ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
45
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes a role of the international integrated corpo-
rate structures.
In the basic part of the article questions of legal
regulation of the international integrated corporate struc-
tures in the Republic of Uzbekistan are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that
the national legislation in the given sphere demands the
further perfection, ordering and unification, first of all with a
view of improvement of quality of legal regulation of activ-
ity of similar associations in Uzbekistan.
Н
.
М
.
Қўшаев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
АЙБ
ЭЪЛОН
ҚИЛИШ
Процессуал
ҳаракат
сифатида
айб
элон
қилиш
жиноят
ишларини
юритишнинг
фақат
дастлабки
тергов
босқичида
айбланувчи
ва
жиноий
таъқибни
амалга
ошираётган
давлат
органлари
ҳамда
мансабдор
шахс
-
лари
ўртасида
вужудга
келадиган
процессуал
муноса
-
батларнинг
бир
кўринишидир
.
Айб
эълон
қилиш
шахс
-
нинг
қандай
жиноят
содир
этганликда
айбланаётганли
-
гини
расман
маълум
қилиш
ҳисобланади
.
Ҳимоя
ҳуқуқи
нуқтаи
назаридан
,
айбланувчига
айб
эълон
қилишга
,
яъни
шахснинг
нимада
айбланаёт
-
ганлигини
кўрсатишга
зарурат
сифатида
қаралади
.
Шахсга
айб
эълон
қилиш
процессуал
ҳаракати
айблов
функциясининг
амалий
кўринишларидан
бири
деб
талқин
қилинсада
,
шахсга
нимадан
ҳимояланиши
ке
-
раклигини
кўрсатувчи
дастур
бўлиб
хизмат
қилади
.
Жиноят
процесси
назариясида
айб
эълон
қилиш
тушунчасини
ёритиб
беришда
униг
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тушунчаларининг
ўзаро
нис
-
бати
масаласи
кўплаб
илмий
мунозаралар
сабаб
бўлади
.
Айрим
адабиётларда
айб
эълон
қилиш
айбла
-
нувчи
тариқасида
жалб
қилиш
билан
тенглаштиради
-
лар
,
айнан
бир
хил
тушунчалар
ва
процессуал
ҳаракатлар
деб
таъриф
берилади
1
.
Жиноят
содир
этгаликда
шахсни
айбланувчи
тариқасида
иштирок
этишга
жалб
қилиш
фақат
шу
тўғрисида
қарор
чиқарилиши
билан
амалга
оширилади
,
деган
фикрни
илгари
сурадиган
олимлар
мазкур
икки
тушунчани
бир
-
биридан
айри
ва
процес
-
сда
бирин
-
кетин
юз
берадиган
ҳодисалар
деб
талқин
қиладилар
.
2
Лекин
айрим
процессуалистларнинг
айб
эълон
қилишни
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
процессуал
ҳаракатининг
таркибий
қисми
3
ёки
марка
-
зий
босқичи
4
хусусидаги
ўринли
фикрлари
ҳам
мавжуд
.
Бизнингча
ҳам
,
айб
эълон
қилиш
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилишнинг
таркибий
қисмидир
.
Айб
эълон
қилиш
ҳимоя
ҳуқуқи
воситаси
ва
жиноят
ишла
-
рини
юритишга
маъсул
мансабдор
шахслар
томонидан
муайян
таъқиб
чораларини
қўллашга
имкон
берувчи
ҳолат
бўлганлиги
боис
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
процессуал
ҳаракатининг
таркибий
қисми
ёки
давоми
ҳисобланади
.
Қолаверса
,
шахсга
айб
эълон
қилиш
терговнинг
муайян
шахсни
айблаш
хусусидаги
қарорининг
ижроси
ҳисобланади
.
Чунки
айблов
,
рас
-
1
.
Статкус
В
.
Ф
.,
Цоколов
И
.
А
.,
Жидких
А
.
А
.
Предъявление
обвинения
и
составление
обвинительного
заключения
/
Под
ред
.
И
.
А
.
Попова
.
М
.:
Книжная
находка
, 2002.
С
.12.
2
В
.
Божьевнинг
фикрича
,
айб
эълон
қилиш
учун
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисида
қарор
чиқарилади
.
Қаранг
:
Божьев
В
.
Предъявление
обвинения
и
допрос
обвинямого
//
Уголовное
право
. 2001.
№
2.
С
.56;
А
.
П
.
Рыжаковнинг
фикри
-
ча
,
шахсга
айбланувчи
мақомини
бериш
уни
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
чиқариш
билан
якун
топади
.
Айб
эълон
қилиш
эса
,
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилингандан
кейинги
ҳаракатлардан
бири
.
Қаранг
:
Об
-
виняемый
:
понятие
,
права
и
обязанности
:.
Научно
-
практическое
руководство
/
Рыжаков
А
.
П
.
Ростов
н
/
Д
.:
Фе
-
никс
, 2006.
С
.8 – 9,
3
Смирнов
А
.
В
.,
Калиновский
К
.
Б
.
Уголовный
процесс
:
Учеб
-
ник
для
вузов
/
Под
.
общ
.
ред
.
А
.
В
.
Смирнова
.
СПб
.:
Питер
,
2004.
С
.431–432.
4
Антонов
В
.
Ф
.
Привлечение
в
качестве
обвиняемого
:
вопро
-
сы
теории
//
Российкий
следователь
. 2006.
№
8.
