин
.
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
таъминлаш
билан
боғлиқ
бўлган
муносабатлар
жиноятнинг
бевосита
асосий
объекти
ҳисобланади
.
Ҳарбий
хизматчининг
ҳаёти
,
соғлиғи
ҳамда
шаъни
ва
қадр
-
қиммати
билан
боғлиқ
муносабатлар
жиноятнинг
бевосита
қўшимча
объекти
ҳисобланади
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
қарорлари
тўплами
.
Т
.2. –
Тошкент
:
Адолат
, 2006. –
Б
. 38.
