ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
Х
.
С
.
Исламходжаев
ТДЮИ
докторанти
ТАШҚИ
ИҚТИСОДИЙ
АЛОҚАЛАРНИ
ДАВЛАТ
ТОМОНИДАН
БОШҚАРИШ
СОҲАСИДА
СУВЕРЕНИТЕТ
Назарий
давлатшуносликда
суверенитет
,
анъанага
кўра
давлатнинг
муҳим
белгиси
сифатида
кўрилади
.
Бунда
,
давлат
суверенитети
дейилганда
,
давлатнинг
бошқа
давлатдан
,
унинг
ички
ва
ташқи
ишлари
ҳамда
ташқи
муносабатларидан
тўла
мустақиллиги
тушуни
-
лади
1
.
Шундай
қилиб
,
давлат
мустақиллиги
мураккаб
сиёсий
-
ҳуқуқий
феномен
сифатида
иккита
-
ички
ва
ташқи
ифода
шаклларига
эга
деб
ҳисобланади
.
Давлат
суверенитетининг
айнан
ички
ва
ташқи
ифодаси
алоҳида
суверен
тузилма
ёки
суверен
давлатларнинг
ҳамжамияти
томонидан
амалга
ошириладиган
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
чексиз
чегараларини
белгилайди
.
Ушбу
назарий
моделни
иқтисодий
муносабатлар
соҳасига
ҳам
кўчириш
мумкиндек
туюлади
.
Бунда
ички
давлат
соҳасида
иқтисодий
суверенитет
давлат
бошқарувини
ташкил
этиш
масалаларини
ҳал
этишда
оммавий
сиёсий
ҳокимиятнинг
устунлиги
ва
мустақиллиги
сифатида
майдонга
чиқади
.
Давлат
иқтисодий
суверенитетининг
ташқи
жиҳатдан
ифодаланиши
халқаро
иқтисодий
ўзаро
ҳаракатлар
соҳасида
яхлит
ҳолда
давлат
ваколатлари
билан
белгиланади
.
Давлатнинг
ташқи
иқтисодий
су
-
веренитети
халқаро
майдонда
мустақил
иқтисодий
қарорлар
қабул
қилиш
имкониятида
ифодаланадиган
давлат
мустақиллиги
сифатида
намоён
бўлади
.
Иқтисодий
суверенитет
давлат
суверенитети
каби
мураккаб
ижтимоий
феноменнинг
фақатгина
бир
томо
-
нини
ифодалайди
.
Бунда
замонавий
назарий
давлат
-
шуносликда
жаҳон
глобализациясида
рўй
бераётган
жараёнлар
муносабати
билан
жиддий
тарзда
замона
-
вий
давлатнинг
моҳиятли
белгиси
сифатида
давлат
суверенитети
ўзининг
ролини
йўқотмоқда
деган
нуқтаи
назар
кўпроқ
тарқалмоқда
.
Ҳақиқатан
ҳам
,
сўнгги
ўн
йилликда
биз
инсоният
тарихида
бозор
принциплари
глобал
характерга
эга
бўлаётганлиги
,
ҳамда
бозор
мотивацияси
бутунлай
сезилмаётган
бирорта
мамлакат
йўқлиги
сингари
одатдан
ташқари
ҳодисанинг
гувоҳи
бўлмоқдамиз
.
Аммо
бунда
,
диссертантнинг
фикрича
,
сўнгги
пайт
-
ларда
бозор
ўзининг
носамарадорлигини
ва
ҳатто
тур
-
ли
ресурсларни
оптимал
тақсимлаш
ҳамда
улардан
фойдаланишни
таъминлашга
қодир
эмаслигини
билган
хўжалик
соҳалари
ва
жамиятлар
тобора
кўпайииб
бо
-
раётганлигини
таъкидлаб
ўтиш
ўринлидир
.
Бозор
муносабатлари
ёндошувини
нобозор
восита
-
лари
ва
хўжалик
ҳаётининг
шакллари
билан
уйғунлашган
аралаш
иқтисодиёт
нафақат
миллий
,
ҳаттоки
халқаро
миқёсда
ҳам
фуқароликка
эга
бўлмоқда
. "
Аралаш
иқтисодиётнинг
моҳияти
жамият
иқтисодий
ҳаётини
қуриш
ва
тартибга
солишнинг
хусу
-
сий
ва
умумдавлат
манфаатларидан
иборат
иккита
ҳар
хил
принципларининг
-
эркин
бозор
ва
рақобат
билан
давлатнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
фаолиятининг
айни
бир
вақтда
мавжуд
бўлишидан
ва
уларнинг
ўзаро
таъсиридан
иборатдир
.
Худди
шу
уйғунлик
ҳозирги
замон
иқтисодиётининг
юраги
,
деб
ҳисоблаш
мумкин
"
2
.
1
Юридик
энциклопедия
.
Тошкент
:
Шарқ
, 2001. 404-
б
.
2
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
–
бозор
муносабатларига
ўтишнинг
ўзига
хос
йўли
/
Ўзбекистон
:
миллий
истиқлол
,
XXI
аср
–
бу
бозорнинг
жаҳон
ҳукмронлиги
даври
,
ҳамда
нобозор
шакллари
ва
тараққиёт
мезонини
кенг
татбиқ
этишнинг
синиш
нуқтаси
деб
айтиш
мумкин
.
Дунёдаги
ҳар
бир
мамлакат
ўзининг
тараққиёт
ва
реал
иқтисодий
сиёсати
моделини
танлашда
,
ўрнатилган
жаҳон
тенденцияларидан
воз
кечмаган
ҳолда
,
авваломбор
,
ўз
миллий
манфаатларига
амал
қилади
.
Бунда
бозор
принциплари
қарор
қабул
қилишнинг
ягона
мезони
эмас
,
балки
фақат
бир
шарти
сифатида
намоён
бўлади
.
Бозор
самарадорлиги
доимо
вақтинчалик
рамкага
эга
бўлиб
келган
,
шунинг
учун
ҳам
у
тактик
характерга
эгадир
.
Миллий
манфаатлар
ўз
асосида
стратегик
мақсадларга
таянади
,
ҳамда
мамлакатнинг
жаҳон
бо
-
зоридаги
рақобатбардошлилигини
таъминлашда
эъти
-
борга
олиниши
зарур
.
