Иқтисодий интеграция жараёнининг миллий қонунчиликни ривожлантириши ҳақида

КОРПОРАТИВ

ҲУҚУҚ

♦

CORPORATE LAW

♦

КОРПОРАТИВНОЕ

ПРАВО

2007

№

4

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

28

С

.

С

.

Ҳамроев

Юридик

фанлар

доктори

ИҚТИСОДИЙ

ИНТЕГРАЦИЯ

ЖАРАЁНИНИНГ

МИЛЛИЙ

ҚОНУНЧИЛИКНИ

РИВОЖЛАНТИРИШИ

ҲАҚИДА

Ҳозирда

кўпчилик

давлатларни

,

шу

жумладан

Мустақил

Давлатлар

Ҳамдўстлигига

аъзо

давлатларни

қамраб

олган

интеграция

Марказий

Осиё

минтақасида

жойлашган

давлатларни

ҳам

четлаб

ўтмади

.

Шу

ўринда

айтиб

ўтиш

керакки

,

Марказий

Осиёнинг

Янги

мустақил

давлатлари

нафақат

чегараорти

ҳудуд

-

ларини

,

балки

шу

минатақада

жойлашган

миллийлик

билан

йўғрилган

халқлар

тарихини

ҳам

бирлаштиради

.

Ҳозирги

пайтда

бу

ҳудудда

сиёсий

,

иқтисодий

,

ижти

-

моий

соҳаларда

умумий

кўринишга

эга

жараён

кўзга

ташланади

.

Шу

билан

бирга

интеграцияга

дезинтегра

-

ция

жараёнининг

ҳам

ҳамроҳ

бўлиши

бирдамлик

ва

марказга

интилувчи

кучларнинг

марказдан

четлашувчи

кучлар

билан

ўзаро

кураши

фалсафий

категориясини

яна

бир

бор

тасдиқлайди

.

Бу

каби

омилларнинг

вужуд

-

га

келиши

ўз

-

ўзидан

мазкур

минтақада

истиқомат

қи

-

лувчи

турли

миллатга

мансуб

аҳолининг

ягона

ҳудуди

-

ни

барпо

этиш

истаклари

ўта

кучлилигидан

далолат

беради

.

Шу

ўринда

ҳақли

бир

савол

туғилади

,

хўш

қандай

омиллар

Марказий

Осиё

давлатлари

интеграциясини

ва

айни

пайтда

дезинтеграциясини

тақазо

этади

?

Мавжуд

омилларни

шартли

равишда

этник

–

диний

,

ҳудудий

,

сайёҳлик

,

иқтисодий

,

жиноий

(

криминал

),

экологик

,

сиёсий

,

ҳарбий

,

транспорт

-

коммуникация

омилларига

ажратган

ҳолда

саволнинг

хусусиятидан

,

энг

муҳими

тадқиқотларимизнинг

мақсад

ва

вазифала

-

ридан

келиб

чиқиб

уларнинг

асосийлари

хусусида

фикр

юритишни

мақсадга

мувофиқ

деб

топдик

.

Этник

-

диний

омил

.

Марказий

Осиё

минтақасида

истиқомат

қилувчи

турли

миллат

вакиллари

бир

неча

асрлар

давомида

ягона

ҳудудий

кенглик

-

Моварауннаҳрда

яшаганлар

.

Бу

жиҳат

уларнинг

тур

-

муши

,

маданияти

,

урф

-

одати

,

эътиқоди

,

уларнинг

сўзлашувида

ўз

аксини

топди

.

Интеграция

тарафдор

-

лари

этник

гуруҳларнинг

бирлашуви

учун

шунинг

ўзи

етарли

деб

ҳисоблайдилар

.

Бу

жараённинг

негизида

Х

IX

аср

охирида

Турк

султонлигида

вужудга

келган

ва

кейинчалик

ёш

турклар

томонидан

қабул

қилинган

"

пантуркизм

"

ғояси

ҳисобланади

.

Бу

концепциянинг

моҳиятини

барча

туркий

халқлар

тилларининг

бир

би

-

рига

жуда

яқинлиги

ва

туркий

тилларда

сўзлашувчи

халқларнинг

келиб

чиқишининг

умумийлиги

ташкил

этади

.

Айтиш

лозимки

,

Марказий

Осиёда

неопантуркизм

Собиқ

СССР

тарқалиб

кетгач

айниқса

авж

олабошлади

.

Туркманистон

ва

Ўзбекистон

сингари

Янги

Мустақил

Давлатлар

ҳатто

ижтимоий

-

сиёсий

ривожланишнинг

турк

моделидан

андозалар

олишга

ҳаракат

қилиб

кўрдилар

.