С
.7.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
46
ман
эълон
қилинишидан
аввал
жиноят
ишида
шахсни
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
ва
айбловни
ўзгартиришни
назарда
тутувчи
қарорларда
ифода
этилади
ва
мазкур
қарорларнинг
хулоса
(
қарор
)
қисмида
айб
эълон
қилиш
тўғрисида
тўхтам
баён
қилинади
.
Айб
эълон
қилиш
тўғрисида
алоҳида
қарор
қабул
қилинмайди
.
Амалдаги
жиноят
-
процессуал
қонучилигимизда
айб
эълон
қилиш
тартибини
белгиловчи
қоидалар
бел
-
гиланмаган
.
Терговчилар
ўз
амалий
тажрибалари
ва
тергов
анъаларидан
келиб
чиқиб
,
мазкур
фаолиятни
амалга
оширмоқдалар
.
Жиноят
процессида
шахсни
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
чиқарилгандан
сўнг
айб
эълон
қилинадиган
муддат
ҳам
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Шахсни
жиноят
содир
этган
-
ликда
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилишгина
эмас
,
айбловнинг
ўз
вақтида
,
кечиктирмасдан
эълон
қилиниши
ҳам
ишнинг
тўғри
,
адолатли
ва
холисона
ҳал
қилинишига
таъсир
кўрсатади
.
Назарияда
мазкур
муддат
хусусидаги
асосий
тенденциялар
унинг
имкон
қадар
қисқа
бўлишини
ёки
айбланувчи
тариқасида
қарор
чиқарилгандан
сўнг
зўдлик
билан
шахснинг
нимада
айбланаётганлигини
маълум
қилиш
чораларининг
кўрилишини
эътироф
этади
.
Агар
хориж
амалиётига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
бир
қатор
давлатларнинг
жиноят
-
процессуал
қонунчилигида
айб
эълон
қилишнинг
муддатлари
бел
-
гиланган
.
Масалан
,
Россия
Федерацияси
,
Белорусь
,
Қирғизистон
,
ва
Қозоғистон
Республикалари
жиноят
-
процессуал
қонунларида
шахсни
айбланувчи
тариқасида
жалб
килиш
тўғрисида
қарор
чиқарилгандан
сўнг
айб
эълон
қилишнинг
3
суткадан
кечиктирилмайдиган
муддати
мавжуд
.
Молдава
,
Ук
-
раина
,
Эстония
ва
Арманистон
Республикаларида
мазкур
муддат
48
соатга
ёки
2
суткагача
бўлиши
мум
-
кин
.
Ўзбекистоннинг
1959
йил
21
майда
қабул
қилинган
Жиноят
-
процессуал
кодексининг
126-
моддасида
"
Шахсни
айбланувчи
тариқасида
жавобгар
-
ликка
тортиш
тўғрисида
қарор
чиқарилган
пайтдан
бошлаб
икки
суткадан
кечиктирмасдан
,
ҳар
ҳолда
айб
-
ланувчи
келган
ёки
у
мажбурий
келтирилган
кунда
айб
эълон
қилинади
"
дейилган
эди
.
Айб
эълон
қилишнинг
муаян
муддатининг
бел
-
гиланиши
айбланувчининг
нимада
айбланаётганлигини
билишини
таъминлаш
учун
зарур
ҳисобланади
ва
айб
-
ловни
қўзғатиш
(
ифодалаш
)
пайтида
терговчининг
йўл
қўйган
хатоларини
тезроқ
тузатиш
воситаси
бўлиб
хизмат
қилади
1
.
Лекин
айб
эълон
қилишнинг
муаяйн
муддатларга
кечиктириш
халқаро
қоидаларга
мувофиқ
келмайди
.
Шахсга
айбланувчи
мақоми
бериланидан
кейин
дарҳол
бу
ҳақда
унга
маълум
қилиш
халқаро
ҳуқуқ
принципи
даражасига
кўтарилган
. 1966
йил
16
декаб
-
рда
қабул
қилинган
Фуқаролик
ва
сиёсий
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
халқаро
Пактнинг
14-
моддаси
3-
қисми
"
а
"
бандида
белгиланишича
,
шахс
унга
унга
қўйилган
айб
-
лов
характери
ва
асослари
ҳақида
у
тушунадиган
тил
-
да
дарҳол
ва
батафсил
хабардор
этилиш
ҳуқуқига
эга
.
Савол
тўғилади
:
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисида
қарор
чиқарилганидан
сўнг
нима
са
-
1
Қарарнг
:
Тетерин
Б
.
С
.,
Трошкин
Е
.
З
.
Возбуждение
и
рас
-
следование
уголовньих
дел
.
М
., 1997.
С
.111.
бабдан
терговчига
уни
эълон
қилиш
учун
икки
ёки
уч
суткагача
муҳлат
берилиши
керак
?
Баъзида
терговчилар
айб
эълон
қилишда
айб
-
ланувчини
ҳимояланиш
ҳуқуқини
таъминлашни
эмас
,
балки
,
терговни
тўғри
юритиш
ва
ўз
касбий
манфаат
-
лари
кўзлаган
кайфиятида
бўладилар
.
Айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
(
муайян
муддат
ўтишини
кутмасдан
)
дарҳол
эълон
қилинганида
айбланувчининг
ҳимояга
тайёрланишига
имконият
бе
-
рилганлиги
асосли
бўлади
2
.
Жиноят
ишида
айбланув
-
чи
тариқасида
иштирок
этишга
жалб
қилиш
тўғрисида
қарор
чиқарилгандан
сўнг
бундай
муддатларнинг
бел
-
гиланиши
амалда
ғараз
мақсадларда
талқин
қилинишига
олиб
келиши
мумкин
.