Халқаро
рақобатнинг
кучайиши
давлат
суверенитетининг
оқибати
ва
уни
таъминлаш
муаммоси
сифатида
миллий
иқтисодий
хавфсизлик
муаммосини
янада
кескинлаштиради
.
Ҳаттоки
энг
пешқадам
давлатларнинг
жаҳон
ҳамжамиятидаги
ҳар
қандай
ўзгаришларга
тезкор
ре
-
акцияси
маълум
,
чунки
ўзининг
иқтисодий
хавфсизли
-
гини
-
жамиятнинг
ижтимоий
барқарорлиги
ва
мустаҳкамлигини
кафолатлаш
учун
доимо
тайёр
тура
-
дилар
.
Учинчи
мингйиллик
бошида
жаҳон
синовлар
даври
-
га
кириб
борди
.
Бозор
институтлари
ҳам
,
ижтимоий
ва
давлат
институтлари
ҳам
,
шунингдек
халқаро
инсти
-
тутлар
ҳам
синовдан
ўтмоқда
.
Бундай
шароитларда
янги
муаммолар
ва
тараққиёт
имкониятларига
нисба
-
тан
энг
хилма
-
хил
назарий
ёндошувларнинг
кенг
спек
-
тори
ва
уларнинг
амалий
натижаларини
ҳисобга
олган
ҳолда
фойдаланиш
асосида
ноанъанавий
ва
яхлит
ёндошувлар
зарур
.
Жаҳон
хўжалигининг
барча
минтақалари
ва
сектор
-
ларини
қамраб
олган
глобал
ривожланиш
жараёнлари
миллий
хўжаликларнинг
ташқи
ва
ички
ривожланиш
омиллари
ўртасидаги
нисбатни
принципиал
жиҳатдан
ташқи
омиллар
фойдасига
ўзгартиради
.
Ҳеч
бир
мам
-
лакат
жаҳон
хўжалик
фаолиятининг
асосий
қатнашчилари
устуворлиги
ва
нормаларини
ҳисобга
олмаган
ҳолда
иқтисодий
сиёсатни
шакллантириш
ва
амалга
оширишга
қодир
эмас
.
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
халқаро
хўжалик
алоқалари
ресурсларни
самарали
равишда
тақсимлаш
ва
глобал
миқёсда
иқтисодий
ўсишни
таъминлашнинг
муҳим
қуролига
айланди
.
Ҳар
бир
конкрет
мамлакат
-
нинг
халқаро
иқтисодий
муносабатлар
тизимидаги
иш
-
тироки
даражаси
ва
шакллари
авваломбор
унинг
иқтисодиёти
ривожи
ва
хусусиятлари
даражаси
билан
,
шунингдек
давлат
томонидан
амалга
оширилаётган
ташқи
иқтисодий
сиёсати
миқёси
билан
белгиланади
.
Шу
билан
бирга
,
жаҳон
хўжалик
муносабатлари
тизи
-
мининг
ўзида
ниҳоятда
жиддий
ўзгаришлар
юз
берди
-
ки
,
унга
қўшилган
давлатлар
кўпчилик
ҳолатларда
ти
-
зим
томонидан
мажбурланган
"
ўйин
қоидалари
"
га
амал
қилишга
мажбур
бўлдилар
.
Етарли
даражада
ресурслар
базаси
,
жиддий
интел
-
лектуал
салоҳият
,
ривожланган
саноат
ва
йирик
сотиш
бозорларига
эга
бўлган
мамлакатларда
нисбатан
мустақил
иқтисодий
сиёсат
ўтказишда
муайян
имтиёз
-
лар
мавжуд
.
Аммо
жаҳоннинг
етакчи
мамлакатларидаги
иқтисодий
ривожланиш
цикллари
билан
ҳисоблашмасликнинг
ҳам
иложи
йўқ
.
Сўнгги
ўн
йиллик
-
иқтисод
,
сиёсат
,
мафкура
.
Т
.1.
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1996.
306-
б
.
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
да
жаҳон
ЯИМ
,
саноат
ҳажмлари
,
инвестициялар
,
сав
-
до
,
технологиялар
трансферти
тез
суръатларда
ўсмоқда
.
Йўналишларнинг
ҳаттоки
бирортаси
бўйича
орқада
қолинса
,
ички
иқтисодиётнинг
жаҳоннинг
асосий
бозорларидаги
конъюнктура
тебранишларига
,
ишлаб
чиқаришнинг
асосий
факторлари
кўчиши
динамикаси
ва
йўналишлари
ўзгаришларига
қарамлилигини
кучайти
-
ради
.
"
Чегараларни
ювиш
"
давлат
суверенитети
принци
-
пи
ролини
камайтириш
тасаввурини
туғдиради
.
Аслида
эса
,
бундай
эмас
.
Давлат
суверенитети
муаммоси
ҳеч
қачон
ўз
аҳамиятини
йўқотмайди
.
Аксинча
,
ижтимоий
-
иқтисодий
глобализация
шароитларида
,
моҳиятига
кўра
,
халқаро
майдонда
ҳимояланаётган
давлат
(
мил
-
лий
)
манфаатларининг
квинтэссенциясини
ифодалов
-
чи
деб
аталувчи
"
ташқи
суверенитет
"
ни
кафолатлаш
ва
таъминлаш
билан
боғлиқ
масалаларнинг
аҳамияти
кучайиб
боради
.
Давлат
суверенитети
"
давлатда
инду
-
видуаль
"
бўлиб
,
унга
халқаро
муносабатларнинг
мустақил
субъекти
сифатида
чиқиши
имконини
бера
-
ди
.
Бу
ўринда
юридик
фанда
давлат
суверенитети
ту
-
шунчасининг
халқаро
ҳуқуқсубъектлиги
тушунчасига
яқинлиги
хусусида
адолатли
равишдаги
қайд
мавжуд
.
Суверенитет
конкрет
давлатга
халқаро
муносабат
-
ларнинг
мустақил
субъекти
сифатида
чиқиши
имкони
-
ни
берувчи
индувидуаль
бошланишни
акс
эттиради
.
Агар
давлат
суверенитети
принципининг
ҳудудий
ас
-
пекти
ҳақиқатан
ҳам
айрим
ортиқча
баҳолашларга
дуч
келса
,
иқтисодий
таркиб
аста
-
секин
жиддий
аҳамиятга
эга
бўлиб
боради
.