Туркиянинг

ўзи

эса

пантуркизм

ғоясининг

илғор

ташвиқотчисига

айланди

ва

ўзини

туркийзабон

халқларнинг

раҳбари

,

уларнинг

салоҳиятли

маркази

сифатида

илгари

сурди

.

Кенг

доирада

пантуркизм

бутун

Марказий

Осиёда

бирлашган

давлатлар

тузилмалари

(

федерация

ёки

конфедерация

)

ни

яратишга

қаратилди

.

Бунга

далил

сифатида

большевикларнинг

Туркистон

ўлкасини

миллий

давлатларга

ажратишдан

мақсади

туркий

халқларни

ажратиш

ва

Марказий

Осиёнинг

Янги

совет

давлатларини

коммунистик

империянинг

коло

-

нияларига

айлантириш

эканлиги

келтирилди

.

Қисман

,

бу

тўғри

.

Бошқа

томондан

,

Янги

Мустақил

Давлатлар

-

нинг

Марказий

Осиёда

умумий

давлат

тузилмала

-

ри

сифатида

бирлашиши

ғоясига

ҳозирги

замонавий

жараёнда

ёндашиб

бўлмайди

.

Шу

сабабли

ҳам

бу

ғояни

Марказий

Осиё

минтақаси

давлатлари

у

қадар

қўллаб

-

қувватлашмади

.

Шу

билан

бир

қаторда

Марказий

Осиё

халқлари

учун

бу

ғоя

муҳимлигича

қолаверди

.

Шу

ўрин

-

да

Ўзбекистон

бу

ҳудуд

халқларини

сиёсий

эмас

,

балки

ижтимоий

-

маданий

бирлашишини

назарда

тутган

эди

.

Ўзбекистон

Республикасининг

Президенти

И

.

А

.

Каримов

томонидан

илгари

сурилган

"

Туркистон

умумий

уйимиз

"

деган

шиорни

Марказий

Осиёда

истиқомат

қилувчи

халқларнинг

ҳаммаси

ҳам

бир

овоздан

маъқулламади

-

лар

.

Чунки

бу

шиорга

қаршилар

Ўзбекистоннинг

бундай

таклифини

"

пантуркизмнинг

маркази

Ўзбекистон

қилиб

тузатилган

янги

шакли

"

деб

тушунишиб

,

ўзларича

уни

тарғиб

қила

бошладилар

.

Хусусан

,

тожик

сиёсатчилари

билан

словян

идеологлари

мазкур

шиорни

ижобий

қа

-

бул

қилинишига

салбий

таъсир

кўрсатдилар

.

Бунинг

асосий

сабабини

тожиклар

билан

словянларнинг

туркий

миллатга

мансуб

бўлмаганлигидадир

,

деб

изоҳлаш

мумкин

.

Ҳудудий

омил

.

Янги

мустақил

давлатлар

орасида

-

ги

интеграция

уларнинг

ўтмишида

маъмурий

-

ҳудудий

жиҳатдан

мураккаб

тузилишга

эга

бўлган

ва

барқарор

бўлмаган

давлатлар

таркибига

киргани

билан

янада

кучаяди

(

Аҳамонийлар

, (

Александр

Македонский

)

Ис

-

кандар

Зулқарнайн

,

Темурийлар

,

Салавнийлар

,

Юнон

-

Бақтрия

,

Қанғ

,

Кушон

,

Эфтолитлар

,

Сомонийлар

,

Қо

-

рахонийлар

,

Туркий

қўғонот

давлатлари

ва

бошқалар

,

феодализм

даврида

Бухоро

амирлиги

,

Хива

ва

Қўқон

хонликлари

). XIX

асрнинг

охирларига

келиб

Туркистон

ўлкаси

аҳолиси

Россия

империяси

таркибида

яшарди

.

1917

йилги

октябрь

инқилобидан

кейин

эса

Ўрта

Осиё

ҳудудида

Туркистон

АССР

,

Бухоро

Халқ

Совет

Рес

-

публикаси

,

Хоразм

Халқ

Совет

Республикаси

,

Қирғизи

-

стон

(

Қозоғистон

)

АССР

каби

янги

давлатлар

пайдо

бўлди

ва

охир

оқибат

улар

ягона

СССР

таркибига

бир

-

лашишди

.

Уларнинг

маъмурий

-

ҳудудий

чегараларини

белгилаш

эса

ўтган

асрнинг

50-

йилларигача

давом

этди

.

Айтиш

лозимки

,

ўтган

асрнинг

20-

йилларидаги

давлатларни

миллий

-

ҳудудий

ажратиш

бир

қанча

му

-

аммоларни

келтириб

чиқарди

.

