ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
5
Б
.
Р
.
Топилдиев
ТДЮИ
доценти
,
юридик
фанлар
номзоди
МОЛ
-
МУЛКНИ
ИШОНЧЛИ
БОШҚАРИШ
ШАРТЛАРИНИ
БУЗГАНЛИК
УЧУН
ФУҚАРОЛИК
-
ҲУҚУҚИЙ
ЖАВОБГАРЛИК
МУАММОЛАРИ
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
институти
мамлакатимиз
фуқаролик
қонунчилиги
учун
ўзига
хос
янги
ҳолат
ҳисобланади
.
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
муносабатлари
ривожланган
бозор
муносабатлари
шароитида
мулкдан
самарали
фойдаланиш
,
йирик
сармояларни
ишлаб
чиқаришда
оқилона
фойдаланиш
ва
энг
муҳими
,
мулкдорнинг
ўз
мулкидан
кўпроқ
фойда
олишини
таъминлашга
қаратилган
институт
сифатида
эътироф
этилади
.
Маълумки
,
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
мулкдор
(
бошқарувнинг
муассиси
)
хоҳиш
ва
истагидан
келиб
чиқиб
,
унинг
ишончига
асосланадиган
муносабат
ҳисобланади
.
Мазкур
вазиятда
мулкдор
ўзига
тегишли
мол
-
мулкни
ўзи
ишонадиган
шахсга
бошқарувга
топширади
.
Бунда
у
ўзининг
дунёқараши
,
истаги
,
хоҳиши
ва
манфаатларидан
келиб
чиқиб
,
контрагентни
танлайди
1
.
Ишонч
,
одатда
,
муайян
ҳаётий
реаллик
замиридаги
туйғу
бўлиб
,
у
ўзига
хос
самимийлик
ва
бошқа
руҳий
ҳолатнинг
формал
ифодаси
ҳисобланади
.
Кишилар
ўртасидаги
ишонч
уларнинг
бир
-
бирини
яхши
билиши
,
муайян
синовларда
ўзини
тутиши
ва
бошқа
ҳолатлардан
келиб
чиқиб
белгиланади
2
.
Айнан
ана
шу
ҳолатдан
келиб
чиқиб
,
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
муносабатларидаги
жавобгарлик
ҳам
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
бўлишини
таъкидлаш
лозим
.
Дарҳақиқат
,
шартнома
шартларини
тарафлардан
бири
томонидан
бажарилмаслиги
шартномани
бузиш
деб
ҳисобланади
ва
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
вужудга
келтиради
.
Шартномавий
жавобгарлик
умуман
мажбуриятларни
бузиш
натижасида
етказилган
зарар
-
ни
тўлиқ
қоплаш
тамойили
асосига
таянади
3
.
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шартномасида
тарафларнинг
шартнома
шартларини
бўзганлик
учун
жавобгарлиги
вужудга
келиши
учун
бир
неча
шартлар
мавжуд
бўлиши
керак
.
Бу
шартлар
жумласига
қуйидагиларни
киритиш
мумкин
:
1.
Шартнома
шартларининг
бузилиши
,
яъни
зим
-
масида
мажбурият
бўлган
тарафнинг
ўз
мажбуриятини
бажармаслиги
.
Бошқача
айтганда
,
мажбуриятни
ба
-
жармаган
тарафнинг
ҳуқуққа
хилоф
ҳаракати
ёки
ҳаракатсизлиги
.
Масалан
,
ишончли
бошқарувчининг
мол
-
мулкни
бошқариш
юзасидан
тегишли
ҳаркатларни
қилмаслиги
,
мол
-
мулкнинг
шикастланиши
ва
нобуд
бўлишига
йўл
қўйиб
бериши
ва
шу
кабилар
.
2.
Шартнома
шартларини
бузишда
айбнинг
мав
-
жудлиги
.
Ҳуқуқ
фанида
айб
ҳуқуқбузарнинг
ўз
қилмишига
ва
унинг
оқибатларига
руҳий
муносабати
–
ўз
эрки
билан
,
онгли
равишда
содир
этгани
,
ўзини
идора
қила
олиши
,
оқибатларни
кўра
билиши
ва
улар
-
1
Имомов
Н
.
Фуқаролик
қонун
ҳужжатлари
мониторингининг
ўзига
хос
хусусиятлари
./
Қонун
ҳужжатлари
мониторинги
:
на
-
зария
ва
амалиёт
масалалари
. –
Т
.: 2006. –
Б
.183.
2
Кокотов
А
.
Н
.
Доверие
.
Недоверие
.
Право
. –
М
.:
Юрист
, 2004.
–
С
.27.
3
Шодманов
Ф
.,
Рахимова
Ю
.