Айбланувчининг
муайян
муддатда
қандай
асосларга
кўра
унга
нисбатан
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисида
қарор
чиқарилганлиги
хусусида
маълумотга
эга
бўлмаслиги
салбий
ҳолатдир
.
Бунинг
салбий
ҳолатлиги
айбланув
-
чи
қамоқда
сақланаётган
ҳолларда
яққол
намоён
бўлади
.
Шуларни
инобатга
олиб
айбланувчи
тариқасида
иштирок
этишга
жалб
қилиш
тўғрисида
қарор
чиқарилганидан
сўнг
зудлик
билан
уни
эълон
қилиш
лозимлигилиги
қонунчиликда
белгиланганида
халқаро
ҳуқуқ
нормаларига
мувофиқ
бўлар
эди
.
Айбловни
зудлик
билан
эълон
қилишга
тўсқинлик
қиладиган
ҳолатлар
ҳам
мавжуд
бўлиши
мумкин
.
Буларга
айбланувчи
ва
айб
эълон
қилишда
иштирок
этадиган
шахсларнинг
ўзрли
сабабларга
;
айбланувчининг
истиқомад
жойи
аниқланмаганлиги
боис
уни
чақиришнинг
имкони
бўлмаганлиги
;
айбла
-
нувчининг
бетоблиги
;
айбланувчининг
мажбурлов
чо
-
раси
сифатида
тиббий
муассасага
жойлаштирилганли
-
ги
кабиларни
кўрсатиш
мумкин
.
Қонун
чиқарувчи
томо
-
нидан
айб
эълон
қилиш
билан
боғлиқ
қоидаларни
бел
-
гилашда
булар
ҳам
инобатга
олиниши
керак
.
Айбловни
эълон
қилишнинг
ўзига
хослиги
унда
иштирок
этадиган
шахслар
дораси
билан
боғлиқ
.
Айб
эълон
қилишда
иштирок
этадиган
шахсларни
учга
бўлиш
мумкин
: 1)
айбловни
эълон
қиладиган
шахс
; 2)
айблов
эълон
қилинадиган
шахс
; 3)
айбланувчи
ман
-
фаатларини
муҳофаза
қилувчи
ва
айб
эълон
қилишга
кўмаклашувчи
шахслар
.
Айбловни
эълон
қиладиган
шахс
одатда
,
айбла
-
нувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисида
қарор
чиқарган
шахс
бўлади
.
Шахсга
айб
эълон
қилиш
жино
-
ят
ишини
тергов
қилган
ва
айбланувчи
тариқасида
иш
-
тирок
этишга
жалб
қилдиш
тўғрисида
қарор
чиқарган
терговчининг
ваколатига
киради
.
Жиноят
-
процессуал
қонун
жиноятни
тергов
қилаётган
шахсдан
ўзга
шахс
-
нинг
айнан
шу
жиноят
иши
бўйича
айб
эълон
қилишига
ҳам
рухсат
беради
.
Ўз
.
Р
.
ЖПКнинг
347-
модасига
кўра
,
ҳар
бир
терговчи
ўз
юритувида
бўлган
жиноят
иши
бўйича
Ўзбекистон
Республикасининг
ҳудудида
истал
-
ган
жойда
бирор
тергов
ҳаракатини
ўтказишни
бошқа
терговчига
ёки
суриштирувчига
топширишга
ҳақлидир
.
Бундай
топшириқ
айб
эълон
қилиш
тўғрисида
ҳам
бўлиши
мумкин
.
Шахсга
айб
эълон
қилишга
прокурор
ҳам
вако
-
латли
ҳисобланади
.
Ўз
.
Р
.
ЖПКнинг
382-
модда
3-
қисмида
белгиланишича
,
прокурор
суриштирувда
,
да
-
стлабки
терговда
иштирок
этади
ҳамда
зарур
ҳолларда
ҳар
қандай
иш
бўйича
айрим
тергов
2
Бу
тўғрисида
батафсилроқ
қаранг
:
Быков
В
.
М
.,
Орлов
А
.
В
.
Конституционные
нормы
,
обеспечивающие
подозреваемому
и
обвиняемому
право
на
защиту
в
российском
уголовном
судопроизводстве
//
Право
и
политика
. 2002.
№
5.
С
.32.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
ҳаракатларини
шахсан
бажаради
ёки
терговни
тўлиқ
амалга
оширади
.
Прокурор
терговни
тўлиқ
амалга
оширганида
барча
процессуал
ҳаракатлар
қаторида
айб
эълон
қилишни
амалга
ошииради
.
Жиноят
иши
бўйича
дастлабки
тергов
устидан
раҳбарлик
қилаётган
ёки
назоратни
амалга
ошираётган
прокурор
айрим
тергов
ҳаракатларини
бажариш
тарзида
айб
эълон
қилишни
амалга
ошириши
мумкин
.
Айрим
хорижий
мамлакатларда
масала
бошқачароқ
ҳал
қилинган
.
Масалан
,
Молдавада
айб
-
ланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
чиқариш
,
уни
эълон
қилиш
ва
айбланувчининг
ҳуқуқларининг
тушунтириш
фақат
прокурорнинг
вако
-
латига
киритилган
.
Бу
эса
албатта
мазкур
процессуал
ҳужжатга
қонун
чиқарувчининг
берган
эътибори
ва
аҳамияти
билан
боғлиқ
.