Давлат
томонидан
иқтисодий
суве
-
ренитетнинг
йўқотиб
борилиши
базис
ва
иқтисодий
субъективлик
,
аслида
эса
,
шу
давлатнинг
йўқолиб
бо
-
ришини
билдиради
.
Шунинг
учун
ҳам
ҳар
қандай
дав
-
латнинг
иқтисодий
-
ҳуқуқий
сиёсатининг
мақсади
ҳуқуқий
ва
иқтисодий
воситалар
тизимини
ифодаловчи
алоҳида
иқтисодий
-
ҳуқуқий
механизм
ишлаб
чиқиладиган
иқтисодий
суверенитетни
таъминлаш
ва
ҳимоялаш
ҳисобланади
.
Давлатнинг
иқтисодий
суверенитети
-
бу
ўз
-
ўзидан
юзага
келмайдиган
ва
ўз
-
ўзича
мавжуд
бўлмайдиган
хусусият
.
Иқтисодий
суверенитет
таъминот
ва
муҳофазани
талаб
қилади
,
бу
ўз
навбатида
,
ўзига
хос
таъминот
механизми
мавжудлиги
заруратини
белгилаб
беради
,
мазкур
механизмга
унинг
ёрдамида
давлат
ҳокимиятининг
устунлиги
ва
мустақиллиги
таъминла
-
надиган
воситалар
,
тартиботлар
ва
принципларни
қамраб
олувчи
комплекс
тизим
сифатида
қаралиши
лозим
.
Ўз
навбатида
, "
иқтисодий
суверенитетни
таъмин
-
лаш
воситалари
"
феноменининг
категориал
мақомини
белгилашда
,
мавжуд
ҳолатга
кўра
,
ҳуқуқий
фанлар
томонидан
ишлаб
чиқиладиган
"
воситалар
"
тоифасига
мурожаат
қилиш
мақсадга
мувофиқдир
,
унда
восита
-
лар
мақсадга
эришиш
қуроли
,
идеал
интилишларнинг
реал
ҳаракатлар
ва
натижаларга
айланиши
сифатида
кўрилади
.
Ушбу
мақола
доирасида
иқтисодий
суверенитетни
таъминлаш
воситаси
сифатида
,
иқтисодий
соҳадаги
оммавий
сиёсий
ҳокимиятнинг
устунлиги
ва
мустақиллигини
таъминлаш
ёрдамида
иқтисодий
,
сиё
-
сий
,
юридик
инструментарийни
тушуниш
таклиф
эти
-
лади
.
Таклиф
этилган
таърифдан
иқтисодий
суверени
-
тетни
таъминлаш
тизимини
ташкил
этувчи
воситалар
йиғиндисини
шартли
равишда
иқтисодий
,
сиёсий
,
ҳарбий
,
ғоявий
ва
ҳуқуқий
(
юридик
)
воситаларга
бўлиш
мумкинлиги
кўринади
.
Иқтисодий
суверенитетни
таъминлашнинг
иқтисодий
воситалари
сиёсий
тизим
субъектлари
фао
-
лиятининг
ижтимоий
-
иқтисодий
шароитларига
регуля
-
тив
таъсирини
назарда
тутади
.
Воситаларнинг
ушбу
гуруҳига
,
масалан
,
давлат
органлари
томонидан
мо
-
лия
-
иқтисодиёт
ресурсларини
тақсимлаш
ва
қайта
тақсимлаш
,
мамлакатдаги
молия
оқимларини
тартибга
солиб
бориш
ва
халқаро
соҳада
капиталлар
айланма
-
си
жараёнларига
таъсир
кўрсатиш
доирасида
молия
-
вий
таъминотнинг
у
ёки
бу
устувор
йўналишлари
аж
-
ралиб
турадиган
тегишли
бюджетларни
ишлаб
чиқиш
ва
амалга
ошириш
ва
ш
.
к
.
лар
киради
.
Иқтисодий
суверенитетни
таъминлашнинг
сиёсий
воситалари
ҳокимиятнинг
устунлиги
,
бўлинмаслиги
ва
сиёсий
мустақиллиги
мақсадида
сиёсатни
амалга
ошириш
ва
оммавий
сиёсий
ҳокимиятдан
фойдаланиш
имкониятлари
йиғиндисини
ташкил
этади
.
Ҳудудий
яхлитликни
таъминлаш
мақсадида
,
шунингдек
,
дав
-
латнинг
ўзга
манфаатларини
таъминлаш
мақсадида
.
Иқтисодий
суверенитетни
таъминлашнинг
сиёсий
во
-
ситалари
қаторига
сиёсий
баёнотлар
,
мухолифларнинг
танқидлари
,
музокаралар
,
митинглар
,
намойишлар
,
парламент
дебатлари
,
лоббирование
,
сайловлар
,
ре
-
ферендумлар
,
сиёсий
анъаналар
,
этик
нормалар
син
-
гари
воситаларни
киритиш
мумкин
.
Сиёсий
воситалар
тизимида
ғоявий
ва
куч
таъсири
воситаларини
ажра
-
тиб
кўрсатиш
мумкин
.
Иқтисодий
суверенитетни
таъминлашнинг
ҳуқуқий
(
юридик
)
воситалари
.
Замонавий
назарий
ҳуқуқшуносликда
ҳуқуқий
воситалар
унинг
ёрдамида
ҳуқуқ
субъектларининг
манфаатлари
қондириладиган
қуроллар
(
ўрнатиш
)
ва
ҳаракатлар
(
технологиялар
)
да
ифодаланадиган
ҳуқуқий
ҳодисалар
сифатида
белги
-
ланади
.
Келтирилган
умумий
таъриф
асосида
муал
-
лиф
томонидан
қуйидаги
дефиниция
ифодаланади
:
"
Иқтисодий
суверенитетни
таъминлашнинг
ҳуқуқий
воситалари
-
бу
унинг
ёрдамида
давлат
ҳокимиятининг
устунлиги
,
иқтисодий
муносабатларнинг
мустақил
субъекти
сифатида
давлатнинг
мустақиллиги
ва
инду
-
видуаллиги
ҳолати
кафолатланадиган
ва
қувватланадиган
юридик
инструментарий
(
махсус
ўрнатиш
ва
(
ёки
)
технологиялар
)".