Шартнома
мажбуриятларининг
бузилганлиги
учун
жавобгарлик
тушунчаси
ва
аҳамияти
//
Ўзбекистон
қонунчилиги
таҳлили
. –
Т
., 2006. –
№
2. –
Б
.51.
нинг
юз
беришини
хоҳлаш
-
хоҳламаслигида
намоён
бўлади
,
деган
қарашлар
мавжуд
4
.
ФКнинг
333-
моддасига
мувофиқ
,
қарздор
айби
бўлган
тақдирда
мажбуриятни
бажармаганлиги
ёки
лозим
даражада
бажармаганлиги
учун
,
агар
қонун
ҳужжатларида
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
белги
-
ланмаган
бўлса
,
жавоб
беради
.
Қарздор
мажбуриятни
лозим
даражада
бажариш
учун
ўзига
боғлиқ
бўлган
ҳамма
чораларни
кўрганлигини
исботласа
,
у
айбсиз
деб
топилади
.
Айбнинг
йўқлиги
мажбуриятни
бўзган
шахс
томонидан
исботланади
.
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
муносабатларида
ҳам
тарафларнинг
айби
сифатида
уларнинг
ўзларига
юкланган
мажбуриятни
онгли
равишда
бажармаслик
-
лари
эътироф
этилади
.
Бунда
айбнинг
қандай
шаклда
бўлиши
аҳамиятга
эга
бўлмайди
ва
жавобгарлик
ҳажмини
белгилашда
таъсир
кўрсатмайди
.
3.
Жавобгарлик
субъектининг
мавжудлиги
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
шартномавий
мажбуриятларни
бўзганлик
учун
жавобгарлик
турида
жавобгарлик
субъекти
асосан
ҳуқуқбузар
ҳисобланади
.
Жавобгарликни
юклаш
вақтида
ҳуқуқбузар
муомала
лаёқатига
эга
жисмоний
ёки
юридик
шахс
бўлиши
ло
-
зим
5
.
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шартномасида
эса
шартнома
тарафлари
ҳисобланган
бошқарув
му
-
ассис
ва
ишончли
бошқарувчи
ҳар
доим
фуқаролик
муомала
лаёқатига
эга
субъектлар
ҳисобланадилар
.
Фақатгина
шартномада
муомалага
лаёқатсиз
субъект
сифатида
фойда
олувчи
қатнашиши
мумкин
.
Бироқ
,
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шартномасида
фойда
олувчига
ҳеч
қандай
мажбурият
юкланмайди
ва
бу
ҳолатда
унинг
жавобгарлиги
хусусида
ҳеч
қандай
гап
бўлиши
мумкин
эмас
.
4.
Зарарнинг
мавжудлиги
.
ФКнинг
14-
моддасига
мувофиқ
,
зарар
деганда
,
ҳуқуқи
бузилган
шахснинг
бузилган
ҳуқуқини
тиклаш
учун
қилган
ёки
қилиши
ло
-
зим
бўлган
ҳаражатлари
,
унинг
мол
-
мулки
йўқолиши
ёки
шикастланиши
(
ҳақиқий
зарар
),
шунингдек
бу
шахс
ўз
ҳуқуқлари
бузилмаганида
одатдаги
фуқаролик
муо
-
маласи
шароитида
олиши
мумкин
бўлган
,
лекин
олол
-
май
қолган
даромадлари
(
бой
берилган
фойда
)
тушу
-
нилади
.
Бундай
ҳаражатларнинг
зарурийлиги
ва
улар
-
нинг
тахминий
миқдори
жавобгарлик
миқдорини
бел
-
гиловчи
товар
,
ишдаги
ҳамда
хизмат
кўрсатишдаги
камчиликларни
бартараф
этишга
кетадиган
смета
(
калькуляция
)
сифатидаги
ва
мажбуриятларни
бузган
-
лик
учун
жавобгарлик
даражасини
белгиловчи
шарт
-
нома
,
асослантирилган
ҳисоб
-
китоб
каби
бошқа
да
-
лиллар
билан
тасдиқланган
бўлиши
керак
6
.
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шартномасида
тарафларнинг
ўз
мажбуриятларини
бажармаслиги
ҳар
доим
иккинчи
тарафга
ўзига
хос
мулкий
йўқотиш
–
за
-
рарнинг
вужудга
келишига
сабаб
бўлади
.
Бошқарувнинг
муассиси
мол
-
мулкни
кимга
топши
-
ришини
ўзининг
ички
иродасидан
келиб
чиқиб
белги
-
лар
экан
,
бунда
у
ўзига
тегишли
бўлган
мол
-
мулкни
ҳеч
қандай
ҳақсиз
ёки
бошқа
қўшимча
талабларсиз
ишончли
бошқарувга
беради
.
Бу
ҳолатда
ишончли
4
Оқюлов
О
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
қўллаш
асос
-
лари
.//
Қонун
ҳимоясида
.-
Тошкент
, 1999.-
№
9.-
Б
.17.
