ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
52
суда
нормам
и
принципам
международного
права
.
Ны
-
не
эти
акты
находятся
вне
поля
зрения
какого
-
либо
контроля
;
разработать
процедуру
так
называемого
конституционного
судопроизводства
в
области
обес
-
печения
защиты
прав
человека
;
в
-
двенадцатых
,
Закон
Республики
Узбекистан
"
О
международных
договорах
Республики
Узбекистан
"
1995
г
.
надо
дополнить
статьей
,
отражающей
соответ
-
ствие
международного
договора
Конституции
Респуб
-
лики
Узбекистан
: "
Конституционный
Суд
Республики
Узбекистан
разрешает
дела
о
соответствии
Конститу
-
ции
Республики
Узбекистан
не
вступивших
в
силу
для
Республики
Узбекистан
международных
договоров
либо
отдельных
их
положений
,
разрешает
споры
о
компетенции
между
органами
государственной
власти
Республики
Узбекистан
в
связи
с
заключением
между
-
народных
договоров
Республики
Узбекистан
.
Не
всту
-
пившие
в
силу
для
Республики
Узбекистан
междуна
-
родные
договоры
,
признанные
Конституционным
Су
-
дом
Республики
Узбекистан
не
соответствующими
Конституции
Республики
Узбекистан
,
не
подлежат
введению
в
действие
и
применению
".
Все
это
будет
способствовать
выработке
единой
практики
судов
Республики
Узбекистан
в
сфере
при
-
менения
в
их
деятельности
норм
и
принципов
между
-
народного
права
в
полном
соответствии
с
Основным
законом
нашей
страны
и
ее
международно
-
правовыми
обязательствами
.
Abstract
In the introductory part of the article the author reveals
the concept of judicial authority and emphasizes its value
in modern conditions.
In the basic part of the article questions of application
of the international contracts by courts of the Republic of
Uzbekistan are considered.
In the conclusion the author gives the recommenda-
tions for development of uniform practice of recognition of
decisions of courts in the Republic of Uzbekistan regard-
ing application of norms and principles of international law.
2003
г
.:
п
.2.
Другие
статьи
Конституции
Республики
Узбеки
-
стан
в
редакции
Закона
Республики
Узбекистан
"
О
внесении
изменений
и
дополнений
в
Конституцию
Республики
Узбеки
-
стан
"
вступают
в
силу
по
итогам
выборов
в
Законодательную
палату
и
формирования
Сената
Олий
Мажлиса
Республики
Узбекистан
//
Народное
слово
. 2003. 21
мая
.
Х
.
С
.
Исламходжаев
ТДЮИ
докторанти
ТАШҚИ
ИҚТИСОДИЙ
СОҲАДА
ДАВЛАТ
БОШҚАРУВИНИНГ
МОҲИЯТИ
Давлат
юзага
келган
даврдан
бери
у
иқтисодий
ри
-
вожланишга
тартибга
солувчи
сифатида
таъсир
кўрсатиб
келган
.
Қонунчилик
,
ижро
ва
суд
ҳокимиятига
эга
бўлган
,
ўз
табиатига
кўра
сиёсий
институт
ҳисобланувчи
давлат
қонун
кучи
воситасида
жамият
-
нинг
хўжалик
ҳаётига
ҳал
этувчи
таъсир
кўрсатади
.
Ҳар
қандай
мулкдор
сингари
давлат
ўз
мулкини
сақлайди
ва
кўпайтиради
,
чунки
акс
ҳолда
у
бошқа
мулкдорлар
олдида
қонунда
ифодаланган
,
унга
айрим
хўжалик
субъектларининг
иродасини
ягона
умумий
иродага
бўйсундириш
имкониятини
берувчи
афзал
-
ликларини
йўқотиши
мумкин
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
давлат
мамлакатнинг
хўжалик
ҳаётига
аралашиши
ва
тартибга
солиш
ва
бошқарув
шаклида
бошқарув
функ
-
цияларини
бажариши
шарт
.
"
Бошқарув
"
тушунчаси
илмий
тушунча
сифатида
ҳам
,
ўз
маъносида
ҳам
кенг
қўлланилади
.
Махсус
ада
-
биётда
"
бошқарув
"
тушунчасининг
уч
юздан
ортиқ
таърифи
мавжуд
.
Умумлашган
,
абстракт
кўринишда
бошқарувни
талаб
қилинган
натижа
(
самара
)
га
эри
-
шиш
учун
бир
субъектнинг
объект
(
бошқа
субъект
)
нинг
ҳолати
ва
фаолият
юритишига
аниқ
мақсадларда
таъсир
кўрсатиши
сифатида
характерлаш
мумкин
.
Бошқарувнинг
моҳияти
бир
томонлама
функционал
қарамликка
асосланган
муносабатдан
иборат
.