Лекин
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
фақат
прокурор
томо
-
нидан
тузилишини
ва
эълон
қилинишини
назарда
ту
-
тувчи
тартибнинг
тарафдори
эмасмиз
.
Теговчининг
вазифаси
бошқа
терговчи
,
прокурор
ёки
суриштирувчи
томонидан
бажарилиши
далилларни
бевосита
ва
оғзаки
усулда
текшириш
принцини
истис
-
но
қиладиган
ҳолатдир
.
Боз
устига
,
тергов
ҳаракатини
амалга
оширишни
бошқа
шахсга
ўтказиш
терговга
те
-
гишлилик
қоидаларига
зид
бўлиши
мумкин
.
Тўғри
,
му
-
айян
тергов
ҳаракатини
ўтказишни
бошқа
терговчи
ёки
суриштирувчига
топшириш
ортиқча
харажатлар
олди
-
ни
олиш
ва
вақтни
тежаш
учун
аҳамиятли
.
Лекин
бу
қоидани
исталган
тергов
ҳаракатини
ўтказишни
бошқа
шахсга
топшириш
мумкинлигига
ёймаслик
керак
.
Терговчи
тергов
йўналишини
белгиловчи
қарорларни
қабул
қилиш
билан
боғлиқ
тергов
ва
про
-
цессуал
ҳаракатларни
,
шунингдек
,
тарафлар
позиция
-
сини
шакллантириш
учун
аҳамиятли
бўлган
ҳаракатларни
шахсан
ўзи
амалга
ошириши
керак
.
Уларни
ўтказиш
учун
бошқа
шахсга
топшириқ
бериб
бўлмайди
ёки
бошқа
шахс
томонидан
амалга
ошири
-
лиши
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Бундай
ҳаракатлар
доирасига
айб
эълон
қилиш
ва
айбланувчини
сўроқ
қилиш
ҳам
киради
.
Терговчининг
айб
эълон
қилиш
ва
айбланувчини
сўроқ
қилишда
бевосита
иштироки
айбланувчининг
кўрсатувларига
баҳо
бериш
ва
тергов
версияларини
юритиш
учун
ички
ишончни
шакллантиришга
кўмаклашади
.
Айб
эълон
қилиш
акти
ва
айбланувчини
сўроқ
қилиш
баённомаси
билангина
танишган
шахсга
нисбатан
уларни
шахсан
амалга
оширган
шахсда
иш
ҳолатлари
бўйича
кўп
ҳолатлар
маълум
бўлади
.
Так
-
тик
жиҳатдан
,
дастлабки
тергов
тақдирини
тўғри
ва
ўз
вақтида
ҳал
қилиш
учун
,
айб
эълон
қилиш
ва
айбла
-
нувчини
сўроқ
қилиш
ҳаракатларини
терговни
юрита
-
ётган
,
иш
ҳолатларини
бевосита
ўрганган
шунингдек
,
айбловни
ўзи
ифодалаган
(
тузган
)
шахс
-
терговчи
то
-
монидан
амалга
оширилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Айб
эълон
қилиш
айбланувчининг
бевосита
иш
-
тирокини
талаб
қилинади
.
Бирор
бир
шахс
вакиллиги
-
да
айбланувчига
айб
эълон
қилишга
йўл
қўйилмайди
.
Айбловни
зудлик
билан
эълон
қилишга
эришиш
мақсадида
терговчи
томонидан
айбланувчи
иштироки
-
ни
таъминлаш
чораларни
зудлик
билан
кўрилиши
ке
-
рак
.
Шу
мақсадда
айбланувчига
дарҳол
чақирув
хати
юборилади
ёки
асослар
бўлганида
мажбурий
келтири
-
лади
.
Жиноят
процессида
айбланувчининг
турган
жойини
аниқланмаганлиги
сабабли
унинг
иштирокини
таъминлаш
имкони
бўлмаса
,
қидирув
эълон
қилинади
.
Айбланувчининг
турар
жойи
аниқланганда
ҳам
унинг
иштирокини
таъминлашнинг
имкони
бўлмаслиги
мум
-
кин
.
Бундай
ҳолларда
сиртдан
иш
юритилади
.
Сиртдан
иш
юритиш
юритиладиган
ҳолатлар
қонунда
етарлича
ёритилмаган
.
ЎзР
.
ЖПКнинг
410-
моддасида
фақат
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудидан
ташқарида
бўлган
ва
судга
келишдан
бўйин
товлаган
ёки
суд
мажлиси
залидан
чиқариб
юборилган
судланувчининг
иштирокисиз
суд
муҳокамасининг
ўтказилиши
мумкин
-
лиги
мустаҳкамланган
.
Лекин
дастлабки
терговда
айб
-
ланувчининг
иштирокини
таъминлаш
имкони
бўлмаганида
қандай
айб
эълон
қилиниши
хусусида
ҳеч
қандай
қоида
белгиланмаган
.
Терговчилар
орасида
сиртдан
иш
юритишнинг
элементларидан
бири
бўлган
"
сиртдан
айб
эълон
қилиш
"
деган
тушунча
мавжуд
.
Сиртдан
айб
эълон
қилиш
моҳияти
назарияда
ҳам
етарлича
ёритиб
бе
-
рилмаган
бўлсада
,
амалиётда
инкор
этиб
бўлмайдиган
объектив
ҳолатларга
кўра
мавжуддир
.
Сиртдан
айб
эълон
қилишнинг
мазмуни
,
унга
йўл
қўйиладиган
ҳолатлар
ва
тартиби
ҳақида
Ш
.