5
Ўша
жойда
.
6
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
хўжалик
суди
Пленумининг
1999
йил
5
февралдаги
«
Хўжалик
судлари
томонидан
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
жавобгарлик
тўғрисидаги
қоидаларини
қўллашнинг
айрим
масалалари
ҳақида
»
ги
77-
сонли
Қарори
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
6
бошқарувчидан
фақатгина
ўзига
ишониб
топширилган
мол
-
мулкни
мулкдор
ёки
у
кўрсатган
шахс
(
фойда
олувчи
)
нинг
манфаатларини
кўзлаб
бошқариш
талаб
этилади
,
холос
.
Ишончли
бошқарувчининг
бу
хизмат
-
лари
эвазига
муайян
ҳақ
тўланиши
(
ишончли
бошқарув
натижасида
олинган
даромаддан
муайян
улуш
олиш
ҳуқуқи
)
шартномада
белгилаб
қўйилади
.
Шу
муносабат
билан
ишончли
бошқариш
муносабатларини
бир
то
-
монлама
шартномалар
жумласига
киритиш
лозим
бўлади
.
Зеро
,
ишончли
бошқариш
муносабатларида
фақатгина
бир
томон
–
бошқарувчида
мажбурият
бўлади
.
Бу
эса
ўз
навбатида
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
муносабатларида
фақат
битта
томон
ишончли
бошқарувчининг
жавобгар
бўлишини
ифода
этади
.
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқаришнинг
биринчи
тарафи
ҳисобланган
бошқарувнинг
муассисида
маж
-
бурият
мавжуд
бўлмаганлиги
ишончли
бошқарувга
берилган
мол
-
мулк
юзасидан
олинган
мажбуриятлар
бўйича
ҳам
,
ишончли
бошқарувчи
олдида
ҳам
жавоб
-
гар
бўлмайди
.
Бироқ
,
ФКнинг
856-
моддасида
бошқарув
муассиси
жавобгар
бўлиш
ҳолати
назарда
тутилган
.
Унга
кўра
,
ишончли
бошқарувчи
шартнома
тузилгунга
қадар
ўзига
бошқариш
учун
топширилаётган
мол
-
мулкка
учинчи
шахсларнинг
ҳуқуқлари
борлиги
ҳақида
хабардор
қилиб
қўйилиши
керак
.
Ушбу
шарт
бузилган
тақдирда
ишончли
бошқарувчи
шартномани
ҳақиқий
эмас
деб
ҳисоблаб
,
реал
зарарни
қоплашни
ва
мутаносиб
ҳақ
тўлашни
талаб
қилишга
ҳақли
.
Агар
ишончли
бошқаришга
топширилган
мол
-
мулкка
шартнома
тузилганидан
кейин
учинчи
шахс
-
ларнинг
ҳуқуқлари
пайдо
бўлса
,
ишончли
бошқарувчи
эса
бу
ҳақда
ўн
кунлик
муддатда
хабардор
қилинмаган
бўлса
,
у
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шарт
-
номасини
бекор
қилиб
,
ўзига
келтирилган
ҳақиқий
за
-
рарнинг
қопланишини
ва
мутаносиб
ҳақ
тўланишини
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
.
Шу
билан
бирга
,
фуқаролик
қонун
ҳужжатларида
ёки
шартномада
бошқарув
муассисининг
ишончли
бошқарувчи
олдидаги
жавобгарлигининг
бошқа
ҳолатлари
ҳам
кўзда
тутилиши
мумкин
.
Масалан
,
шартномага
мувофиқ
ишончли
бошқарувчига
берила
-
диган
мукофот
пулларини
бошқарув
муассасига
бери
-
лиши
кўзда
тутилган
бўлса
,
мукофот
пулини
тўлашни
ўтказиб
юборганлик
учун
бошқарув
муассисининг
неус
-
тойка
тўлаши
ҳам
белгиланади
.
Ишончли
бошқарувчи
эса
ўзига
бошқарувга
топ
-
ширилган
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
пайтида
фойда
олувчининг
ёки
бошқарув
муассисининг
манфа
-
атлари
тўғрисида
етарли
ғамхўрлик
қилмаган
ишончли
бошқарувчи
фойда
олувчига
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
вақтида
бой
берилган
фойдани
,
бошқарув
муассисига
эса
мол
-
мулкни
йўқотиш
ёки
унга
шикаст
етказиш
билан
келтирилган
зарарни
,
шунингдек
бой
берилган
фойдани
тўлайди
.
Чунки
,
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шартномавий
-
ҳуқуқий
му
-
носабатларида
ишончли
бошқарувчининг
манфаати
мол
-
мулкни
бошқарганлиги
учун
рағбатланиш
эмас
,
балки
мол
-
мулкни
савдо
-
сотиқ
фаолиятида
кенг
қўллаш
ҳисобланади
1
.