Муно
-
сабатлар
субъект
-
объект
схемасида
қурилса
,
нафақат
бошқарув
хусусида
,
балки
ё
ўз
-
ўзини
бошқариш
тўғрисида
,
яъни
субъектнинг
восита
сифатида
ўз
-
ўзига
муносабати
,
ёки
манипуляция
тўғрисида
,
яъни
бундай
сифатда
объект
(
предмет
)
дан
фойдаланиш
хусусида
сўз
юритиш
ўринлидир
.
Бевосита
маънода
"
бошқарув
"
тушунчаси
фақат
жамоатчилик
муносабатларига
нисбатан
қўлланади
.
Бошқарув
ишлаб
чиқаришнинг
ҳар
қандай
комбина
-
цияланган
усулида
бажарилиши
зарур
бўлган
ишлаб
чиқариш
меҳнат
турларидан
бирини
ифодалайди
,
чун
-
ки
жамоа
меҳнатининг
барча
кўринишларида
жараён
-
нинг
алоқаси
ва
бирлиги
фақат
бошқарув
иродаси
би
-
лан
таъминланиши
мумкин
.
Бошқарув
фаол
,
ўзгартирувчи
роль
ўйнайди
:
турли
даражадаги
хўжалик
субъектларининг
аҳволи
ва
фао
-
лиятига
сараланган
тарзда
мақсадли
равишда
таъсир
этиб
,
давлат
ҳам
ўз
мақсадларини
,
ҳам
жамоатчилик
манфаатларини
назарда
тутади
.
Одатда
,
давлат
ва
жамиятнинг
стратегик
мақсадлари
бир
-
бирига
мувофиқ
келади
,
яъни
улар
асосан
мамлакатнинг
иқтисодий
салоҳиятини
мустаҳкамлаш
ва
ривожлантиришга
қаратилган
,
бу
эса
доимий
ўзгарувчан
ташқи
шароит
-
ларда
фуқароларнинг
турмуш
фаровонлигини
ошириш
ва
миллий
хавфсизликни
таъминлаш
имконини
бера
-
ди
.
Шунинг
учун
ҳам
давлат
бошқарувини
давлатни
ривожлантиришга
қаратилган
прогрессив
функция
си
-
фатида
кўриб
чиқиш
тўғри
бўлади
,
иқтисодиётни
бошқаришдан
воз
кечиш
эса
ишлаб
чиқаришни
ҳамда
умуман
жамиятни
тўхтатиш
ва
чеклашга
етакловчи
қадамдир
.
Қатъий
маънода
бошқарувни
фақат
мул
-
кдор
амалга
ошириши
мумкин
.
Шунинг
учун
ҳам
дав
-
латнинг
бошқарув
кучи
чегаралари
,
авваламбор
,
бево
-
сита
давлат
секторининг
иқтисодиётдаги
ҳажми
билан
белгиланади
.
Шу
билан
бир
вақтда
,
ташқи
муносабат
-
ларда
давлат
бутун
жамиятнинг
вакили
ҳамда
халқаро
оммавий
ва
хусусий
ҳуқуқ
субъекти
сифатида
,
яъни
миллий
-
давлат
мулкчилигининг
эгаси
сифатида
ишти
-
рок
этади
.
Бу
ҳолат
давлатга
мамлакат
ичида
суверен
,
ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
53
мустақил
иқтисодий
сиёсат
олиб
бориш
учун
асос
бўлиб
хизмат
қилади
,
бу
эса
ўз
навбатида
нафақат
иқтисодиётнинг
давлат
секторини
,
шунингдек
,
бутун
мамлакатнинг
иқтисодий
тизимини
бошқаришни
на
-
зарда
тутади
.
Шундай
қилиб
,
объектив
равишда
давлат
мамла
-
катнинг
бутун
иқтисодий
тизимини
бошқариш
функция
-
сини
бажаришга
қодир
бўлган
ягона
орган
ҳисобланади
.
Давлатнинг
таъсири
нафақат
ўз
мамла
-
катининг
иқтисодиётига
,
шунингдек
,
бошқа
мамлакат
-
ларнинг
иқтисодиётига
ҳам
тарқалади
.
Шунинг
учун
ҳам
бозор
иқтисодиётида
давлат
томонидан
ташқи
иқтисодий
муносабатларни
тартибга
солиб
бориш
,
шахс
,
жамият
,
давлат
манфаатлари
мувозанатига
ри
-
оя
қилиш
заруратидан
келиб
чиққан
ҳолда
,
жорий
даврнинг
аниқ
белгиланган
муаммоларини
ҳал
этишда
хўжалик
ривожининг
умумий
стратегик
мақсадларига
мувофиқ
амалга
оширилади
.
Иқтисодий
жараёнларга
давлат
таъсирининг
қуйидаги
асосий
йўналишларини
қайд
этиш
мумкин
:
Биринчидан
,
иқтисодий
турмуш
қоидалари
,
ҳуқуқий
режим
деб
аталувчи
ҳолатларни
ўрнатиш
.
Ўтказилган
ислоҳотлар
натижасида
иқтисодиёт
иқтисодий
фаоли
-
ят
ва
тадбиркорликнинг
эркинлик
принципларига
асос
-
ланади
.