Совет

ҳукумати

даврида

эса

бу

муаммолар

эътиборсиз

равишда

марказ

наза

-

ридан

четда

қолиб

кетди

.

Мутахассислар

фикрига

кўра

,

шу

даврга

қадар

тўпланиб

қолган

бундай

ижти

-

моий

қарама

қаршиликлар

энергияси

ҳозирда

порт

-

ловчи

куч

билан

юзага

чиқишга

тайёр

бўлиб

,

интегра

-

ция

жараёнига

тўсқинлик

қилади

.

Хўш

,

улар

қандай

муаммолар

эди

?

Туркистон

,

Бу

-

хоро

,

Хоразм

Халқ

Республикалари

негизида

жуда

қисқа

вақт

орасида

бир

қатор

мустақил

ёки

автоном

тузилмалар

шакллантирилиб

,

улар

бир

қарашда

РСФСР

,

Қозиғистон

ва

Ўзбекистон

таркибига

киритил

-

дилар

.

Шу

аснода

бу

ҳудудда

истиқомат

қилувчи

халқ

-

лар

"

шахсан

миллий

,

мазмунан

социалистик

"

тузумга

асосланган

давлат

сифатида

иттифоқ

таркибида

бир

-

лашиб

,

токи

бу

тизим

парчаланиб

кетгунгача

,

аниқроғи

ўтган

ХХ

асрнинг

90-

йилларигача

яшаб

келдилар

.

Со

-

биқ

иттифоқнинг

парчаланиши

ўз

навбатида

ўзбек

,

КОРПОРАТИВ

ҲУҚУҚ

♦

CORPORATE LAW

♦

КОРПОРАТИВНОЕ

ПРАВО

2007

№

4

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

29

қозоқ

,

қирғиз

,

туркман

,

тожик

халқларига

ўз

миллий

давлат

тузилмаларида

тараққий

этишлари

сингари

улкан

имкониятни

яратиб

берди

.

Иккинчи

томондан

,

миллий

-

ҳудудий

тақсим

-

лаш

(

ажратилиш

)

шартли

равишда

ўтказилиб

,

оқибат

-

лар

инобатга

олинмаган

эди

.

Статистик

маълумотлар

-

га

кўра

1990

йилда

Қозоғистон

ҳудуди

2,717

млн

.

кв

.

км

.,

аҳолиси

16, 7

млн

.

киши

,

Ўзбекистон

ҳудуди

447,4

минг

кв

.

км

.,

аҳолиси

20,7

млн

.

киши

,

Тожикистон

ҳуду

-

ди

143,1

минг

кв

.

км

.

ва

аҳолиси

5,385

млн

.

киши

,

Турк

-

манистон

ҳудуди

488,1

минг

кв

.

км

.

ва

аҳолиси

3,7

млн

.

киши

,

Қирғизистон

ҳудуди

198,5

минг

кв

.

км

.

ва

аҳолиси

4,4

млн

.

кишини

ташкил

қилган

.

Шундай

қилиб

бу

рес

-

публикаларда

аҳоли

зичлиги

1

кв

.

км

.

ҳисобида

олин

-

ганда

қуйидагиларни

ташкил

қилади

:

Қозоғистонда

-

6,2

киши

;

Ўзбекистонда

- 46,3

киши

;

Тожикистонда

-

37,4

киши

;

Туркманистонда

- 7,6

киши

;

Қирғизистонда

-

22,3

киши

.

Бундай

таққослашдан

айрим

миллатлар

кам

сонли

бўлишига

қарамай

катта

ҳудудни

,

бошқалари

эса

кўп

сонли

бўла

туриб

кичик

ҳудудни

эгаллагани

кўзга

таш

-

ланади

.

Ҳозир

миллатларни

миллий

-

ҳудудий

тақсим

-

лашда

большевиклар

қандай

ўлчамлардан

фойдалан

-

гани

тўғрисида

гапириш

ёки

баҳс

-

мунозара

юритиш

қийин

албатта

.

Чунки

ўша

даврларда

Туркистон

ўлкас

-

ининг

бир

қисм

аҳолиси

ўтроқ

бўлиб

,

деҳқончилик

би

-

лан

шуғулланган

ва

кам

ҳудудни

эгаллаган

бўлса

,

қол

-

ган

қисми

(

хусусан

қозоқлар

билан

қирғизлар

)

чорва

-

чилик

билан

шуғулланиб

,

анчагина

катта

ҳудудни

эгаллаб

олган

эди

.