1
Юнусов
Б
.
Ўзбекистон
Республикаси
бозорларида
ишончли
бошқарувчининг
савдо
фаолиятини
амалга
оширишининг
ташкилий
жиҳатлари
./"
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
савдо
муносабатларини
ҳуқуқий
таъминлаш
муаммолари
"
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
тўплами
. –
Т
.: 2004. –
Б
.212.
Зарар
деганда
,
эса
ҳуқуқи
бузилган
шахснинг
бу
-
зилган
ҳуқуқини
тиклаш
учун
қилган
ёки
қилиши
лозим
бўлган
ҳаражатлари
,
унинг
мол
-
мулки
йўқолиши
ёки
шикастланиши
(
ҳақиқий
зарар
),
шунингдек
бу
шахс
ўз
ҳуқуқлари
бузилмаганида
одатдаги
фуқаролик
муома
-
ласи
шароитида
олиши
мумкин
бўлган
,
лекин
ололмай
қолган
даромадлари
(
бой
берилган
фойда
)
тушунила
-
ди
.
Ишончли
бошқарувчининг
жавобгарлигини
белги
-
ловчи
биринчи
ҳолат
сифатида
ФКнинг
859-
моддасида
"
ишончли
бошқариш
пайтида
фойда
олувчининг
ёки
бошқарув
муассисининг
манфаатлари
тўғрисида
етар
-
ли
ғамхўрлик
қилмаганлиги
"
назарда
тутилган
бўлиб
,
"
етарли
ғамхўрлик
қилмаганлик
"
иборасини
қуйидаги
ҳолатлар
билан
боғлаш
мумкин
:
–
ишончли
бошқарувчи
ишончли
бошқарувга
бе
-
рилган
мол
-
мулкдан
шартномада
ёки
ишончли
бошқаришни
вужудга
келтирувчи
бошқа
асосда
белги
-
лаб
қўйилган
миқдордан
кам
фойда
кўрган
бўлса
;
–
мол
-
мулк
ишончли
бошқаришга
топширилиши
-
дан
олдинги
даврларда
ундан
фойдаланиш
натижаси
-
да
кўпроқ
даромад
олинган
бўлса
;
–
ишончли
бошқарувчининг
ҳаракатларида
ишончли
бошқарув
юзасидан
нохолис
ҳолатлар
куза
-
тилган
бўлса
,
у
етарли
ғамхўрлик
қилмаган
ҳисобланади
.
Шу
билан
бирга
,
ишончли
бошқарувчи
бошқарувнинг
муассисига
ва
фойда
олувчига
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шартномаси
билан
белги
-
ланган
муддатларда
ва
тартибда
ўз
фаолияти
тўғрисида
тақдим
этган
ҳисоботида
унинг
бошқарув
муассиси
ва
фойда
олувчи
манфаатларига
етарли
ғамхўрлик
қилмаганлиги
ҳам
аниқланиши
мумкин
.
А
.
А
.
Ильюшенконинг
фикрича
,
ишончли
бошқарувчи
етарли
ғамхўрлик
қилмаганда
фойда
олувчига
фақатгина
бой
берилган
фойдани
тўлайди
.
Бу
қоида
фойда
олувчининг
ишончли
бошқарувга
топ
-
ширилган
мол
-
мулкнинг
мулкдори
эмаслиги
билан
белгиланади
,
ҳамда
унинг
талаби
фақатгина
ишончли
бошқарувга
топширилган
мол
-
мулкдан
олинадиган
даромадга
қаратилган
бўлади
2
.
Бошқарувнинг
муассисига
эса
,
ишончли
бошқарувчи
мол
-
мулкни
йўқотиш
ёки
унга
шикаст
етка
-
зиш
билан
келтирилган
зарарни
,
шунингдек
бой
берил
-
ган
фойдани
тўлайди
.
Бунда
мол
-
мулкни
йўқотиш
ёки
унга
шикаст
етказилиши
мол
-
мулкнинг
ишончли
бошқарувга
берилиши
пайтидаги
ҳолати
билан
унинг
нормал
эскириши
ҳолати
ўртасидаги
фарқдан
келиб
чиқиб
аниқланади
.
Фикримизча
ишончли
бошқарувчининг
бошқарувнинг
муассиси
олдидаги
жа
-
вобгарлигини
чекланган
жавобгарлик
тоифасига
кири
-
тиш
мумкин
.
Чунки
,
ФКнинг
859-
моддасида
бошқарув
муассисининг
ишончли
бошқарувчи
мол
-
мулкни
ишончли
бошқарган
пайтда
учинчи
шахсларнинг
бу
-
зилган
ҳуқуқини
тиклаш
учун
кетган
ҳаражатларини
қоплаш
хусусида
ҳеч
қандай
қоида
белгиланмайди
.