Умумқабул
қилинган
жаҳон
таржрибасига
мувофиқ
иқтисодиётнинг
шаклланиш
қоидалари
ва
принциплари
белгиланади
.
Бу
авваламбор
,
қонунчиликда
рухсат
этиладиган
ҳужжатларни
рўйхатдан
ўтказиш
ва
олиш
зарурати
кўзда
тутилган
хўжалик
субъектларини
тузишга
дахлдордир
.
Тадбир
-
корлик
фаолиятини
амалга
ошириш
чоғида
хўжалик
субъекти
қонунда
белгиланган
солиқларни
тўлаши
,
шунингдек
,
инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинлигини
таъмин
-
лашга
доир
,
истеъмолчи
ҳуқуқларини
муҳофазалаш
сингари
умуммажбурий
қоидаларга
риоя
қилиши
шарт
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
давлат
хўжалик
фаолияти
-
нинг
муайян
доираларини
мустаҳкамлайди
,
бу
эса
тадбиркорни
давлатдан
мустақил
қилади
,
лекин
қарамликдан
чиқармайди
.
Иккинчидан
,
бу
муайян
соҳада
бошқарув
фаолия
-
тида
иштирок
этадиган
органларнинг
тизими
ва
тарки
-
бини
белгилаш
.
У
ёки
бу
фаолият
соҳасида
давлат
бошқаруви
органлари
тизими
ва
таркибини
белгилаш
давлат
бошқарувининг
ўзини
амалга
ошириш
учун
да
-
стлабки
ва
зарурий
қадамлардан
бири
ҳисобланади
.
Давлат
бошқаруви
олдига
қўйилган
мақсадларга
эри
-
шиш
кўп
жиҳатдан
давлат
бошқаруви
органларининг
самарали
фаолиятига
боғлиқдир
.
Учинчидан
,
бу
назорат
-
кузатув
фаолиятидир
.
Меъёрий
ҳужжатларнинг
қай
даражада
ижро
этилган
-
лиги
ёки
ҳужжатнинг
ўзи
(
ёки
унинг
алоҳида
қоидалари
)
қандай
даражада
қонуний
кучга
эгалиги
ҳолатига
ҳуқуқий
баҳо
бериш
вазифаси
айнан
назорат
-
кузатув
органларига
юклатилади
.
Тўртинчидан
,
бу
ҳуқуқий
шаклга
эга
(
солиқлар
,
та
-
рифлар
,
квоталар
,
нормативлар
ва
ш
.
к
.
лар
)
иқтисодий
воситалардан
фойдаланишдир
.
Ўзбекистон
иқтисодиётидаги
жиддий
ўзгаришлар
унинг
давлат
томонидан
тартибга
солиш
механизмида
ҳам
жиддий
ўзгаришларга
олиб
келди
.
Давлат
бошқарувининг
оммавий
соҳада
амалга
оширилиши
хусусида
гапирганда
,
давлат
бошқарувини
амалга
ошириш
услубини
назарда
тутиш
зарур
.
Чунки
давлат
бошқаруви
бошқарувнинг
субъекти
ва
объекти
ўртасида
ҳокимият
ва
бўйсуниш
принципларига
асос
-
ланган
1
.
Шунингдек
,
давлат
бошқаруви
соҳасига
томон
-
1
Мазкур
ҳолатда
бўйсуниш
тушунчаси
Ю
.
М
.
Козлов
томони
-
дан
ишлаб
чиқилган
ва
1976
йилдаги
"
Маъмурий
ҳуқуқий
му
-
носабатлар
"
да
ихоҳланган
маъносида
қўлланади
.
Бўйсуниш
ларнинг
тенглигига
асосланган
муносабатлар
ҳам
ки
-
ришини
қайд
этиб
ўтиш
лозим
,
аммо
бу
муайян
субъ
-
ектлар
-
ижроия
ҳокимияти
органлари
ўртасида
юзага
келадиган
ташкилий
характерга
эга
.
Бунга
ваколатларни
чеклаш
борасида
ижро
ҳокимияти
органлари
ўртасидаги
битимлар
мисол
бўлиши
мумкин
.
Шунинг
учун
ҳам
дав
-
лат
бошқаруви
моҳияти
ижро
ҳокимиятини
амалга
оши
-
ришга
қаратилган
ташкилий
фаолият
ҳисобланган
бошқарув
ҳокимият
услуби
ва
объектининг
субъектга
бўйсунишига
асосланган
тегишли
субъектларнинг
таш
-
килий
-
тасарруф
фаолияти
ҳисобланади
.
Давлатнинг
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатлардаги
иштироки
ҳолатларида
"
бошқарувчилик
"
таркиби
бўлмаганлиги
учун
ҳам
уларни
давлат
бошқаруви
ата
-
маси
билан
қайд
этиш
нотўғридир
.