Шу

сабаб

Ўрта

Осиёни

бундай

бўлишдан

кейин

кўпчилик

миллатлар

ўз

миллий

дав

-

латлари

ҳудудидан

ташқарида

қолиб

кетдилар

.

Агар

бу

борада

статистик

маълумотларга

кўз

ташлайдиган

бўлсак

,

унда

қуйидагиларни

кўришимиз

мумкин

:

фақат

ўзбек

миллатига

мансуб

бўлганлар

Тожикистон

ҳуду

-

дида

- 24,4 %

ни

,

Қирғизистонда

- 13,8 %

ни

,

Туркмани

-

стонда

-9 %

ни

,

Қозоғистонда

- 2,5 %

ни

ташкил

этса

,

Ўзбекистоннинг

Тошкент

ва

Жиззах

вилоятларининг

кўпчилик

аҳолисини

қозоқлар

,

Хоразм

вилоятининг

кўпчилик

аҳолисини

эса

туркманлар

ташкил

этишини

кўриш

мумкин

.

Бир

қарашда

саволнинг

бу

қадар

кўндаланг

қўйилиши

дезинтеграцияга

асос

бўла

ол

-

майди

.

Айниқса

,

Марказий

Осиё

давлатлари

бошлиқ

-

ларининг

Иттифоқ

тарқалиб

кетгандан

кейин

чегара

ва

маъмурий

ҳудудларнинг

дахлсизлиги

тўғрисидаги

фикрларини

инобатга

олсак

.

Аммо

,

бу

борада

расман

бўлмасада

,

баъзи

сиёсатдонлар

шунга

ўхшаш

фикр

-

ларни

"

ўзларининг

шахсий

дунёқарашлари

"

деган

ибо

-

ралар

орқали

аҳён

-

аҳён

оммавий

ахборот

воситала

-

рида

ёритиб

туришади

.

Сир

эмаски

,

айрим

норасмий

тожик

сиёсатчилари

-

Самарқанд

ва

Бухоро

,

Туркман

сиёсатчилари

–

Хоразм

сингари

ўзбек

шаҳарларига

дахл

қилиб

туришади

.

Барчамизга

маълумки

,

Собиқ

иттифоқ

парчаланмасидан

олдинроқ

, 80-

йилларнинг

охирларида

Қирғизистоннинг

Ўзган

ва

Ўш

шаҳарлари

-

да

қирғиз

ва

ўзбек

миллати

вакиллари

орасида

ер

-

сув

ресурсларининг

танқислиги

,

ҳамда

ҳудудий

тегишли

-

лик

масалаларида

миллатлараро

тўқнашувлар

келиб

чиққан

эди

.

Ҳозирга

келиб

Марказий

Осиёда

ташкил

топган

мустақил

давлатларнинг

ҳар

бири

бозор

иқтисодиётига

ўтишнинг

ўзига

хос

йўлини

танлаб

,

мамлакат

иқтисо

-

диётини

барқарорлаштириш

мақсадида

иқтисодий

ин

-

теграция

жараёнига

интилишмоқда

.

Лекин

шунга

қара

-

масдан

аҳён

-

аҳёнда

бўлсада

,

қозоғистонлик

сиёсат

-

шуносларнинг

оммавий

ахборот

воситаларидаги

чиқишларида

,

гўёки

: "

Марказий

Осиёда

интеграция

юз

бергудек

бўлса

,

Ўзбекистондаги

ер

-

сув

ресурслари

-

нинг

танқислиги

ва

туғилишнинг

юқори

даражаси

бу

республика

аҳолисининг

бундай

ресурсларга

етарлича

бой

бўлган

қўшни

давлатларга

эътибор

қаратишга

мажбур

қилади

.

Бундай

ҳолда

ўзбекларнинг

Туркмани

-

стон

ва

Қозоғистон

ҳудудига

кучли

миграцияси

бошла

-

нади

,

оқибатда

бу

минтақада

ижтимоий

портлаш

ву

-

жудга

келади

",

деган

асоссиз

фикрларни

илгари

суриб

,

демографик

жиҳатдан

хавфли

бўлган

давлатлар

билан

иқтисодий

,

ижтимоий

соҳада

интеграциялашувга

қар

-

ши

чиқадилар

.

Айтиш

жоизки

,

Қозоғистоннинг

ўзи

давлатни

икки

қисмга

ажратиш

мумкин

бўлган

турли

хил

қарашлар

-

нинг

таъсиридадир

:

жанубий

ҳудудларда

истиқомат

қилувчи

қозоқ

тилида

сўзлашувчилар

ҳамда

шимолий

ҳудудларда

истиқомат

қилувчи

русий

забон

аҳоли

.