Ишончли
бошқарувчи
жавобгарлигининг
асослари
унинг
тадбиркорлик
фаолияти
субъекти
эканлиги
ёки
эмаслигидан
келиб
чиқиб
белгиланади
.
Умумий
қоидага
кўра
,
ишончли
бошқарувчи
тадбиркорлик
фаолияти
субъекти
бўлса
,
унинг
жавобгарлиги
тавак
-
калчиликка
асосланади
.
Ишончли
бошқарувчи
фуқаро
2
Ильюшенко
А
.
А
.
Ответственность
по
договору
доверитель
-
ного
управления
имуществом
подопечного
//
Юрист
. –
М
.,
2006. –
№
4. –
С
.36.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
7
ёки
нотижорат
ташкилоти
бўлса
,
унинг
жавобгарлиги
айбга
асосланиши
эътироф
этилади
.
Тадбиркорлик
фаолияти
субъекти
ҳисобланган
ишончли
бошқарувчи
ФКнинг
859-
моддаси
2-
қисмига
мувофиқ
,
зарарлар
енгиб
бўлмайдиган
куч
туфайли
ёки
фойда
олувчининг
ёхуд
бошқарув
муассисининг
ҳаракатлари
туфайли
келиб
чиққанлигини
исбот
қилиб
бера
олмаса
,
етказилган
зарар
учун
жавобгар
бўлади
.
Юридик
адабиётларда
ФКнинг
859-
моддаси
1
ва
2-
қисмлари
ўртасида
зиддият
мавжудлиги
ва
улар
бир
-
бирини
инкор
этиши
хусусида
турли
фикрлар
билди
-
рилган
.
Масалан
,
айни
вақтнинг
ўзида
В
.
В
.
Чубаров
,
Л
.
Г
.
Ефимова
ва
Л
.
Ю
.
Михеевалар
ушбу
модданинг
1
ва
2-
қисмлари
бир
-
бирига
зид
эканлигини
таъкидлаб
,
модданинг
1-
қисмида
ишончли
бошварувчининг
айб
учун
жавобгарлик
белгиланган
бўлса
,
иккинчи
ҳолатда
ишончли
бошқарувчининг
айби
бўлмаган
ҳолларда
уни
жавобгарликдан
озод
этиш
ҳолатлари
белгиланган
1
-
деган
хулосага
келишади
.
Шу
билан
бирга
ушбу
муаллифлар
ушбу
муаммо
-
нинг
ечими
сифатида
852-
модда
2-
қисмини
чиқариб
ташлаш
ва
бу
ҳолатларга
нисбатан
жавобгарлик
тўғрисидаги
умумий
қоидаларни
татбиқ
этишни
таклиф
қилишади
.
Л
.
Г
.
Ефимова
эса
,
ишончли
бошқарувчи
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
оширувчи
субъект
бўлса
унга
нисбатан
ФК
859-
моддасининг
2-
қисми
қўлланилиши
,
акс
ҳолда
ушбу
модданинг
1-
қисми
қўлланилиши
лозимлигини
таъкидлайди
.
Мазкур
фикрларни
таҳлил
қилар
экан
,
М
.
И
.
Брагинский
ва
В
.
В
.
Витрянскийлар
ФКнинг
859-
моддаси
1
ва
2-
қисмлари
ўртасида
ҳеч
қандай
зиддият
йўқ
, -
деган
хулосага
келишади
.
Уларнинг
фикрича
,
ФКнинг
859-
моддаси
1-
қисмида
айб
масаласи
умуман
ифодаланмаган
.
Зеро
,
ишончли
бошқариш
пайтида
фойда
олувчининг
ёки
бошқарув
муассисининг
манфа
-
атлари
тўғрисида
етарли
ғамхўрлик
қилмаган
ишончли
бошқарувчи
фойда
олувчига
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
вақтида
бой
берилган
фойдани
,
бошқарув
муассисига
эса
мол
-
мулкни
йўқотиш
ёки
унга
шикаст
етказиш
умумий
маънода
фуқаролик
жавобгарлик
асо
-
си
,
яъни
ҳуқуққа
хилоф
ҳаракатдир
.
Айб
эса
ҳар
доим
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
шарти
ҳисобланади
2
.
Фикримизча
бу
баҳсда
М
.
И
.
Брагинский
ва
В
.
В
.
Витрянский
ҳақ
.
Чунки
,
ФК
859-
моддаси
1
ва
2-
қисми
бир
-
бирини
тўлдириш
билан
бирга
,
жавобгарлик
асоси
ва
жавобгарликни
истисно
этиш
ҳолатларини
белгилаб
беради
.