Иқтисодий
сувере
-
нитетни
таъминлашнинг
ҳуқуқий
воситалари
қаторига
,
авваломбор
,
қуйидагиларни
киритиш
зарур
:
давлат
суверенитетини
конституцион
жиҳатдан
мустаҳкамловчи
принцип
,
халқаро
ва
миллий
ҳуқуқ
нормалари
нисбатини
норматив
мустаҳкамлаш
прин
-
ципи
ва
ш
.
к
.
лар
.
Иқтисодий
суверенитетни
таъминлашнинг
ҳуқуқий
воситалари
сифатида
моҳиятига
кўра
,
унга
мувофиқ
давлат
ўзининг
суверен
манфаатларини
амалга
оши
-
радиган
,
асосни
ташкил
этувчи
,
принциплар
характе
-
рига
эга
бўлган
тегишли
кафолатларнинг
юридик
жиҳатдан
мустаҳкамланиши
кўриб
чиқилиши
зарур
.
Бундай
принциплар
,
авваломбор
,
халқаро
ҳуқуқ
ва
махсус
ички
норматив
ҳужжатларда
юридик
расмият
-
ларни
олган
,
ташқи
сиёсий
ва
ташқи
иқтисодий
фаоли
-
ятнинг
асосни
ташкил
этувчи
принциплар
асосий
ман
-
ба
ҳисобланади
1
.
Барча
хўжалик
субъектларининг
эркин
ва
самара
-
дор
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириш
учун
ягона
иқтисодий
,
ҳуқуқий
,
ахборот
маконини
шакллан
-
тириш
заруратини
англаш
янги
тизимли
ҳолат
-
жаҳон
1
Ўзбекистон
Республикасининг
1996
йил
26
декабрда
қабул
қилинган
"
Ўзбекистон
Республикасининг
ташқи
сиёсати
асо
-
сий
принциплари
тўғрисида
" 336-I-
сон
Қонуни
//
АҲТ
"Norma".
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
50
хўжалик
алоқаларида
интеграцион
иқтисодий
жараён
-
ларни
трансформациялашга
олиб
келди
.
Ушбу
босқичнинг
ўз
қонуниятлари
мавжуд
:
–
халқаро
мувофиқлаштирувчи
институтлар
ва
ме
-
ханизмларнинг
ролини
кучайтириш
;
–
уларга
мувофиқ
халқаро
тизимларни
шаклланти
-
риш
,
манфаатларни
келишиш
;
–
низоларни
тартибга
солиш
ва
ҳал
этишнинг
янги
тизимини
яратиш
.
Халқаро
иқтисодий
муносабатларда
фақат
ички
ҳуқуқларни
тартибга
солиш
борасидаги
масалалардан
халқаро
ҳуқуқ
ёки
асосан
халқаро
ҳуқуқ
иштирокида
тартибга
солиш
-
сўз
,
деярли
тасдиқланган
ҳуқуқ
нор
-
маларида
нафақат
миллий
,
минтақавий
,
блокли
ман
-
фаатлар
,
шунингдек
,
жаҳон
ҳамжамиятининг
яхлит
манфаатлари
ҳам
ўз
аксини
топиши
учун
суверенитет
-
ни
турли
даражаларда
чеклашда
мувофиқлаштирилган
,
онгли
чекловлар
тўғрисида
,
ҳокимиятни
аста
-
секин
давлатларнинг
ички
ваколати
-
дан
ўтказиш
тўғрисида
масалаларга
тобора
кўпроқ
ўтиш
тенденциялари
кўзга
ташланаётганлиги
хусусида
бормоқда
.
Миллий
иқтисодиётлар
уларнинг
доирасида
моддий
ва
интеллектуал
ресурсларнинг
трансчегара
-
вий
ҳаракатлари
юз
берадиган
ўзаро
турли
тарздаги
муносабатлар
билан
боғланган
.
Давлатнинг
савдо
сиёсатини
регламентловчи
ҳуқуқий
тизимнинг
ўзига
хослиги
ва
шунга
мувофиқ
унинг
манбаларининг
ўзига
хослиги
тартибга
солиш
объектининг
хусусиятлари
–
импортер
-
мамлакат
ички
бозорига
товарларнинг
кириб
бориши
ва
уларнинг
шу
бозорда
аҳволи
билан
белгиланади
.
Ўзига
хослик
шу
объектнинг
"
чегаралиги
",
бир
томондан
,
халқаро
ҳуқуқни
тартибга
солиш
соҳасида
(
давлатлар
ўртасидаги
муносабатлар
)
былган
жамоат
муносабат
-
лари
комплекси
щамда
иккинчи
томондан
миллий
ҳуқуқ
нормалари
(
жисмоний
,
юридик
шахслар
ва
дав
-
латнинг
ўзаро
муносабатлари
)
асосида
тартибга
соли
-
надиган
муносабатлар
комплексининг
уйғунлигидан
иборатдир
.
Анъанага
кўра
товарлар
савдосини
ҳуқуқий
таъминлашда
миллий
ҳуқуқ
катта
роль
ўйнайди
.
Бун
-
дай
ҳолат
тарихий
тажрибага
,
фақат
иқтисодий
сабаб
-
ларга
асосан
(
ташқи
савдо
соҳаси
кўпчилик
ҳолатларда
мамлакатнинг
ички
иқтисодий
аҳволини
белгилайди
),
шунингдек
тартибга
солиш
объектининг
миқёси
ва
турли
кўринишлари
билан
изоҳланади
.
Шу
-
нингдек
,
қатор
бошқа
ҳолатлар
,
шу
жумладан
,
тартиб
-
га
солиниши
зарур
бўлган
муносабатларнинг
ўзига
хослиги
-
солиқ
солиш
,
стандартлаш
ва
сертификат
-
лаш
масалалари
,
товарларни
сотиш
,
сақлаш
ва
улар
-
дан
фойдаланиш
қоидалари
,
миллий
ҳуқуқ
асосида
шу
жумладан
маъмурий
,
фуқаролик
,
молия
ва
ҳуқуқнинг
бошқа
соҳаларида
анъанавий
равишда
тартибга
соли
-
надиган
,
бошқа
муносабатлар
билан
ўзаро
алоқа
ҳам
аҳамиятга
эга
.