Маълумки

,

мамлакатнинг

шимолий

ҳудудида

саноат

анчагина

ривожланган

бўлиб

,

улар

Иттифоқ

давридаёқ

Россия

Федерацияси

ҳудудлари

билан

ишлаб

чиқариш

технологиялари

ва

иқтисодий

-

тижорат

алоқаларини

чуқур

ўрнатишга

эришган

эди

.

Ҳозирги

кунга

келиб

Қозоғистоннинг

шимолий

ҳудудларида

сепаратизм

хавфининг

пайдо

бўлиши

кўзга

ташланмоқда

.

Агар

жараён

давом

этаверадиган

бўлса

,

бу

хавф

шунчаки

тус

олмасдан

,

балки

жамият

учун

ўта

оғир

оқибатлар

-

ни

келтириб

чиқарувчи

реаль

хавф

сифатида

миллат

-

лар

ўртасида

ўзаро

келишмовчиликларни

келтириб

чиқариши

,

ҳаттоки

бундай

можароларга

қарши

давлат

раҳбарлари

томонидан

ҳарбий

куч

ишлатиш

хавфини

ҳам

келтириб

чиқариши

мумкин

.

Миллий

геополитик

аҳволнинг

иккинчи

жиҳатига

эътибор

қаратадиган

бўлсак

,

унда

этник

омил

жиддий

"

қурол

"

бўлиб

хизмат

қилиши

мумкин

.

Юқорида

таъкидлаб

ўтилганидек

,

кўпчилик

халқлар

"

этник

ва

-

танларидан

"

четда

қолиб

кетишган

бўлсаларда

,

аммо

бу

билан

улар

ўртасидаги

алоқалар

риштасини

узил

-

ган

деб

бўлмайди

.

Улар

гарчи

ўзлари

туғилиб

ўсган

юртларидан

йироқда

бўлсаларда

,

ҳали

ҳануз

мамла

-

катнинг

қонун

чиқарувчи

ёки

ижро

этувчи

ҳокимият

органлари

орқали

"

тарихий

давлат

"

нинг

у

ёки

бу

маса

-

лаларини

ҳал

этишга

жиддий

уринишлари

мумкин

.

Ўз

навбатида

давлат

бундай

этник

қатламни

моддий

,

мо

-

лиявий

ва

иқтисодий

ёрдамлар

билан

таъминлаб

ту

-

ради

.

Сайлов

органлари

орқали

эса

бу

"

этник

кураш

-

чилар

" "

ватан

"

учун

манфаатли

бўлган

қонун

ва

нор

-

матив

ҳужжатларни

қабул

қилинишига

эришадилар

.

Шу

усулда

Марказий

Осиё

минтақасида

раҳбарлик

қилишни

хоҳлаган

ҳар

қандай

давлат

фойдасига

"

этник

қатлам

"

хизмат

қилади

.

Бу

усулдан

Хитой

Халқ

Рес

-

публикаси

аллақачон

фойдаланиб

улгурган

кўринади

.

Чунки

бу

давлат

Қозоғистон

Республикаси

ҳудудига

визасиз

кириш

ҳуқуқини

қўлга

киритди

.

Ҳозирги

кунга

келиб

бу

давлат

ҳудудида

мигрантлар

дарҳол

жойла

-

шиб

,

ҳудудни

ўргана

бошладилар

.

Молиявий

жиҳатдан

яхши

таъминланганлиги

уларга

барча

хўжалик

ва

сиё

-

сий

тузилмаларга

кириб

бориш

имконини

яратиб

бер

-

моқда

.

Ҳозирда

бошланган

бу

жараённинг

натижалари

эса

бугун

эмас

,

балки

бир

неча

ўн

йилликлардан

кейин

аён

бўлиши

мумкин

.

Шу

ўринда

Қозоғистон

пойтахти

жанубий

Олма

-

Ота

шаҳридан

шимолий

ҳуддуда

жойлашган

Остона

шаҳри

-

КОРПОРАТИВ

ҲУҚУҚ

♦

CORPORATE LAW

♦

КОРПОРАТИВНОЕ

ПРАВО

2007

№

4

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

30

га

нима

сабабдан

кўчирилганлиги

аён

бўлади

.

Қозоғи

-

стон

Республикаси

раҳбариятининг

фикрига

кўра

бир

пайтнинг

ўзида

Россия

Федерацияси

билан

алоқалар

янада

мустаҳкамланади

,

қайсиким

бу

орқали

Божхона

иттифоқига

аъзо

бўлиш

билан

боғлиқ

муаммолар

ўз

ечимини

топади

.