Ишончли
бошқарувчининг
жавобгарлигини
истисно
этувчи
енгиб
бўлмас
куч
ҳақида
фикр
юритиб
шуни
айтиш
лозимки
,
фуқаролик
ҳуқуқи
назариясида
енгиб
бўлмас
куч
деганда
,
табиат
ҳодисалари
ҳисобланган
,
зилзила
,
сув
тошқини
,
ёнғин
ва
бошқалар
тушунилади
.
Бундай
ҳодисаларнинг
енгиб
бўлмас
куч
сифатида
даъво
қўзғатиш
учун
тўсқинлик
қилиши
,
уларнинг
те
-
гишли
вазиятда
реал
мавжуд
бўлиши
билан
характер
-
ланади
.
Баъзи
олимларнинг
фикрича
,
фавқулодда
ҳодиса
,
енгиб
бўлмайдиган
куч
деганда
,
нафақат
та
-
биат
ҳодисалари
,
балки
турли
хилдаги
оммавий
тар
-
1
Ефимова
Л
.
Г
.
Банковские
сделки
:
право
и
практика
. –
М
.,
2001. –
С
.639;
Гражданское
право
России
.
Часть
вторая
.
Обя
-
зательственное
право
/
Отв
.
ред
.
О
.
Н
.
Садиков
. –
М
., 1997. –
С
.581;
Михеева
Л
.
Ю
.
Доверительное
управление
имуществом
/
Под
ред
.
В
.
М
.
Чернова
. –
М
., 1999. –
С
.145.
2
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Книга
третья
:
Договоры
о
выполнении
работ
и
оказании
услуг
. –
М
.,
2002. –
С
.917.
тибсизликлар
,
фуқаролар
уруши
,
иш
ташлашлар
ҳам
тушунилади
3
.
Бир
сўз
билан
айтганда
,
фавқулодда
ҳодиса
–
ен
-
гиб
бўлмас
куч
деганда
,
тегишли
ҳудуддаги
нормал
ижтимоий
муносабатларни
издан
чиқарадиган
,
транс
-
порт
,
алоқа
воситалари
ва
давлат
органларининг
нор
-
мал
фаолиятини
ишдан
чиқарадиган
ва
шу
сабабли
ҳуқуқи
бузилган
шахснинг
ўз
ҳуқуқлари
ҳимоясини
амалга
оширишга
тўсқинлик
қиладиган
воқеъликлардир
.
Масалан
,
муайян
ҳудудда
сув
тошқини
бўлиши
натижасида
нормал
ижтимоий
тур
-
мушнинг
ишдан
чиқиши
,
транспорт
воситаларининг
ҳаракатланиши
,
давлат
органлари
фаолиятининг
тўхталиши
,
мазкур
ҳудудда
фавқулодда
ҳолат
эълон
қилиниши
фуқаролик
ҳуқуқ
ва
бурчларни
амалга
оши
-
риш
имкониятини
чегараланишига
,
қолаверса
,
ўзининг
бузилган
ҳуқуқларини
суд
йўли
билан
ҳимоя
қилишга
имкон
бўлмайди
4
.
Мазкур
ҳолатлар
рўй
бериши
натижасида
ишончли
бошқарувчи
мол
-
мулкни
сақлаб
қола
олмаган
бўлса
,
ёки
ишончли
бошқарувга
берилган
мол
-
мулк
енгиб
бўлмас
куч
натижасида
шикастланганлигини
исботлай
олса
,
у
жавобгарликдан
озод
этилади
.
Шу
билан
бирга
,
фойда
олувчи
ёки
бошқарувнинг
муассиси
томонидан
мол
-
мулкни
бошқариш
бўйича
ёки
уни
сақлаш
бўйича
берилган
нотўғри
кўрсатмалар
на
-
тижасида
ишончли
бошқаришга
топширилган
мол
-
мулк
шикастланиши
мумкин
.
Масалан
,
бошқарув
муассиси
тўланадиган
ҳақдан
қочиш
мақсадида
ишончли
бошқаришга
берилган
автомашинани
гаражда
эмас
,
очиқ
жойда
сақлаш
ҳақида
кўрсатма
берган
бўлса
ва
қаттиқ
дўл
ёғиши
натижасида
автомашинанинг
томи
ва
ойналари
зарар
кўрган
бўлса
,
бунинг
учун
ишончли
бошқарувчи
жавобгар
бўлмайди
.
Ишончли
бошқарувчи
жавобгарликдан
озод
бўлиши
учун
қуйидаги
ҳолатларни
исботлаб
бериши
лозим
:
-
фойда
олувчи
ёки
бошқарув
муассисининг
ноқонуний
қарори
ёхуд
енгиб
бўлмас
куч
таъсирида
мол
-
мулкнинг
шикастланиши
содир
бўлганлигини
;
-
етказилган
зарар
ва
кўрсатилган
ҳолатлар
(
фой
-
да
олувчи
ёки
бошқарув
муассисининг
ноқонуний
кўрсатмаси
ёхуд
енгиб
бўлмас
куч
)
ўртасидаги
сабабий
боғланишни
.