Давлатларнинг
ташқи
иқтисодий
фаолиятини
тар
-
тибга
солиш
эволюциясини
таҳлил
қилиб
,
шундай
ху
-
лосага
келиш
мумкин
:
у
нафақат
давлат
даражасида
,
шунингдек
,
давлатлараро
даражада
ҳам
янада
кўпроқ
тартибга
келтирилади
.
Замонавий
жаҳон
савдоси
саноат
ишлаб
чиқаришидан
кўра
юқорироқ
суръатларда
ўсиши
билан
характерланади
,
бу
ҳолат
уни
иқтисодий
ривожланиш
-
нинг
рағбатлантирувчисига
айлантиради
.
Интеграцион
жараёнларнинг
кучайиши
натижасида
мустаҳкам
сав
-
до
-
иқтисодий
блоклар
юзага
келади
:
ЕИга
аъзо
мам
-
лакатларнинг
ягона
бозори
,
Шимолий
Америка
эркин
савдо
ассоциацияси
(
НАФТА
),
Осиё
-
Тинч
океани
иқтисодий
кенгаши
(
АТЭС
),
уларнинг
ичида
товарлар
,
хизматлар
,
сармоялар
,
технологиялар
ва
ишчи
кучи
-
нинг
эркин
оқимига
қаршилик
қилувчи
тўсиқлар
барта
-
раф
этилади
.
Дунёнинг
кўпчилик
мамлакатлари
Бутунжаҳон
савдо
ташкилотига
аъзо
бўлмоқда
.
Юқори
технологик
маҳсулотлар
ва
хизматлар
савдоси
тез
суръатларда
ривожланмоқда
,
ТНК
,
халқаро
коопера
-
циянинг
аҳамияти
ортмоқда
.
Сўнгги
ўнйилликда
жаҳон
хўжалигида
фаол
тузилмавий
қайта
қуриш
юз
бермоқда
:
ресурсларга
бой
ва
экологик
жиҳатдан
иф
-
лос
ишлаб
чиқаришлар
"
янги
индустриаль
"
ва
ривож
-
ланган
мамлакатларга
"
ташланмоқда
",
юқори
техноло
-
гик
соҳалар
тор
гуруҳли
мамлакатлар
-
етакчиларга
бириктирилмоқда
.
Кўпчилик
жаҳон
мамлакатларининг
миллий
савдо
-
сиёсий
тизими
умумий
ҳуқуқий
ва
ташкилий
принцип
-
ларни
ҳисобга
олган
ҳолда
шаклланганлиги
туфайли
замонавий
босқичда
халқаро
иқтисодий
алоқаларнинг
интенсив
равишдаги
ривожланишига
имконият
яра
-
тилди
.
Ҳуқуқий
,
маъмурий
ва
ташкилий
-
техникавий
қоидалар
унификацияси
ва
ташқи
савдони
тартибга
солиш
амалиёти
рўй
берди
.
Шу
асосда
замонавий
халқаро
савдо
тизими
шаклланди
,
ҳамда
доирасида
айрим
мамлакатларнинг
савдо
тизими
мавжуд
бўлган
ва
ривожланаётган
ҳуқуқий
,
маъмурий
ва
ташкилий
-
техникавий
макон
яратиш
борасида
интенсив
жараён
амалга
оширилмоқда
.
Халқаро
планда
ташқи
савдо
фаолиятининг
умумий
унификацияланган
тизимини
яратувчи
кўп
томонлама
давлатлараро
битимлар
комплекси
ҳисобидан
ҳуқуқий
ўриндошликка
эришилмоқда
.
Ушбу
жараёнда
Бутунжаҳон
савдо
ташкилоти
(
БСТ
)
ва
унинг
ҳуқуқий
асосини
ташкил
этувчи
шартнома
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тизими
етакчи
роль
ўйнайди
.
Миллий
савдо
-
сиёсий
тизимининг
БСТ
тизими
билан
мувофиқлиги
,
бир
вақтнинг
ўзида
уларнинг
ўртасидаги
мувофиқлик
ва
боғлиқликни
билдиради
,
бу
эса
халқаро
савдодаги
тўсиқларни
минимал
ҳолатга
келтиради
1
.
Божхона
тартиботларини
унификациялаш
билан
бошқа
халқаро
ташкилот
-
Бутунжаҳон
божхона
ташки
-
лоти
шуғулланади
2
.
Унинг
доирасида
божни
тартибга
солишнинг
ягона
қоидаларини
ўрнатувчи
қатор
кон
-
венциялар
ишлаб
чиқилган
.
Хусусан
, 1998
йилдан
бошлаб
миллий
божхона
тарифларида
товарлар
клас
-
сификациясига
асос
солган
,
Товарлар
баёни
ва
код
-
лашнинг
уйғунлашган
тизими
яратилган
,
Божхона
рас
-
миятлари
ва
тартиботларини
соддалаштириш
ва
уни
-
фикациялаш
бўйича
Конвенция
қабул
қилинган
ва
ҳ
.
к
.
лар
.
Халқаро
савдо
тартибларини
тартибга
солишнинг
ягона
ҳуқуқий
асосларини
яратишда
,
савдо
доирасида
режимларини
шакллантиришнинг
асосий
принциплари
(
ҳуқуқий
жиҳатдан
камситмаслик
,
энг
қулай
режим
,
миллий
режим
,
ўзаро
манфаатлар
принципи
,
енгил
-
ликлар
режими
)
3
ишлаб
чиқилган
БМТнинг
Савдо
ва
ривожланиш
бўйича
Конференцияси
(
ЮНКТАД
)
муҳим
роль
ўйнайди
.
1
Дюмулен
И
.
Торгово
-
политический
механизм
в
Российской
Федерации
:
направления
развития
(
концептуальный
подход
)
//
Внешняя
торговля
.
М
., 1993.
№
6. 4-
б
.
2
Ўзбекистон
Республикаси
1992
июль
ойидан
бошлаб
Бутунжаҳон
божхона
ташкилотига
аъзо
.
3
ЮНКТАД
ҳужжати
"
Принципы
,
определяющие
международ
-
ные
торговые
отношения
и
торговую
политику
,
способствую
-
щие
развитию
" //
Документы
конференции
ООН
по
торговле
и
развитию
(
ЮНКТАД
).