Бундай

тузилмаларда

иштирок

этиш

-

дан

нафақат

иқтисодий

натижаларга

эришиш

,

балки

сиёсий

манфаатдорлик

ҳам

яққол

кўзга

ташланади

.

Масалага

бошқа

томондан

ёндашганимизда

,

Қо

-

зоғистон

Республикасининг

Марказий

Осиё

давлатла

-

рининг

ягона

мақсад

йўлида

иқтисодий

интеграцияла

-

шув

истагини

ҳам

рад

эта

олмаслигини

кўриш

мумкин

.

Чунки

интеграция

Қозоғистонни

сиёсий

жиҳатдан

мус

-

таҳкамлаб

қолмасдан

,

балки

жанубий

ҳудудини

иқти

-

содий

ривожлантиришда

муҳим

аҳамиятга

эга

бўлиб

ҳисобланади

.

Агар

биз

муаммога

ўта

синчковлик

билан

қарайди

-

ган

бўлсак

,

Янги

Мустақил

Давлатлар

раҳбарларининг

ҳар

галги

расмий

учрашувларида

чегараларнинг

дах

-

лсизлиги

ва

сепаратизмнинг

ҳар

қандай

шакл

ва

кўринишлари

сўзсиз

қабул

этилиши

мумкин

эмаслиги

,

акс

ҳолда

улар

бостирилиши

тўғрисида

музокаралар

олиб

борилаётганлигини

кўришимиз

мумкин

.

Бундан

ташқари

,

Қирғизистон

ва

Қозоғистон

1991

йилнинг

охирларига

келиб

мавжуд

давлат

чегара

ҳу

-

дудларининг

дахлсизлигини

таъминловчи

икки

томон

-

лама

халқаро

шартномаларни

имзолашга

эришганди

-

лар

.

Бир

томондан

,

Марказий

Осиёда

геополитик

жиҳат

борасида

ҳудудий

масалалар

илгари

сурилмас

-

лиги

тасдиқланса

,

иккинчи

томондан

,

Туркманистон

ва

Ўзбекистон

бундай

қадамларни

рад

этишмоқда

.

Агар

Туркманистон

билан

Ўзбекистон

Республикасининг

раҳбарлари

бундай

йўл

тутсалар

,

интеграцияга

қарши

томонлар

чегаралар

қачон

бўлмасин

,

бари

бир

ўзгара

-

ди

дейишлари

учун

асос

пайдо

бўлади

.

Қолаверса

,

1999

йилга

келиб

Туркманистон

Республикаси

МДҲ

давлатлари

доирасида

визасиз

(

махсус

рухсатнома

-

сиз

)

ҳаракатланиш

тартиби

(

режими

)

дан

чиқди

.

Шун

-

дан

сўнг

Ўзбекистоннинг

Бухоро

ва

Хоразм

вилоятла

-

рининг

Туркманистон

билан

чегара

ҳудудларида

яқин

яшайдиган

аҳолисидан

ташқарилари

визасиз

ҳаракат

-

ланиш

ҳуқуқидан

маҳрум

бўлдилар

.

Вазиятнинг

бундай

кескин

тус

олиши

Марказий

Осиё

минтақасида

жой

-

лашган

давлатларнинг

аксарият

кўпчилигига

ўз

таъси

-

рини

ўтказмай

қолмади

.

Натижада

Қозоғистон

Респуб

-

ликаси

,

Қирғизистон

Республикаси

ва

Ўзбекистон

Рес

-

публикаси

ўртасида

чегараларни

делимитация

қилиш

-

ни

келтириб

чиқарди

1

.

Иқтисодий

омил

.

Умумий

халқ

хўжалиги

тизимига

асосланган

собиқ

иттифоқнинг

тарқалиб

кетиши

Янги

Мустақил

Давлатларнинг

иқтисодий

,

молиявий

,

ишлаб

чиқариш

,

ишчи

кучи

ресурслари

салоҳиятининг

заиф

томонларини

яққол

кўрсатиб

қўйди

.

Бу

ўз

навбатида

Марказий

Осиё

давлатларининг

нотекис

иқтисодий

тараққиётида

ўз

аксини

топди

.

Бозор

иқтисодига

ўтиш

жараёнида

давлатлар

ўзаро

қарама

–

қарши

йўллардан

бора

бошлашди

.

Бу

эса

ўз

навбатида

Мар

-

казий

Осиё

давлатларининг

интеграциялашувини

1

"

Қозоғистон

Республикаси

,

Қирғизистон

Республикаси

билан

Ўзбекистон

Республикаси

ўртасида

уч

давлатнинг

давлат

чегаралари

туташган

нуқтаси

тўғрисидаги

Битимни

ратифика

-

ция

қилиш

ҳақида

"

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

Мажлиси

-

нинг

Қарори

30.08.2001

й

. 273-II-

сон

17-

сон

, 119-

модда

.