Ишончли
бошқарувчи
фуқаро
ёки
нотижорат
таш
-
килоти
бўлган
ҳолатларда
эса
,
вужудга
келган
зарарда
айб
мавжуд
бўлсагина
жавобгарлик
юзага
келади
.
Тадбиркор
ишончли
бошқарувчида
эса
жавобгарлик
айбнинг
мавжуд
ёки
мавжуд
эмаслигидан
қатъий
на
-
зар
,
вужудга
келар
эди
.
Ишончли
бошқарувчи
фуқаро
ёки
нотижорат
ташкилоти
мажбурият
моҳиятидан
ва
муомала
шартларидан
англашиладиган
ва
ундан
та
-
лаб
этиладиган
етарли
даражада
эътиборлилик
ва
ғамхўрлик
қилган
бўлишига
қарамай
,
зарар
вужудга
келган
бўлса
,
у
жавобгарликдан
озод
этилади
.
Мазкур
ҳолатда
фуқаролик
қонунчилигида
бошқарувчи
жавобгарлигини
таъминлаш
мақсадида
ва
унинг
жавобгарликдан
ҳамда
ўзининг
мажбуриятлари
-
ни
бажаришдан
қочишини
олдини
олиш
мақсадида
ишончли
бошқарувчидан
фойда
олувчи
ва
бошқарув
муассисининг
гаровга
олиши
кўзда
тутилган
.
ФКнинг
859-
моддаси
5-
қисмига
мувофиқ
,
мол
-
мулкни
ишончли
3
Гражданское
право
.
Т
.1./
Под
.
ред
.
А
.
П
.
Сергеева
,
Ю
.
К
.
Толстого
. –
М
.:
Проспект
, 2003. –
С
.368.
4
Имомов
Н
.
Фуқаролик
ҳуқуқида
муддатлар
ва
даъво
мудда
-
ти
. –
Т
.:
ТДЮИ
, –
Б
.78.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
8
бошқариш
шартномаси
уни
тегишли
суратда
бажар
-
маслик
туфайли
бошқарув
муассисига
ёки
фойда
олувчига
етказилиши
мумкин
бўлган
зарарнинг
ўрнини
қоплашни
таъминлаш
учун
ишончли
бошқарувчининг
гаров
беришини
назарда
тутиши
мумкин
.
Ишончли
бошқариш
муносабатларидаги
яна
бир
жавобгарлик
ҳолати
-
бу
учинчи
шахслар
олдидаги
жа
-
вобгарликдир
.
Бунда
ишончли
бошқарувчи
ҳам
,
бошқарувнинг
муассиси
ҳам
учинчи
шахслар
олдида
жавобгар
бўлиши
мумкин
.
Ишончли
бошқарувчи
ўзига
бириктирилган
мол
-
мулкни
лозим
даражада
бошқара
олмаган
бўлса
,
мажбуриятлар
юзасидан
ишончли
бошқарувга
берилган
мол
-
мулк
билан
жавоб
беради
.
Агар
мажбуриятларни
бажариш
учун
ишончли
бошқарувга
берилган
мол
-
мулк
етарли
бўлмаса
,
маж
-
буриятнинг
қолган
қисми
ишончли
бошқарувчининг
мол
-
мулки
ҳисобидан
қопланиши
лозим
.
Бу
қоида
ишончли
бошқарувчининг
ўзига
ишончли
бошқаришга
берилган
мол
-
мулкни
қилинган
ҳаражатлар
ва
олинган
мажбуриятларни
тўлиқ
қоплашга
етарли
даромад
кел
-
тирадиган
қилиб
бошқариши
лозимлиги
билан
асосла
-
нади
.
Агар
ишончли
бошқарувчи
бундай
натижага
эриша
олмаган
бўлса
,
унда
ундирув
унинг
хусусий
мулкига
қаратилиши
ҳам
ҳуқуқий
,
ҳам
мантиқий
асосга
эга
ҳисобланади
.
Ишончли
бошқарувга
берилган
мол
-
мулкка
асос
-
ланиб
тузилган
битимлар
юзасидан
олинган
мажбури
-
ятларни
бажариш
бўйича
ишончли
бошқарувга
берил
-
ган
мол
-
мулк
ва
ишончли
бошқарувчининг
хусусий
мулки
етарли
бўлмаса
,
ундирув
бошқарув
муассиси
-
нинг
мол
-
мулкига
қаратилади
(
ФКнинг
859-
моддаси
4-
қисми
).
Е
.
А
.
Сухановнинг
фикрича
,
бу
ҳолатда
"
икки
пағонали
субсидиар
жавобгарлик
"
вужудга
келади
.