Т
.1.
ООН
,
Нью
-
Йорк
, 1964.
С
.24–25.
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
51
Таъкидлаб
ўтилганидек
,
глобализация
жараёнла
-
рининг
ривожланиши
давлатларни
инсон
фаолияти
-
нинг
барча
соҳаларида
-
иқтисодиётдан
то
ахборот
маконини
ҳуқуқий
тартибга
солишгача
,
экология
,
тер
-
роризм
,
гиёҳвандлик
ва
жиноятчиликка
қарши
кураш
ишида
ўз
сиёсатларини
кучайтиришга
ундайди
.
Бундай
координация
,
замонавий
давлатнинг
ташқи
сиёсати
ролини
заифлаштирмаган
ҳолда
,
давлат
ҳокимияти
институтининг
халқаро
ҳамкорлик
ва
ривожланиш
би
-
лан
боғлиқ
ташқи
иқтисодий
фаолият
соҳасида
хори
-
жий
давлатлар
билан
бўлган
томонларини
кучайти
-
ришни
талаб
қилади
.
Ўзбекистоннинг
муносабатлари
халқаро
шартнома
-
ларидан
келиб
чиқувчи
халқаро
ҳуқуқлар
ва
мажбури
-
ятларининг
умумэътироф
этилган
принциплари
ва
нормаларига
риоя
қилиш
асосига
қурилганлигини
таъкидлаб
ўтиш
зарур
.
Асосий
қонуннинг
муқаддимасида
1
Ўзбекистон
халқи
халқаро
ҳуқуқнинг
умум
эътироф
этилган
қоидалари
устунлигини
тан
ол
-
ган
ҳолда
Конституцияни
қабул
қилиши
таъкидлаб
ўтилган
.
Агар
республиканинг
халқаро
шартномасида
қонунда
кўзда
тутилгандан
ташқари
ўзга
қоидалар
на
-
зарда
тутилган
бўлса
,
халқаро
шартномадаги
қоидалар
қўлланади
.
Шундай
қилиб
,
халқаро
шартно
-
маларнинг
қоидалари
республиканинг
қоидаларидан
кўра
устуворлик
бўлиб
,
оқибатда
,
бундай
қоидалар
бевосита
кучга
эга
ҳисобланади
:
давлат
идоралари
ўз
қарорларида
уларга
асосланиши
ва
ўз
қарорларини
қабул
қилишда
уларга
ишора
қилишлари
мумкин
.
Бун
-
да
,
давлат
бошқаруви
соҳасида
юзага
келадиган
жа
-
мият
муносабатларини
тартибга
солиш
предметини
ҳисобга
олган
ҳолда
ва
сўз
халқаро
нормалар
хусуси
-
да
бораётганлигига
қарамай
,
ижроия
ҳокимиятини
амалга
ошириш
муносабати
билан
ва
шу
сабабли
,
улар
томонидан
тартибга
солиб
бориладиган
муноса
-
батлар
маъмурий
-
ҳуқуқий
,
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
эса
маъмурий
ҳуқуқ
манбалари
бўлиб
қолаверади
.
Давлатлараро
даражада
ўз
зиммасига
олган
маж
-
буриятларини
бажариш
учун
давлат
ўзига
бўйсунувчи
барча
ташкилотлар
ва
шахсларга
нисбатан
ҳокимият
-
ташкилот
,
бошқарувчи
фаолият
субъекти
сифатида
чиқади
,
ташқи
иқтисодий
фаолиятнинг
алоҳида
ҳуқуқий
режимини
шакллантиради
.
Айнан
хўжалик
субъектла
-
рининг
хулқини
норматив
таърифини
тартибга
солиш
бугунги
кунда
иқтисодиёт
соҳасида
,
шу
жумладан
ташқи
иқтисодиёт
соҳасида
ҳам
давлатнинг
раҳбарлик
фаолиятининг
асосий
воситаси
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
иқтисодиётининг
ривожланиш
страте
-
гиясининг
мақсади
диверсификацияланган
ва
рақобатбардош
иқтисодиётни
яратиш
,
инновацион
технологиялар
ва
бозор
бошқарувининг
янги
услубла
-
ринини
жалб
этган
ҳолда
миллий
ресурслардан
имкон
қадар
кўпроқ
фойдаланиш
.
Ушбу
жараёнда
ташқи
иқтисодий
алоқаларни
ривожлантириш
ва
жаҳон
иқтисодий
тизимига
интеграция
,
шу
жумладан
,
кўп
то
-
монлама
савдо
тизимининг
ҳуқуқий
ва
институционал
асосини
таъминловчи
йирик
халқаро
муассаса
ҳисобланувчи
Жаҳон
савдо
ташкилотига
аъзо
бўлиш
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Узбекистон
Республикаси
Ҳукумати
томонидан
иж
-
тимоий
-
бозор
иқтисодиётини
ривожлантириш
,
очиқ
демократик
жамият
қуришга
қаратилган
мақсад
курси
-
га
халқаро
савдо
тизимида
иштирок
этмасдан
ва
унинг
имтиёзларидан
фойдаланмасдан
эришиб
бўлмайди
.
1
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
.
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 2006. 3-
б
.
Улар
орасида
БСТга
аъзо
мамлакатлар
бозорларига
кириб
бориш
,
хорижий
инвестицияларни
жалб
этиш
учун
имтиёзли
шароитлар
яратиш
,
жаҳон
савдо
қоидаларини
шакллантиришда
иштирок
этиш
имкония
-
ти
,
шунингдек
,
БСТ
савдо
низоларини
ҳал
этиш
тизи
-
мидан
оқилона
фойдаланиш
.
Ўзининг
ташкилий
аҳамиятига
кўра
БСТ
халқаро
-
ҳуқуқий
тизими
жаҳон
савдосини
тартибга
солиб
бо
-
риш
борасида
Бирлашган
миллатлар
ташкилоти
дои
-
расидаги
сиёсий
давлатлараро
муносабатларни
халқаро
-
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солиш
билан
таққосланиши
мумкин
.
Глобал
миқёсда
жаҳон
хўжалиги
муносабатларига
таъсир
кўрсатиши
жиҳатидан
эса
дунёда
унга
ўхшаш
ташкилот
йўқ
.