К
.
Кусаинов
кенгроқ
тўхталган
.1
Жиноят
ишларини
сиртдан
кўришга
ёки
айбла
-
нувчининг
хабарисиз
унга
нисбатан
айблов
ҳаракатларини
амалга
оширишга
ёки
айбли
деб
то
-
пишга
жиноят
ишларини
юритишнинг
демократик
асослари
"
огоҳлантирувчи
"
ролини
бажаради
.
Шахс
-
нинг
иштирокисиз
айблилик
масаласини
ҳал
қилишда
улар
инобатга
олиниши
шарт
.
Айб
эълон
вилиш
учун
айбланувчининг
иштирокини
таъминлаш
имкони
бўлмаган
ҳоллар
терговдан
яшириниш
мақсадида
ёки
объектив
ҳолатларга
юз
берганлиги
аниқланиши
шарт
.
Сиртдан
айб
эълон
қилиш
бўйича
Қозоғистон
Республикасининг
жиноят
-
процессуал
қонунида
ижо
-
бий
қоидалар
мавжуд
.
Қозоғистон
Республикаси
Жи
-
ноят
-
процессуал
кодекси
209-
моддасида
белгилани
-
шича
,
айбланувчи
Қозоғистон
Республикаси
худудидан
ташқарида
бўлганда
ёки
тегов
органларида
етиб
ке
-
лишдан
бош
торган
ҳолларда
,
ҳимоячи
иштирок
этаёт
-
ган
бўлса
,
ҳимоячи
шундай
ҳолатлар
муносабати
би
-
лан
айбланувчига
айб
эълон
қилиб
бўлмаслигини
қарорда
тасдиқлайди
.
Айбланувчининг
турар
жойи
тергов
органларига
маълум
бўлса
,
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарорнинг
нусхаси
алоқа
воситалари
,
жумладан
,
почта
орқали
жўнатилади
.
Зарур
ҳолларда
дастлабки
тергов
органи
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўрисидаги
ха
-
барни
республика
оммавий
ахборот
воситаларида
,
айбланувчининг
турар
жойидаги
оммавий
ахборот
во
-
ситаларида
шунингдек
,
умумий
фойдаланишда
бўлган
телекоммунакация
тармоқларида
чоп
эттиришни
таш
-
киллаштиришга
ҳақлидирлар
.
Албатта
,
ушбу
ҳаракатлар
айбланувчининг
иш
-
тирокини
таъминлаш
ва
мажбурий
келитириш
билан
боғлиқ
чоралар
натижа
бермаганидан
сўнг
амалга
оширилиши
керак
.
Сиртдан
айб
эълон
қилишни
тартибга
солувчи
бундай
қоидаларни
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
-
процессуал
қонунида
акс
эттириш
лозим
.
Шунда
тер
-
говчиларнинг
сиртдан
айб
эълон
қилиш
фаолиятлари
-
1
Қаранг
:
Кусаинов
Ш
.
К
.
Процессуальное
положение
обви
-
няемого
в
уголовном
судопроизводстве
Республики
Казах
-
стан
:
Автореф
.
дис
....
канд
.
юрид
.
наук
.
Караганды
, 2004.
С
.22.
http://www.iuaj.net/modules.php?name=Pages&go=page&pid=70
(23.04.08
холатида
).
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
га
қонуний
тус
берилади
ва
кўпгина
тушунмовчилик
-
ларнинг
олди
олинади
.
Айб
эълон
қилишда
иштирок
этадиган
шахслар
-
дан
учинчи
тоифаси
айбланувчи
манфаатларини
муҳофаза
қилувчи
ва
айб
эълон
қилишга
кўмаклашувчи
шахслар
ҳимоячидир
.
Буларга
ҳимоячи
,
қонуний
вакил
ва
таржимон
киради
.
Айб
эълон
қилишда
ҳимоячи
иштироки
айбла
-
нувчини
ҳимояланиш
ҳуқуқи
билан
таъминлаш
прин
-
ципининг
талабидир
.
Чунки
мазкур
принцип
мазмумига
кўра
,
суриштирувчи
,
терговчи
,
прокурор
ва
суд
айбла
-
нувчининг
ҳуқуқларини
тушунтириб
бериш
ва
ўзига
қўйилган
айбловдан
ҳимояланиш
учун
қонунда
назар
-
да
тутилган
барча
восита
ва
усуллардан
фойдала
-
нишда
ҳақиқий
имкониятга
эга
бўлишига
қаратилган
чора
-
тадбирлар
кўриш
мажбуриятдирлар
.
(
ЎзР
.
ЖПКнинг
24-
моддаси
).
Демак
,
айб
эълон
қилиш
жа
-
раёнида
айбланувчи
ҳимоячисининг
иштироки
,
агар
ҳали
ҳимоячига
эга
бўлмаса
,
унга
эга
бўлишни
хоҳласа
ёки
ундан
воз
кечмаса
,
терговчида
ҳимоячи
иштироки
-
ни
таъминлаш
мажбурияти
мавжуд
бўлади
.
Агар
ҳимоячи
ишда
илгари
иштирок
этмаган
бўлса
,
айб
эълон
қилингунга
қадар
айбланувчига
ҳимоячига
эга
бўлиш
ҳуқуқи
тушунтирилиши
ва
таъминланиши
шарт
.
Айбланувчи
томонидан
танланган
ёки
давлат
томонидан
тайинланган
ҳимоячи
айблов
эълон
қилиш
жойига
етиб
келгунга
қадар
,
у
кейинга
қолдирилиши
керак
.