М
.
И
.
Брагинский
ва
В
.
В
.
Витрянскийларнинг
фикрига
кўра
бу
вазиятда
икки
пағонали
субсидиар
жавобгар
-
лик
вужудга
келиши
мумкин
.
Чунки
,
субсидиарлик
туси
ишончли
бошқарувчининг
эмас
,
бошқарув
муассиси
-
нинг
жавобгарлигида
намоён
бўлади
1
.
Мазкур
фикрга
эътироз
билдирган
ҳолда
,
А
.
А
.
Ильюшенко
бу
шартномада
жавобгарлик
“
икки
пағонали
субсидиар
жавобгарлик
”
эканлигини
таъкид
-
лайди
ва
ўзининг
фикрларини
ундирув
навбатларидан
келиб
чиқиб
исботлашга
ҳаракат
қилади
.
Унинг
фикри
-
ча
,
ишончли
бошқарув
муносабатларида
учинчи
шахс
-
ларнинг
мажбуриятлари
бўйича
қуйидаги
ундирув
тар
-
тиби
жавобгарликнинг
“
икки
пағонали
субсидиар
жа
-
вобгарлик
”
бўлишини
таъминлайди
:
-
биринчи
навбатда
ундирув
ишончли
бошқарувдаги
мол
-
мулкка
қаратилади
,
чунки
мажбури
-
ят
айнан
мана
шу
мол
-
мулк
юзасидан
олинган
бўлади
;
-
ишончли
бошқарувдаги
мол
-
мулк
мажбурият
-
ларни
бажариш
учун
етарли
бўлмаганда
,
ундирув
ишончли
бошқарувчининг
мол
-
мулкига
қаратилади
(
субсидиар
жавобгарликнинг
биринчи
пағонаси
);
-
ишончли
бошқарувчининг
мол
-
мулки
ҳам
етарли
бўлмаганда
,
унинг
мулкига
қўшимча
–
субсидиар
тар
-
тибда
ундирув
бошқарув
муассисининг
ёки
фойда
олувчининг
ишончли
бошқарувга
берилмаган
мол
-
мулкига
қаратилади
(
субсидиар
жавобгарликнинг
ик
-
кинчи
поғанаси
)
2
.
1
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Т
.3. –
М
.:
Статут
, 2005. –
С
.514.
2
Ильюшенко
А
.
А
.
Ответственность
по
договору
доверитель
-
ного
управления
имуществом
подопечного
//
Юрист
. –
М
.,
2006. –
№
4. –
С
.37.
Фикримизча
,
бу
ўринда
Е
.
А
.
Суханов
ва
А
.
А
.
Ильюшенко
фикрлари
асослидир
.
Зеро
,
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
ишончли
бошқарувчининг
мол
-
мулки
,
ҳам
бошқарув
муассиси
ва
фойда
олувчининг
ишончли
бошқарувга
берилмаган
мол
-
мулки
ундирув
объектига
айланиб
қолмоқдаки
,
бундай
схемани
“
икки
поғанали
субсидиар
жавобгарлик
” –
деб
баҳолаш
мум
-
кин
.
ФКнинг
859-
моддаси
3-
қисмига
мувофиқ
,
ишончли
бошқарувчи
ўзига
берилган
ваколатлардан
четга
чиққан
ёки
ўзи
учун
белгилаб
қўйилган
чеклашларни
бузган
ҳолда
тузган
битим
бўйича
мажбуриятларни
ишончли
бошқарувчи
шахсан
ўзи
бажаради
.
Агар
би
-
тимда
қатнашувчи
учинчи
шахслар
ваколатлардан
четга
чиқилганлигини
ёки
белгилаб
қўйилган
чеклаш
-
ларни
билмаган
бўлсалар
ёки
билишлари
керак
бўлмаган
бўлса
,
вужудга
келган
мажбуриятлар
икки
поғанали
субсидиар
жавобгарлик
тартибида
бажари
-
лиши
керак
.
Бу
ҳолда
бошқарув
муассиси
ишончли
бошқарувчидан
у
келтирган
зарарнинг
ўрнини
қоплашни
талаб
қилиши
мумкин
.
Бу
ҳолатга
нисбатан
регресс
мажбуриятлар
қўлланилади
.
Мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
муносабатлари
-
даги
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
таҳлил
этиш
натижасида
шундай
хулосага
келиш
мумкинки
,
мазкур
муносабатлардаги
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
ишончли
бошқариш
институтининг
ўзига
хос
хусусият
-
ларидан
келиб
чиқиб
жавобгарликнинг
турдош
муно
-
сабатлардаги
жавобгарликдан
фарқли
жиҳатлари
("
ик
-
ки
поғанали
субсидиар
жавобгарлик
")
ни
белгилаши
билан
аҳамиятлидир
.