Бундан
ташқари
,
БСТ
ўз
фаолиятида
нафақат
халқаро
савдо
масалаларини
ҳал
этади
,
шунингдек
,
у
ташқи
иқтисодий
фаолият
соҳасига
оид
бўлган
барча
масалаларга
ҳам
у
ёки
бу
даражада
дахлдордир
.
Глобализация
жаҳон
хўжалигини
ривожлантириш
-
нинг
объектив
кўриниши
бўлган
бугунги
кунда
давлат
-
нинг
иқтисодий
тараққиёти
ва
фуқароларнинг
фаро
-
вонлиги
давлатнинг
ташқи
иқтисодий
фаолиятига
боғлиқ
.
БСТнинг
ишлаб
чиқилган
ва
ишлаб
чиқилаётган
қоидалари
кучга
эга
бўлган
соҳалардан
ташқаридаги
мамлакатлар
ўзларининг
савдо
-
иқтисодий
манфаатларини
ҳимоялаш
борасида
унча
-
лик
қулай
бўлмаган
ҳолатда
қолишлари
мумкин
,
чунки
бир
томондан
,
улар
миллий
хўжаликларнинг
самара
-
дорлигини
оширишда
тобора
кўпроқ
роль
ўйнаётган
жаҳон
савдо
тизимини
ривожлантиришда
фаол
ишти
-
рок
этмайдилар
,
иккинчи
томондан
эса
,
улар
хоҳласалар
-
хоҳламасалар
ҳам
БСТ
қоидалари
бўйича
,
лекин
пассив
ролни
ижро
этишга
мажбурдирлар
.
Шу
муносабат
билан
,
Ўзбекистоннинг
БСТга
кири
-
ши
объектив
зарурий
чора
ҳисобланади
ва
шунинг
учун
ҳам
республикада
Бутунжаҳон
савдо
ташкилотига
аъзо
бўлишга
катта
аҳамият
берилмоқда
,
чунки
БСТга
аъзолик
жаҳон
иқтисодий
ҳамжамиятига
интеграция
-
ланишнинг
яна
бир
кўриниши
бўлиб
,
мазкур
ташкилот
-
га
кириш
борасида
аниқ
мақсад
сари
қўйилган
дадил
қадамдир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
2002
йил
29
августда
иккинчи
чақириқ
Олий
Мажлиснинг
IX
сессиясида
сўзлаган
нутқиларида
таъкидлаб
ўтганларидек
,
Бутунжаҳон
савдо
ташкило
-
тига
"
аъзо
бўлиш
учун
зарур
шарт
-
шароитларни
яра
-
тиш
ҳам
энг
муҳим
ишларимиз
қаторида
туради
"
2
.
1994
йилнинг
июнидан
бошлаб
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
ГАТТ
/
БСТда
кузатувчи
мақомига
эга
. 1994
йил
-
нинг
декабрь
ойида
Ўзбекистон
Республикаси
Ҳукумати
Ўзбекистоннинг
ГАТТ
/
БСТга
тўла
ҳуқуқли
аъзо
сифатида
кириш
мақсади
хусусида
ариза
берди
ва
у
БСТга
аъзо
мамлакатлар
томонидан
ижобий
ра
-
вишда
кўриб
чиқилди
,
шунингдек
,
БСТ
Бош
кенгаши
Ўзбекистоннинг
мазкур
ташкилотга
кириши
бўйича
Ишчи
гуруҳини
ташкил
этиш
тўғрисида
қарор
қабул
қилди
3
.
1998
йилнинг
сентябрь
ойида
Ўзбекистон
Респуб
-
ликасининг
ташқи
савдо
режими
тўғрисида
Меморан
-
дум
БСТ
Котибиятига
расмий
равишда
топширилди
,
ўша
йилнинг
декабрида
республикада
БСТ
билан
иш
-
лаш
бўйича
Идоралараро
комиссия
тузилди
.
Ўтган
давр
мобайнида
Ўзбекистон
Республикасининг
БСТга
2
Каримов
И
.
А
.
Биз
танлаган
йўл
–
демократик
тараққиёт
ва
маърифий
дунё
билан
ҳамкорлик
йўли
.
Т
.11.
Т
.:
Ўзбекистон
,
2003. 22-
б
.
3
http://www.wto.org/english/thewto_e/acc_e/a1_ouzbekistan_e.htm
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
52
кириши
бўйича
Ишчи
гуруҳининг
бир
нечта
йиғилиши
ўтказилди
.
БСТга
аъзолик
республика
учун
нафақат
манфаат
-
ларга
эга
,
шунингдек
,
Ўзбекистоннинг
миллий
иқтисодиёти
учун
хорижий
рақобатнинг
кучайиши
нуқтаи
назаридан
кутилмаган
ноқулай
вазиятлар
ҳам
юзага
келиши
мумкинлиги
сабабли
,
ушбу
ташкилотга
кириш
кўп
томонлама
музокаралар
ўтказиш
сингари
мураккаб
ва
узоқ
муддатли
жараёнларни
амалга
оширишни
талаб
қилади
.
Бу
ўринда
,
миллий
иқтисодий
манфаатларни
таъминлаш
,
мамлакатнинг
иқтисодий
хавфсизлигини
кафолатловчи
ён
беришлар
ва
шартлар
чегарасини
белгилаш
тадбирлари
ниҳоятда
муҳим
аҳамиятга
эга
ҳисобланади
.
Музокаралар
давом
этадиган
узоқ
муд
-
датлар
республиканинг
устувор
йўналишларини
инобат
-
га
олган
ҳолда
музокаралар
позицияларини
актуаллаш
-
тириш
ва
тузатиш
борасида
катта
таҳлилий
ишлар
олиб
боришни
,
миллий
қонунчиликни
БСТ
нормаларига
аста
-
секин
мослаштиришни
,
шу
жумладан
,
кейинчалик
ташқи
иқтисодий
фаолиятни
тартибга
солиш
механизмлари
борасида
эришилган
кўп
томонлама
келишувларга
мувофиқлаштиришни
талаб
қилади
.
Ташқи
иқтисодий
фаолиятни
давлат
томонидан
бошқариш
муаммолари
мамлакатнинг
иқтисодий
суве
-
ренитети
,
иқтисодий
хавфсизлиги
ва
иқтисодий
ман
-
фаатларини
муҳофазалаш
билан
чамбарчас
боғлиқ
бўлиши
зарур
.