эмас

,

балки

дезинтеграциялашувини

келиб

чиқишига

асосий

сабаблардан

бири

сифатида

кўзга

ташланди

2

.

Дезинтеграция

Марказий

Осиё

давлатлари

доира

-

сида

хомашёни

қўлга

киритиш

ва

ишлаб

чиқарилган

маҳсулот

бозорини

ташкил

этиш

борасида

намоён

бўлади

.

Шунингдек

Марказий

Осиё

давлатларининг

раҳбарлик

қилишига

бўлган

ҳаракати

ҳам

бунга

хизмат

қилди

.

Жумладан

,

Қозоғистон

Республикасида

Марка

-

зий

Осиё

давлатлари

орасида

раҳбарлик

қилиш

ҳис

-

сиёти

бошқа

давлатлардагига

нисбатан

бир

мунча

кучлироқ

эканлиги

сезилиб

турди

.

Бундан

кўзланган

асосий

мақсад

,

агар

Қозоғистон

Республикаси

мазкур

минтақада

раҳбарликни

қўлга

киритган

тақдирда

,

энг

аввало

ўз

давлатининг

иқтисодий

салоҳиятини

мустаҳ

-

камлаш

учун

ислоҳотларни

изчил

давом

эттириши

,

маҳсулот

,

товар

ва

хизматларнинг

баҳосини

белгила

-

ши

,

қўшни

давлатлар

билан

муносабатда

сиёсатни

белгилаши

мумкин

эди

.

Туркманистон

эса

ўз

навбати

-

да

интеграциялашув

жараёнида

юз

бераётган

ҳодиса

-

ларни

четдан

кузатиб

,

минтақада

ягона

иқтисодий

сиё

-

сат

юритилишидан

токи

2007

йилгача

бўлган

давр

мо

-

байнида

ўзини

четга

олиб

турганлиги

яққол

сезилиб

турди

. (

Бу

асосан

Туркманистон

Республикасининг

собиқ

Президенти

С

.

Ниязовнинг

вафотигача

бўлган

даврни

ўзида

қамраб

олади

).

Таҳлиллар

шундан

далолат

берадики

,

Туркмани

-

стон

интеграциянинг

оқибатларидан

чўчигандек

эди

.

Чунки

анча

қолоқ

иқтисодга

эга

бу

давлат

Ўзбекистон

ва

Қозоғистон

таъсирига

тушиб

қолиб

,

Собиқ

Иттифоқ

доирасида

бўлганидек

фақатгина

хомашё

базасига

айланиб

қолиши

мумкин

эди

.

Бундан

ташқари

,

Қозоғи

-

стон

ва

Ўзбекистон

газ

экспорти

бўйича

рақобатчи

бўлиб

,

унинг

баҳосини

белгилашда

Туркманистон

манфаати

эътибордан

четда

қолиши

муқаррар

эди

.

Молиявий

томондан

эса

Марказий

Осиёдаги

Янги

Мус

-

тақил

Давлатлар

Туркманистонга

жиддий

инвестиция

киритишга

қодир

эмас

.

Шу

ва

бошқа

бир

қанча

сабаб

-

лар

туфайли

Туркманистон

ҳозирга

қадар

Марказий

Осиёнинг

минтақавий

интеграциялашув

ҳамжамиятига

аъзо

эмас

3

.

Аммо

ҳозирги

кеча

кундузда

Туркманистон

Республикаси

Президенти

Г

.

Бердимухамедов

томо

-

нидан

олиб

борилаётган

сиёсат

минтақадаги

Янги

Мустақил

Давлатлар

билан

ўзаро

ҳамкорликни

қайта

йўлга

қўйишлари

учун

қулай

имкониятлар

яратишга

киришганлиги

кўзга

ташланмоқда

.

Айтиш

тўғри

бўлардики

,

замонавий

интеграция

за

-

рурияти

Янги

Мустақил

Давлатлар

орасидаги

техноло

-

гик

,

хўжалик

ва

савдо

алоқаларининг

сезиларли

дара

-

жада

сусайгани

туфайли

шарт

бўлиб

қолганди

4

.

Шун

-

2

"1999

йил

26

февралда

Москвада

имзоланган

Божхона

итти

-

фоқи

ва

Ягона

иқтисодий

ҳудуд

тўғрисидаги

Шартномага

Ўзбе

-

кистон

Республикасининг

қўшилиши

ҳақида

" //

Ўзбекистон

Рес

-

публикаси

Олий

Мажлиси

палаталарининг

Ахборотномаси

.