Давлат
бошқарувини
классик
маънода
кўриб
чиқишда
(
давлат
тегишли
органлар
тимсолида
)
давлат
бошқаруви
субъектининг
, (
индивидлар
ва
уларнинг
бирлашмала
-
ри
)
давлат
бошқаруви
объектларининг
мавжудлиги
,
ҳамда
объектнинг
субъект
иродасига
бўйсуниш
маж
-
буриятлари
равшан
кўринади
.
Бу
таъсирнинг
натижа
-
сида
юзага
келадиган
ҳуқуқий
муносабат
,
агар
у
ижро
ҳокимиятини
амалга
ошириш
соҳасида
юзага
келса
,
бошқарувчи
ҳисобланади
,
албатта
.
Оммавий
ҳуқуқнинг
ўзга
соҳаларида
(
конституцион
,
жиноят
ҳуқуқлари
ка
-
билар
)
юзага
келадиган
ҳуқуқий
муносабатлардан
унинг
фарқи
ана
шунда
.
Давлат
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
қатнашчиси
сифатида
иштирок
эт
-
са
,
вазиятга
ўзининг
"
бутун
кучи
"
ва
сўзсиз
таъсирига
қарамай
,
бундай
бошқарувнинг
объекти
ноаниқ
бўлиб
қолаверади
.
Масалан
,
бирор
компаниянинг
50%
ак
-
цияларини
сотса
,
давлат
кимга
таъсир
кўрсатади
?
Та
-
биий
,
натижада
бозорда
конъюнктура
жиддий
тарзда
ўзгаради
,
бу
нархларнинг
ўзгаришига
олиб
келади
ва
ҳ
.
к
.,
лекин
бошқарув
,
аниқ
мақсадларга
қаратилган
,
объектга
систематик
таъсир
бўлмайди
.
Иқтисодиётни
тартибга
солишда
давлат
бошқарув
функцияларини
ўзгартириш
режали
иқтисодиётдан
тубдан
фарқланади
.
Бошқарувнинг
бир
функциясини
бошқасига
алмаштириш
хусусида
эмас
,
балки
муноса
-
батларни
тартибга
солиш
даражасидаги
нисбийлик
борасида
гапириш
тўғрироқ
бўлади
.
Шундай
қилиб
,
агар
тасарруфчилик
–
бошқариладиган
соҳада
юзага
келадиган
конкрет
масалаларни
қатъий
ҳал
этиш
кўпроқ
учраган
бўлса
,
эндиликда
субъект
ва
объект
-
нинг
ўзаро
таъсири
режимни
тартибга
солиш
-
ўрнатиш
кўпроқ
кўзга
ташланмоқда
.
Бешинчидан
,
давлатнинг
иқтисодиётга
таъсирининг
яна
бир
йўналиши
мажбурлаш
чоралари
ва
ўз
табиа
-
тига
кўра
таъсир
кўрсатишнинг
ўзга
чораларини
ўрнатиш
ҳамда
қўллаш
ҳисобланади
.
Давлат
томони
-
дан
ўрнатилган
умуммажбурий
қоидалар
бузилган
ҳолларда
айнан
шу
восита
давлат
бошқарув
соҳасида
қонунчиликка
риоя
қилишга
ижро
ҳокимияти
қўлидаги
кучга
эга
қурол
ҳисобланади
.
Шунга
қарамай
,
ишонтириш
чоралари
орқали
мақсадга
эришилмаган
ҳоллардагина
,
мажбурлов
чо
-
раларини
қўллаш
фақат
қўшимча
восита
эканлигини
унутмаслик
зарур
.
Давлатнинг
бундай
таъсир
йўналишлари
барча
соҳалардаги
бошқарувчилик
фаолияти
учун
,
шу
жум
-
ладан
,
ташқи
иқтисодий
соҳада
давлат
бошқаруви
учун
ҳам
характерлидир
.
Ушбу
мақсадга
эришиш
учун
қуйидагилар
зарур
:
–
мамлакатда
бозор
типидаги
иқтисодиётнинг
шаклланиши
учун
халқаро
меҳнат
тақсимотида
унинг
иштирокидан
мақсимал
иқтисодий
самарани
кафолат
-
атамаси
: 1)
ташкилий
; 2)
мувофиқлаштириш
;
ва
3)
назорат
-
кузатув
бўйсунишини
қамраб
олади
.
ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
ловчи
қулай
ташқи
шароитлар
билан
таъминлаш
;
–
мамлакатнинг
иқтисодий
хавфсизлигини
таъмин
-
лаш
заруратини
эътиборга
олган
ҳолда
,
республика
-
нинг
жаҳон
иқтисодиётига
бирлашишида
хавфни
имкон
қадар
камайтиришга
эришиш
;
–
мамлакатнинг
миллий
манфаатларини
ҳимоялашни
таъминлаш
мақсадида
,
Ўзбекистон
Рес
-
публикасининг
халқаро
иқтисодий
ташкилотларда
тенг
ҳуқуқлилик
асосида
иштирок
этишида
адолатли
халқаро
савдо
тизимини
шакллантиришга
хизмат
қилиш
;
–
мамлакат
экспортини
кенгайтириш
ва
мамлакатга
унумли
импортни
келтиришга
,
шунингдек
,
республика
-
нинг
хориждаги
тадбиркорлигига
кўмаклашиш
,
ташқи
бозорда
унинг
манфаатларини
қувватлаш
ҳамда
мам
-
лакат
ишлаб
чиқарувчилари
ва
экспортерлари
дискри
-
минациясига
қаршилик
қилиш
,
ташқи
иқтисодий
фао
-
лиятда
мамлакат
субъектлари
томонидан
шундай
фаолиятни
амалга
ошираётган
мамлакатнинг
қонунчилигига
қатъий
риоя
қилинишини
таъминлаш
;
–
хорижий
инвестицияларни
биринчи
навбатда
иқтисодиётнинг
реал
сектори
ва
устувор
соҳаларига
жалб
этишга
кўмаклашиш
;
–
мамлакат
қонунчилигининг
комплекс
тизими
ҳамда
иқтисодий
соҳада
халқаро
шартномавий
-
ҳуқуқий
негизни
шакллантириш
.
Ташқи
иқтисодий
соҳада
давлат
-
ҳуқуқий
тартибга
солиш
моддий
-
ресурсли
,
стратегик
-
ҳудудий
ва
комму
-
никатив
-
ҳудудий
омилларни
ҳисобга
олган
ҳолда
амалга
оширилади
.
Бунда
давлатнинг
ташқи
иқтисодий
фаолияти
миллий
фаровонликнинг
тегишли
манбалари
уйғунлигининг
максимал
мувозанатига
қаратилган
бўлиши
зарур
.
Бошқарув
шакли
,
ҳудудий
ташкилот
ва
сиёсий
режмидан
қатъий
назар
,
қайд
этилган
омиллар
истал
-
ган
давлат
геополитик
манфаатларининг
ядросини
ташкил
этади
.
Нормал
ҳаёт
фаолияти
ва
давлат
хав
-
фсизлигини
таъминлаш
билан
боғлиқ
бўлганлиги
учун
ҳам
,
қайд
этилган
омилларнинг
оптимал
нисбатига
эришиш
ҳар
доим
давлат
манфаатлари
доирасига
кир
-
ган
ва
кирмоқда
.
Давлатнинг
ҳар
қандай
функцияси
,
шу
жумладан
,
иқтисодиёт
функцияси
ҳам
муайян
воситалар
ва
ус
-
лублар
ёрдамида
ижтимоий
фаолият
шаклида
амалга
оширилади
.
Шу
муносабат
билан
,
мақола
муаллифи
,
халқаро
соҳада
фақат
ҳуқуқий
ва
ташкилий
-
сиёсий
воситаларни
амалга
ошириш
ёрдамида
иқтисодий
мақсадларга
эришиш
мумкинлигини
таъкидлаб
ўтади
.
Уларни
давлатнинг
ички
ва
халқаро
воситаларига
аж
-
ратиш
мумкин
.
Ташқи
иқтисодий
функцияларни
амалга
ошириш
-
нинг
давлатнинг
ички
ҳуқуқий
воситаларига
конкрет
миллий
ҳуқуқий
тизим
(
ҳуқуқ
нормаси
,
ҳуқуқни
қўлловчи
ҳужжат
ва
ш
.
к
.
лар
.)
доирасида
иш
юритувчи
ҳуқуқий
воситаларнинг
кенг
бутун
спекторини
киритиш
мумкин
.
Лекин
бу
ўринда
улар
фақат
давлатнинг
ташқи
иқтисодий
фаолиятини
регламентловчи
ҳуқуқий
воси
-
талар
эканлигини
ҳисобга
олиш
зарур
.
Халқаро
шартнома
,
конвенция
,
хартияда
ўз
фор
-
мализациясини
олувчи
халқаро
ҳуқуқ
нормаси
давлат
-
нинг
ташқи
иқтисодий
функциясини
амалга
ошириш
-
нинг
халқаро
-
ҳуқуқий
воситаси
ҳисобланади
.
Давлатнинг
ички
ва
халқаро
-
ҳуқуқий
воситаларини
қўллаш
турли
таркибда
ва
турли
услублар
асосида
амалга
оширилиши
мумкин
.
Хусусан
,
давлатнинг
ташқи
иқтисодий
функцияларини
амалга
оширишнинг
барча
ҳуқуқий
услубларини
шартли
равишда
иккита
асосий
гуруҳга
бўлиш
мумкин
:
а
)
ташқи
иқтисодий
фаолиятни
бевосита
тартибга
солиш
услублари
;
б
)
ташқи
иқтисодий
фаолиятни
бавосита
тартибга
солиш
услублари
.
Ташқи
иқтисодий
фаолиятни
бевосита
тартибга
со
-
лишга
қаратилган
ҳуқуқий
воситалар
маълум
даражада
буйруқлар
ва
директивалар
билан
ўхшашдир
.