Шунинг
учун
ҳам
БСТ
ҳуқуқий
ва
институционал
ти
-
зимини
,
замонавий
халқаро
савдо
сиёсатининг
воси
-
талари
ва
механизмларини
чуқур
ўрганиш
,
мазкур
ташкилотга
аъзо
бўлишнинг
ташкилий
ва
маъмурий
-
ҳуқуқий
аспектларни
кўриб
чиқиш
вазифаси
,
оқибат
натижада
,
миллий
манфаатларни
муҳофазалашнинг
шундай
воситаларини
яратиш
тамоман
амалий
тад
-
бирларга
айланади
,
чунки
кучли
рақобат
шароитлари
-
да
жаҳон
бозорида
мамлакатимизнинг
ўз
иқтисодий
салоҳиятига
муносиб
позицияларии
эгалаб
қолишга
қодир
эканлиги
қайд
этилган
вазифаларнинг
ҳал
эти
-
лишига
боғлиқдир
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тие
и
сущность
суверенитета
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
вопросы
суверенитета
в
сфере
государственного
регулирова
-
ния
внешне
экономических
связей
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
развивать
и
совершенствовать
национальные
пра
-
вовоые
нормы
в
сфере
государственного
регулирова
-
ния
внешнеэкономических
связей
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes concept and essence of the sovereignty.
In the basic part of the article questions of the sover-
eignty in sphere of state regulation externally economic
relations are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to develop and improve national
правовоые
norms in sphere of state regulation of foreign economic
relations.
C. C.
Сафаров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ТАШҚИ
ИҚТИСОДИЙ
БИТИМЛАР
БЎЙИЧА
ТАРАФЛАРНИНГ
ҲУҚУҚ
ВА
МАЖБУРИЯТЛАРИ
Битим
шартлари
ўз
ичига
томонларнин
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
йиғиндисини
олади
.
Шу
сабабли
,
ташқи
иқтисодий
битимнинг
ҳуқуқий
-
юридик
мазмуни
тўғрисида
гапирганда
,
контрагентларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
назарда
тутилади
.
Яъни
битимда
қонунчилик
билан
белгилаб
қўйилган
шартлар
мавжуд
бўлиб
,
адабиётларда
битим
шартлари
унинг
пунктлари
сифатида
ёритилган
.
Битим
шартларини
аниқ
гуруҳларга
бирлаштириш
қабул
қилинган
,
бу
шартларнинг
3
гуруҳга
бўлиш
мумкин
:
–
оддий
;
–
мавжудли
;
–
тасодифий
.
Бу
шартлар
айниқса
, 1992
йилги
, 1964
йилги
ва
1994
йилги
Россия
Фуқаролик
кодексларида
кенг
ёритилган
.
Мавжудли
шартлар
деганда
битим
томонларининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
вужудга
келтирувчи
шарт
-
ларга
айтилади
.
Оддий
ва
тасодифий
шартларнинг
ўзига
хос
клас
-
сификацион
хусусиятлари
мавжуд
.
Олим
С
.
К
.
Май
таъкидлашича
,
оддий
шартлар
қонун
ва
одатларнинг
диспозитив
нормаларидан
келиб
чиқади
.
Бу
нормалар
битимда
ўз
моҳиятига
эга
бўлмасада
томонларнинг
ўзаро
муносабатларида
қўлланилади
.
Тасодифий
шартлар
эса
асосий
ҳисобланмасдан
битимларнинг
айрим
турларига
нисбатан
қўлланилади
ва
қонун
ёки
одатларнинг
диспозитив
нормаларига
мос
келмайди
.
Битим
шартларнинг
3
гуруҳга
бўлиниши
О
.
С
.
Иоффе
ва
И
.
Б
.
Новицкий
томонидан
ўрганилган
,
Иоффенинг
таъкидлашича
,
оддий
шартларнинг
бўлиш
ёки
бўлмаслиги
битим
тузилишига
таъсир
қилмайди
ва
уларни
битимда
ифода
этиш
шарт
эмас
.
Шунингдек
,
тасодифий
шартлар
ҳам
битим
тузишда
муҳим
аҳамиятга
эга
эмас
.
Агарда
оддий
шартлар
қонун
би
-
лан
белгиланган
бўлса
у
ҳолда
тасодифий
шартлар
ҳам
битимда
акс
эттирилиб
уларда
юридик
аҳамиятга
эга
бўлади
1
.
Олим
Н
.
Д
.
Егоров
ҳам
битим
шартларининг
юқорида
қайд
этилган
3
гуруҳининг
назарда
тутилган
.
Н
.
Д
.
Егоровнинг
фикрича
битимда
ифода
қилинган
барча
ҳолатлар
императив
хусусиятга
эга
бўлиб
,
агар
-
да
тарафлар
битим
тузишга
келишса
ундай
ҳолда
би
-
тимда
қайд
этилган
барча
шартларга
рози
эканликла
-
ри
тушунилади
2
.
Битим
шарти
битимнинг
таркибий
қисми
ҳисобланади
.
О
.
С
.
Иоффе
,
И
.
Б
.
Новицкий
,
Н
.
О
.
Егоров
ва
бошқалар
оддий
шартларнинг
моҳиятини
очиб
бериш
-
га
ҳаракат
қилишган
.
Ушбу
оддий
шартларни
3
гуруҳга
бўлишган
.
Битим
шартларининг
3
гуруҳга
бўлиниши
О
.
С
.
Иоффе
ва
И
.
Б
.
Новицкий
томонидан
ўрганилган
.
Иоффенинг
таъкидлашича
,
оддий
шартларнинг
бўлиши
ёки
бўлмаслиги
битим
тузилишига
таъсир
қилмайди
ва
уларни
битимда
ифода
этиш
шарт
эмас
.
Шунингдек
,
тасодифий
шартлар
ҳам
битим
тузишда
муҳим
аҳамиятга
эга
эмас
.
Агар
оддий
шартлар
қонун
билан
белгиланган
бўлса
,
у
ҳолда
тасодифий
шартлар
1
Иоффе
О
.
С
.
Советское
гражданское
право
.
Т
.1.
М
.:
Юриди
-
ческая
литература
, 1969.
С
. 428.
2
Ўша
жойда
.
С
. 429.