Тергов
амалиётида
айбланувчилар
биринчи
маротаба
чақиртирилганидан
сўнг
,
терговчи
ЎзР
.
ЖПКнинг
24-
моддасидаги
мажбуриятларини
таъмин
-
лаш
мақсадида
ҳимоячи
таклиф
қилиши
маълум
қилади
ёки
шарт
бўлган
ҳолларда
давлат
томонидан
тайинлаш
масаласини
кўриб
чиқади
.
Ҳимоячи
етиб
келганида
,
унинг
иштирокида
айб
эълон
қилиш
учун
айбланувчини
яна
чақиртирилади
.
Айрим
ҳолларда
айб
эълон
қилишни
кейинга
қолдирилишини
истамаган
терговчилар
масалани
ҳал
қилишнинг
осон
ғайриқонуний
усулидан
фойдаланишлари
мумкин
.
Бу
усул
айбланувчининг
ҳимоячидан
воз
чекишига
эри
-
шиш
.
Албатта
бу
қонуннинг
ҳимояга
бўлган
ҳуқуқни
таминлаш
борасида
қоидаларни
қўпол
бузишдир
.
Айблов
ҳар
доим
ҳимоячининг
иштирокида
эълон
қилиниши
шарт
,
айбланувчининг
ҳимоячидан
воз
кечган
ҳоллари
бундан
мустасно
.
Амалдаги
айб
эълон
қилиш
тартибида
айбланувчига
ЖПК
46-
моддасидаги
ҳуқуқлар
жумладан
ҳимоячига
эга
бўлиш
ҳуқуқи
айб
эълон
қилинганидан
сўнг
тушунтирилади
.
Айб
эълон
қилишда
ҳақиқий
ҳимоячининг
реал
ишти
-
рокини
таъминлаш
ва
ортиқча
сонсаларликнинг
олди
-
ни
олиш
учун
айбланувчи
чақиртирилаётган
вақтда
унинг
айб
эълон
қилиш
жараёнида
ҳимоячи
хизматига
бўлган
ҳуқуқи
тушунтирилиши
лозим
.
Айбланувчини
айб
эълон
қилиш
учун
чақирув
хатида
ҳимоячига
эга
бўлиш
ва
айб
эълон
қилишда
унинг
хизматидан
фой
-
далиниш
ҳуқуқи
ҳам
баён
қилиниши
керак
.
Айбланувчи
иш
юртилаётган
тилни
билмаса
ёки
лозим
даражада
билмаса
,
таржимон
ҳам
иштирок
эта
-
ди
.
Таржимон
айб
эълон
қилиш
жараёнини
оғзаки
тар
-
жима
қилиш
бир
қаторда
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
матнини
айбланувчининг
она
тилига
ёки
у
биладиган
тилга
ёзма
таржима
қилиб
бе
-
раши
керак
.
Қарорнинг
таржима
қилинган
нусхаси
нафақат
айбланувчига
берилади
,
шу
билан
бирга
тер
-
гов
материалларида
ҳам
сақланиши
лозим
.
Жиноят
-
процессуал
кодекснинг
552-
моддасига
кўра
,
вояга
етмаган
шахсга
айблов
эълон
қилиш
вақтида
ҳимоячи
билан
бир
қаторда
вояга
етмаган
шахснинг
қонуний
вакили
ҳам
иштирок
этишга
ҳақли
.
Қонуний
вакилларнинг
бундай
процессуал
ҳаракатда
иштирок
этиш
хоҳишлари
терговчи
томони
-
дан
қондирилиши
шарт
.
Иштирок
этиши
шарт
бўлган
ҳозир
бўлганларидан
сўнг
уларнинг
шахси
аниқланади
.
Уларнинг
тегишли
шахс
эканлигига
ишонч
ҳосил
қилинганидан
кейин
айб
эълон
қилиш
жараёнига
ўтилади
.
Айб
эълон
қилиш
:
а
)
айбланувчи
тариыасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
мазмуни
билан
таниш
-
тириш
;
б
)
айбловнинг
моҳиятини
тушунтириш
;
в
)
айб
-
ланувчининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
тушунтириш
;
г
)
қарорда
бу
ҳолатларни
қайд
қилиш
;
д
)
қарор
нусхаси
-
ни
беришдан
иборат
.
Айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
мазмуни
билан
таништириш
одатда
терговчи
томонидан
қарорни
овоз
чиқариб
ўқиб
бериш
йўли
би
-
лан
амалга
оширилади
.
Қарор
айб
эълон
қилиш
жа
-
раёнида
иштирок
этаётган
ҳимоячи
ва
қонуний
вакил
томонидан
ҳам
ўқиб
эшиттирилиши
ёхуд
айбланувчи
-
нинг
ўзи
томонидан
ўқиб
олиниши
ҳам
мумкин
.
Тергов
-
чи
тактик
жиҳатдан
,
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарорнинг
мазмуни
билан
таништи
-
ришдан
олдин
,
айбланувчига
мазкур
қарорнинг
аҳамияти
ҳам
тушунтиришга
ҳақли
.
Айбланувчи
қарор
мазмуни
билан
танишганидан
сўнг
,
терговчи
унга
айблов
моҳиятини
тушунтиради
.