Шунга
мувофиқ
,
бу
ҳолатда
ҳуқуқий
нормаларнинг
императив
қурилиши
энг
кенг
тарқалган
кўриниш
ҳисобланади
.
Бавосита
тартибга
солишнинг
маъноси
шундан
ибо
-
ратки
,
муайян
иқтисодий
рағбатни
қонуний
расмийлаш
-
тириш
йўли
билан
маълум
даражада
бундай
муноса
-
батларда
тартиблиликка
эришиш
.
Юридик
нормалар
ёрдамида
шу
муносабатлар
қатнашчилари
ўз
фаолият
-
ларини
мустақил
равишда
мувофиқлаштиришлари
ва
юридик
таъсир
кўрсатишлари
мумкин
бўлган
иқтисодий
муносабатларни
яратиш
бавосита
юридик
жиҳатдан
тартибга
солишнинг
вазифаси
ҳисобланади
.
Шунга
мувофиқ
,
кўриб
чиқилаётган
услуб
ҳуқуқий
нормалар
-
нинг
диспозитив
қурилишига
афзаллик
беради
.
Юридик
таъсирнинг
субъекти
сифатида
умумаҳамиятли
ва
умуммажбурий
норматив
актлар
шаклида
ҳуқуқ
талаб
-
ларини
объективлаштириш
имкониятига
эга
бўлганлиги
учун
ҳам
,
давлат
бошқа
субъектлар
орасида
алоҳида
ўрин
тутади
.
Давлатнинг
қайд
этилган
актлари
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
юридик
таъсирнинг
шакли
,
ҳам
жа
-
моат
муносабатларининг
бошқа
қатнашчиларининг
ўзаро
юридик
ҳаракати
учун
асос
ҳисобланади
.
Ташқи
иқтисодий
соҳада
давлат
бошқаруви
маса
-
ласи
замонавий
–
фритредерство
ва
протекционизм
шароитларида
ташқи
иқтисодий
соҳани
давлат
томо
-
нидан
тартибга
солиш
масаласига
икки
хил
асосий
ёндашувни
ривожлантириш
билан
узвий
боғлиқдир
.
Жаҳон
хўжалик
алоқаларининг
иккита
қарама
-
қарши
тенденцияларининг
кураши
жараёнида
ривож
-
ланади
.
Ана
шу
тенденциялар
негизида
ташқи
иқтисодий
сиёсатдаги
иккита
қарама
-
қарши
концепция
ва
иккита
йўналиш
протекционизм
ва
фритредерство
шаклланди
.
Жаҳон
тажрибаси
шуни
кўрсатадики
,
протекциони
-
стик
сиёсат
саноат
ишлаб
чиқаришнинг
шаклланиш
даврида
ҳамда
ижтимоий
-
иқтисодий
қарама
-
қаршиликларнинг
кескинлашуви
оқибатида
юзага
кел
-
ган
беқарор
ривожланиш
даврларида
кўпчилик
дав
-
латлар
учун
характерли
ҳисобланади
.
Аксинча
,
бозор
-
ни
нисбатан
арзон
ташқи
бозорларда
рақобатга
қодир
бўлган
товарлар
билан
тўлдиришга
имкон
берувчи
саноат
етарлича
ривожланган
даврда
эса
эркин
савдо
шиори
кўтарилади
.
Протекционизм
ўз
табиатига
кўра
муҳофаза
чораси
ҳисобланади
.
Аммо
унинг
мунтазам
давом
этиши
бар
-
ча
салбий
оқибатлари
билан
(
техникавий
тараққиёт
ва
иқтисодий
ўсишнинг
секинлашуви
,
техникавий
жиҳатдан
қолоқ
ишлаб
чиқаришлар
консервацияси
,
ишлаб
чиқарилаётган
товарларнинг
паст
сифати
ва
ш
.
к
.
лар
)
миллий
хўжаликни
жаҳон
бозоридан
ажралиб
қолишига
олиб
келиши
мумкин
.
Шунингдек
,
протекцио
-
низмга
ҳамма
тадбиркорлар
эмас
,
балки
уларнинг
фақат
бир
қисми
муҳтож
эканлигини
таъкидлаб
ўтиш
жоиздир
.
Шунинг
учун
ҳам
давлатнинг
протекциони
-
стик
сиёсати
умумий
эмас
,
сараланган
бўлиши
зарур
.
Худди
шунингдек
,
ташқи
савдони
умумий
эркин
-
лаштириш
мумкин
эмас
,
чунки
ички
бозор
турли
тарзда
импорт
ва
мамлакат
товарлари
билан
тўлдирилган
.
Шунинг
учун
ҳам
,
ички
бозорда
танқислик
юзага
кели
-
шига
йўл
қўймаслик
учун
давлат
экспортни
камайти
-
риш
ва
зарурий
ҳолларда
айрим
товарларнинг
импор
-
тини
оширишга
мажбур
.
Яъни
аслида
давлат
ҳар
доим
ҳам
экспорт
ва
импорт
операцияларини
амалга
оши
-
ришда
протекционизм
ва
фритредерство
сиёсатини
уйғунликда
олиб
бориши
лозим
.
Протекционизм
биринчи
навбатда
давлатнинг
ўз
иқтисодий
манфаатларини
ҳимоялашга
,
фритредерст
-
ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
во
эса
бошқа
давлатлар
томонидан
қўйиладиган
тўсиқларни
сусайтиришга
қаратилган
.
Шунинг
учун
ҳам
фритредерство
сиёсати
экспансионистик
ташқи
иқтисодий
сиёсат
ҳисобланади
.
Юқори
ривожланган
ва
муваффақиятли
равишда
ривожланаётган
деярли
барча
йирик
мамлакатлар
жиддий
трансформация
ва
иқтисодий
катаклизмлар
даврида
ташқи
иқтисодий
фаолиятни
тартибга
солиш
-
нинг
протекционистик
услубларини
қўллаганлар
:
1
эр
-
кин
савдо
ва
протекционизмнинг
уйғунлиги
–
замона
-
вий
давлат
ташқи
иқтисодий
ва
ташқи
савдо
сиёсати
-
нинг
ажралмас
қисми
.
Бундай
уйғунликнинг
шакллари
ва
мутаносиблиги
ҳар
бир
ҳолатда
мамлакатнинг
фақат
прагматик
миллий
манфаатларидан
келиб
чиққан
ҳолда
белгиланади
.
Ҳар
бир
конкрет
ҳолатда
турли
шакл
ва
турли
да
-
ражада
намоён
бўлса
-
да
,
миллий
манфаатларнинг
устуворлиги
албатта
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Маса
-
лан
,
АҚШ
ўз
манфаатларини
амалга
оширишда
унга
иқтисодий
ва
сиёсий
жиҳатдан
қарам
бўлган
давлат
-
лардан
кўра
кўпроқ
имкониятларга
эга
.
Аммо
ҳар
бир
мамлакат
ўзининг
вазифалари
ва
имкониятларидан
келиб
чиққан
ҳолда
,
кўп
жиҳатдан
умумийликка
эга
бўлган
ташқи
иқтисодий
муносабатларни
қуришнинг
у
ёки
бу
моделини
ишлаб
чиқади
.
Умумий
,
масалан
,
соҳаларнинг
хорижий
рақобатдан
ҳимоялаш
,
биринчи
навбатда
,
жиддий
,
унга
бардош
беролмайдиган
соҳаларни
ҳимоялаш
.
Ҳаттоки
,
энг
ривожланган
мам
-
лакатлар
кўпчилик
ҳолатида
қатъий
аграр
протекцио
-
низмни
тажрибадан
ўтказадилар
.
Биринчидан
,
қишлоқ
хўжалиги
билан
шуғулланувчи
аҳоли
нисбатан
паст
ижтимоий
барқарорлиги
билан
фарқланади
,
чунки
бошқа
фаолият
соҳасига
ўтиш
унинг
учун
ҳаёт
тарзини
ўзгартириш
билан
баробардир
.
Иккинчидан
,
озиқ
-
овқатлар
билан
таъминлашнинг
муайян
даражаси
озиқ
-
овқат
хавфсизлигининг
энг
муҳим
шартларидан
бири
ҳисобланади
,
яъни
мамлакатнинг
инқироз
ша
-
роитида
ўз
-
ўзини
боқиш
имконияти
:
бугунги
кунда
фа
-
ровонликда
яшовчи
Ғарбий
Европа
мамлакатларида
келтириладиган
қишлоқ
хўжалиги
товарларидан
унди
-
риладиган
солиқлар
даражаси
Ўзбекистондагидан
кўра
юқоридир
.
Шундай
қилиб
,
ўз
шериклари
билан
муроса
асоси
-
да
жаҳон
иқтисодиётига
бирлашишнинг
шакллари
ва
суръатларини
тартибга
солиш
Ўзбекистон
Республи
-
каси
ташқи
иқтисодий
фаолиятининг
энг
муҳим
муам
-
моси
ҳисобланади
.
Тез
орада
бозорни
очиш
фойдаси
-
га
эркинлаштириш
ва
протекционизм
ўртасидаги
муво
-
занатнинг
бузилиши
миллий
ишлаб
чиқаришнинг
хона
-
вайрон
бўлиши
,
монокультура
иқтисодиётининг
шакл
-
ланиши
,
ижтимоий
катаклизмлар
сингари
ҳолатлар
билан
таҳликалидир
.
Протекционизм
томонига
оқиш
техникавий
турғунлик
,
ички
нархларнинг
ошиши
,
мам
-
лакатнинг
рақиблардан
орқада
қолишига
олиб
келади
.