Бунда
терговчи
жиноят
айбланувчининг
қандай
қилмиши
билан
содир
этилганлигини
,
айб
шаклини
,
жиноят
квалификация
қилинадиган
жиноят
кодекси
-
нинг
нормасини
,
айбловдаги
юридик
атамаларнинг
маъносини
,
қўлланилиши
мумкин
бўлган
жазо
ёки
бошқа
таъсир
чораларини
сўзлаб
беради
.
Айбловнинг
моҳияти
хусусида
берилган
саволларга
жавоб
бери
-
лиши
шарт
.
Шахсга
айбланувчи
мақомида
маълум
қилинганлиги
муносабати
унга
тегишли
бўлган
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
тушунтирилади
.
Ҳуқуқ
ва
мажбурият
-
ларни
тушунтиришда
терговчи
ЎзР
.
ЖПКнинг
46-
моддасида
баён
қилинган
рўйхат
билан
чекланадилар
.
Мажбуриятлар
бажарилмаган
тақдирда
процессуал
жавобгарлик
қўлланилиши
мумкинлиги
ва
шахсга
айб
-
ланувчи
мақоми
берилиши
унинг
бошқа
ҳуқуқ
ва
маж
-
буриятларини
вужудга
келтириши
ҳақида
маълумот
берилмайди
.
Булар
фуқаролик
чиқиб
кетиш
хуқуқининг
йўқотилиши
,
ва
бошқалар
.
Амалиётда
кўпинча
,
айб
эълон
қилиш
билан
боғлиқ
қоидабузилиш
ҳоллари
айбланувчининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
тушунтирилмаслиги
ёки
расмият
-
чилик
учунгина
тушунтириш
тарзида
бўлади
.
Сир
эма
-
ски
,
баъзида
терговчи
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарорнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
-
га
бағишланган
қисмида
уларни
тўлиқ
кўрсатмайди
,
кўрсатган
тақдирда
ҳам
ўқиб
олиш
учун
тақдим
қилади
.
Қонунчилик
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
тушунтирилши
та
-
лаб
қилар
экан
,
демак
уларнинг
ҳар
бир
айбланувчи
ҳуқуқий
онги
даражасида
тушунурли
тарзда
ёритиб
берилши
керак
.
Аксарият
айбланувчиларга
айб
эълон
қилиш
уларнинг
руҳиятига
,
кайфиятига
таъсир
қилади
,
ўша
жараёнда
улар
диққатини
бузади
.
Айбланувчининг
асосий
ўй
фикри
,
эътибори
қайдай
қилмишлари
учун
айбланаётганлиги
,
сўроқда
хусусида
қандай
гапириши
ва
қандай
саволлар
беришига
қаратилган
бўлади
.
У
санаб
ўтилган
ёки
тушунтирилган
ҳуқуқ
ва
мажбурият
-
ларни
эсда
сақлаб
қола
олмаслиги
ҳам
мумкин
.
Ҳуқуқ
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
ва
мажбуриятларни
эслаб
қилишига
ва
амалда
қўллашига
учун
шахснинг
билим
даражаси
,
ҳаётий
тажрибаси
,
психологик
ва
ақлий
хусусиятлари
,
дунёқарашлари
ҳам
таъсир
этади
.
Айбланувчиларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисидаги
қарор
мазмуни
таништирилишидан
олдин
амалга
оширили
-
ши
тактик
жиҳатдан
тўғрироқ
бўлади
.
Қарор
мазмуни
билан
таништирилганлиги
,
айб
-
лов
моҳияти
ҳам
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
тушунтирил
-
ганлиги
қарор
охирида
терговчи
,
айбланувчи
ва
айб
эълон
қилишда
иштирок
этган
бошқа
шахслар
томони
-
дан
имзоланади
.
Айрим
ҳолларда
айбланувчилар
қўл
қўйишдан
бош
тортадилар
.
Бундай
ҳолларда
айбла
-
нувчининг
қўл
қўйиши
айбга
иқрорли
эмас
,
балки
айб
эълон
қилинганлигини
тасдиқловчи
ҳолат
эканлиги
хусусида
терговчилар
изоҳ
беришлари
лозим
.
Агар
шунда
ҳам
айбланувчи
қарорга
имзо
қўйишдан
бош
тортса
терговчининг
бу
хусусида
қарорга
тегишли
ёзув
киритиб
,
ўз
имзоси
билан
тасдиқлайди
.
Назарияда
гоҳида
имзо
қўйишдан
бош
тортган
ҳолатлар
холислар
иштирокида
тасдиқланиши
керак
-
лиги
хусусида
фикрлар
фикрлар
чалиниб
туради
.
Ле
-
кин
айб
элон
қилишда
жаранида
айбланувчининг
бош
тортганлигини
тасдиқлаш
учун
икки
нафар
холис
иш
-
тирокини
таъминлаш
имкони
бўлмай
қолади
.
Қалаверса
,
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
қарорининг
мазмуни
ва
айблов
моҳияти
хусусидаги
терговчининг
тушунтиришларни
тинглаш
ҳамда
қўл
қўйиш
шаклида
ўзининг
хабардорлигини
маълум
қилиш
айбланувчининг
мажбурияти
эмас
.
Айб
эълон
қилиш
жараёнида
ҳимоячи
,
қонуний
вакил
ва
таржимоннинг
иштироки
нафақат
айбланувчи
балки
учун
ҳам
фойдали
.
Чунки
улар
айб
эълон
қилинганилиги
ва
унинг
процедурасини
тасдиқлайдилар
.
Айбланувчига
қолаверса
,
ҳимоя
тарафининг
барча
аъзоларига
қарор
нусхаси
берилади
.