Ташқи
иқтисодий
соҳани
давлат
томонидан
бошқарилишининг
моҳияти
,
бизнинг
назаримизда
,
ҳукмронлик
-
тасарруф
йўли
билан
(
қонунлар
,
фармон
-
лар
,
қарорлар
,
буйруқлар
,
фармойишлар
,
кўрсатмалар
,
йўриқномалар
,
топшириқлар
шаклида
)
чегараланган
миқдорий
ва
сифат
параметрлари
(
кўрсаткичлар
,
нормативлар
,
талабномалар
)
ни
ўрнатиш
,
шунингдек
ташқи
иқтисодий
муносабатлар
соҳасида
ҳукумат
органлари
ва
хўжалик
субъектлари
-
нинг
манфаатлари
ва
ахлоқини
регламентловчи
рас
-
мий
тартиботларни
амалга
ошириш
тартибини
ўрнатишдан
иборат
.
Ташқи
иқтисодий
фаолиятни
бошқариш
жараёнида
давлат
бу
ҳодиса
-
ҳаракатнинг
1
Шенаев
В
.
Н
.
Послевоенное
экономическое
развитие
Западной
Европы
//
Доклады
Института
Европы
.
М
., 1996.
№
24.
моҳиятини
очиб
берувчи
ва
бошқарувнинг
исталган
тури
учун
характерли
бўлган
барча
функцияларни
ба
-
жаради
:
режалаштириш
,
ташкил
этиш
,
мувофиқлаштириш
,
мотивация
ва
назорат
.
Иқтисодий
муносабатларнинг
ҳокимият
регламен
-
тацияси
давлатнинг
хўжалик
тузилмаларига
мажбурий
таъсирини
англатади
.
Мажбурлашга
эҳтиёж
алоҳида
субъектларнинг
иқтисодий
фаолияти
умумдавлат
манфаатларига
мувофиқ
келмаган
,
хўжалик
субъект
-
лари
ҳукумат
томонидан
таклиф
этилган
дастурий
мақсадларни
ва
истиқболларни
қабул
қилмаган
ҳолларда
,
уларнинг
амалга
ошириш
йўллари
англан
-
ган
зарурат
сифатида
,
тараққиётнинг
муқобилсиз
ва
-
рианти
сифатида
тан
олинмаган
ҳолатларда
юзага
келади
.
Давлат
мажбурловининг
миқёси
ва
интенсив
-
лиги
натижада
ҳам
давлат
органларининг
фаоллигига
,
ҳам
хўжалик
субъектларининг
кучи
ва
қаршилигига
боғлиқ
бўлади
.
Жаҳоннинг
кўпчилик
ривожланган
мам
-
лакатларида
айрим
соҳалар
,
корпорациялар
ва
хусу
-
сий
корхоналарнинг
фаолиятини
,
шунингдек
,
умумхўжаликлар
ривожини
мувофиқлаштирувчи
режа
-
лаштириш
,
ҳисобга
олиш
ва
назорат
хўжалик
органла
-
ри
томонидан
,
молия
органлари
сингарилар
марказ
-
лаштирилган
раҳбарият
томонидан
амалга
ошираётган
давлат
бошқарув
органлари
маъмурий
ваколатлари
-
нинг
кенгайтирилганлиги
кўзга
ташланади
.
Бундан
ташқари
,
ташқи
иқтисодий
алоқаларни
дав
-
лат
томонидан
бошқарилишининг
мураккаблиги
Ўзбекистон
Республикасининг
қарама
-
қарши
иқтисодий
манфаатларининг
ҳамда
бошқа
давлатлар
,
мамлакатимиз
тадбиркорлари
ва
хорижий
тадбиркор
-
ларнинг
уйғунлиги
зарурати
билан
боғлиқдир
,
бусиз
халқаро
ҳамкорликнинг
ривожланиши
мумкин
эмас
.
Шундай
қилиб
,
ташқи
иқтисодий
соҳада
давлат
бошқаруви
-
ташқи
иқтисодий
алоқаларни
давлат
томо
-
нидан
бошқарилиши
тузилмаси
ва
уларнинг
юридик
принципларини
белгиловчи
,
шунингдек
хўжалик
опера
-
цияларини
амалга
оширишда
ташқи
иқтисодий
муноса
-
батларнинг
конкрет
қатнашчиларини
бевосита
равишда
ҳисобга
олувчи
,
давлат
ташқи
иқтисодий
сиёсатини
шакллантирувчи
,
сиёсий
,
иқтисодий
ва
юридик
табиатга
эга
бўлган
мураккаб
феномендир
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тия
"
управление
", "
государственное
управление
"
и
"
государственное
управление
в
экономической
сфере
".
В
основной
части
статьи
рассматривается
специ
-
фика
государственного
управления
в
международной
экономической
сфере
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
изучать
специфику
государственного
управления
в
международной
экономической
сфере
совершенство
-
вать
его
в
интересах
развития
экономики
в
целом
и
выносит
свои
предложения
по
данной
проблеме
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes concepts "management", "government" and "gov-
ernment in economic sphere".
In the basic part of the article specificity of the govern-
ment in international economic sphere is considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to study specificity of the government in inter-
national economic sphere to improve it in interests of de-
velopment of economy as a whole.