Ҳимояга
тайёрланиш
учун
етарлича
вақт
ва
имкониятга
эга
бўлиш
мақсадида
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилиш
тўғрисида
қарор
нусхаси
айб
эълон
қилингунга
қадар
берилиши
ёки
юборилиши
мумкин
1
.
Агар
айб
эълон
қилиш
кейинга
қолдирилса
,
қарор
нусхаси
(
ҳимоячига
ва
турар
жойи
маълум
билан
айбланувчи
)
юборилиши
шарт
.
ЎзР
.
ЖПКнинг
111-
моддасида
биринчи
марта
сўроқ
қилишдан
олдин
бажариладиган
ҳаракатлар
ба
-
ён
қилиниб
,
мазкур
модда
биринчи
қисми
4-
бандида
“
гумон
қилинувчига
ишда
айбланувчи
тариқасида
иштирок
этишга
жалб
қилинганлиги
тўғрисидаги
қарорни
тақдим
қилади
ва
айбловнинг
моҳиятини
тушунтиради
”
дейилган
.
Бу
қоидадаги
“
тақдим
қилади
”
сўзи
амалиётда
айрим
ҳолларда
айбланувчи
тариқасида
жалб
қилишини
назарда
тутувчи
қарорни
вақтинчага
,
танишиб
чиқиш
учун
бериб
туриш
тарзида
талқин
қилинади
.
Терговчиларнинг
қоидани
бундай
тарзда
тушунишлари
балким
ўринлидир
.
Чунки
ҳуқуқий
нормаларда
барча
ҳолларда
“
тақдим
этмоқ
”
ёки
“
тақдим
қилмоқ
”
сўзлари
қайтариб
олмаслик
шарти
билан
беришни
маъносини
англатмайди
.
Масалан
,
ЎзР
.
ЖПКнинг
376-
моддаси
биринчи
қисмида
“
Тергов
-
чи
ишдаги
материалларни
танишиб
чиқиш
учун
тикил
-
ган
ва
рақамланган
кўринишда
,
ҳар
бир
жилддаги
ҳужжатларни
рўйхат
қилган
тарзда
тақдим
этади
”
дей
-
1
Смирнов
А
.
В
.,
Калиновский
К
.
Б
.
Кўрсат
.
асар
. 445-
б
.
илганида
ҳам
“
тақдим
қилади
”
сўзи
вақтинчалик
фой
-
даланиб
кейин
қайтарилишини
англатади
.
Бизнингча
,
айб
эълон
қилинганида
айбланувчи
-
нинг
ўзини
жалб
қилинганлиги
ҳақидаги
қарор
нусхаси
-
ни
ҳеч
қандай
шартларсиз
олиши
ва
терговчини
буни
таъминлашини
бурадиган
нормалар
ишлаб
чиқилиши
керак
.
Буниниг
учун
ЎзР
.
ЖПКнинг
46-
моддасида
“
тер
-
говчи
ёки
суриштирувчининг
рухсати
билан
тергов
ҳаракатларида
иштирок
этиш
”
деган
ҳуқуқларидан
сўнг
“
айб
эълон
қилингани
ҳамона
шу
айбловни
ўзида
ифодалаган
қарорнинг
тасдиқланган
нусхани
олиш
”
ҳуқуқи
ҳам
киритишдир
.
ЎзР
.
ЖПКнинг
111-
моддаси
иккинчи
қисм
4-
бандида
ишда
айбланувчи
тариқасида
иштирок
этишга
жалб
қилинганлиги
тўғрисидаги
қарор
гумон
қилинувчига
тақдим
қилиниши
хусусида
фикр
баён
қилинган
.
Бу
эса
,
дастлабки
терговда
шахсни
айблаш
қоидаларига
зид
.
Айбланувич
тариқасида
жалб
қимлиш
тўғрисидаги
қарор
нусхаси
гумон
қилинувчига
эмас
,
айбланувчига
берилади
.
Балки
қонун
чиқарувчи
шахс
айб
эълон
қилигунга
қадар
гумон
қилинувчи
ҳисобланишини
назарда
тутган
бўлса
,
шахс
олидн
гу
-
мон
қилинувчи
,
кейин
айбланувчи
мақомида
бўлмаслиги
мумкин
.
Шахс
жиноят
содир
этганликда
гуон
қилинмасдан
туриб
,
етарли
асослар
мавжуд
бўлганида
айбланувчи
тариқасида
иштирок
этишга
жалб
қилиниши
ҳам
мумкин
.
Шу
мақсадда
ЎзР
.
ЖПКнинг
111-
моддаси
иккин
-
чи
қисм
4-
бандини
“
гумон
қилинувчига
ва
айбланувчи
-
га
уларнинг
жалб
қилинганлиги
тўғрисидаги
қарорнинг
тасдиқланган
нусхасини
тақдим
қилади
ва
қарордаги
гумон
ёки
айбловнинг
моҳиятини
тушун
-
тиради
”
деб
баён
қилиниши
керак
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
вынесение
обвинения
как
процессуальное
действие
.
В
основной
части
статьи
автор
всесторонне
рассматривает
вопросы
вынесения
обвинения
в
уго
-
ловном
процессе
.
В
заключении
автор
вносит
свои
конкретные
предложения
по
совершенствованию
национального
законодательства
в
данной
сфере
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes removal of charge as remedial action.
In the basic part of the article the author compre-
hensively considers questions of removal of charge in
criminal trial.
In the conclusion the author brings the specific pro-
posals on perfection of the national legislation in the given
sphere.