2006

й

. 10-

сон

. 538-

модда

//

Биринчи

марта

"

Ҳалқ

сўзи

"

рўзномасида

14

октябр

2006

йил

нашр

этилган

,

расмий

нашр

этилган

кундан

сўнг

кучга

кирган

//

Ўзбекистон

Республикаси

-

нинг

13.10.2006

й

.

ЎРҚ

-61-

сонли

Қонуни

билан

тасдиқланган

.

3

"

Қозоғистон

Республикаси

,

Қирғизистон

Республикаси

,

То

-

жикистон

Республикаси

ва

Ўзбекистон

Республикаси

ўртаси

-

да

"

Марказий

Осиё

хамкорлиги

"

ташкилотини

таъсис

этиш

тўғрисидаги

шартномани

ратификация

қилиш

ҳақида

"

Ўзбе

-

кистон

Республикаси

Олий

Мажлис

Қарори

05.04.2002

й

. 365-

II-

сон

10-

сон

, 72-

модда

.

4

"2003

йил

21

февралда

Москвада

имзоланган

Евросиё

иқти

-

содий

ҳамжамиятига

аъзо

давлатларнинг

ташқи

чегаралари

-

КОРПОРАТИВ

ҲУҚУҚ

♦

CORPORATE LAW

♦

КОРПОРАТИВНОЕ

ПРАВО

2007

№

4

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

31

дай

қилиб

яқин

ўтмишда

Ўзбекистон

ўз

ишлаб

чиқари

-

шида

Тожикистоннинг

58

сохаси

маҳсулотларидан

фойдаланар

ва

Тожикистонга

78

сохага

мўлжалланган

маҳсулотларни

тақдим

этарди

.

Бундан

ташқари

Турк

-

манистондан

43

соха

маҳсулотини

олиб

, 62

соха

учун

маҳсулотни

тақдим

этарди

.

Қирғизистонга

нисбатан

бу

рақамлар

56

ва

54

сохани

ташкил

этарди

.

Шунга

ўхшаш

вазият

Ўзбекистон

ва

Қозоғистон

орасида

мав

-

жуд

эди

.

Бу

илгари

ўрнатилган

муносабатларнинг

,

коо

-

перация

ва

ихтисослаштириш

тизимининг

йўқ

бўлишига

олиб

келди

.

Эксперт

кўрсаткичларига

кўра

бунинг

натижасида

1992-1995

йиллар

Марказий

Осиё

-

да

ишлаб

чиқариш

саноати

2/3

қисмга

қисқарди

.

Мута

-

хассислар

фикрича

тўлиқ

изоляция

холатида

Қозоғи

-

стон

ўз

якуний

маҳсулотининг

1/4

қисминигина

ишлаб

чиқара

олади

,

Россия

эса

2/3

қисми

атрофида

.

Шу

сабабдан

Марказий

Осиё

давлатларининг

иқти

-

содий

интеграциялашувига

зарурат

туғилди

.

Ҳатто

ҳозирдаёқ

Марказий

Осиё

доирасида

у

ёки

бу

давлат

-

нинг

муайян

соҳага

ихтисослашгани

аниқ

кўзга

таш

-

ланмоқда

.

Масалан

,

Ўзбекистон

машина

ишлаб

чиқа

-

рувчи

давлат

сифатида

намоён

бўлмоқда

,

унинг

ма

-

шиналари

шу

ҳудуд

шароитига

мослаштирилган

бўлиб

,

Марказий

Осиё

давлатларининг

барчасида

қўлланилиши

мумкин

.

Қозоғистон

эса

ривожланган

қора

металлургияга

эга

.

Бу

икки

янги

мустақил

давлат

-

лар

,

шунингдек

турли

кимёвий

маҳсулотларнинг

етка

-

зиб

берувчиси

бўлиб

ҳам

ҳисобланадилар

.

Ўзбекистоннинг

иқтисодий

ҳамжамиятдаги

ўрнини

айрим

ижтимоий

–

иқтисодий

кўрсатгичларга

қараб

бел

-

гиласа

бўлади

.

Масалан

, 1995

йил

боши

Ўзбекистон

аҳолиси

сони

Марказий

Осиё

аҳолиси

умумий

сонининг

41

фоизини

, (

жумладан

шаҳарда

36%,

қишлоқларда

45%),

меҳнат

ресурслари

– 39%,

ишлаб

чиқарилган

миллий

даромад

32%,

асосий

фондлар

– 31% (

ишлаб

чиқариш

– 30%,

ноишлаб

чиқариш

– 32%),

ишлаб

чиқа

-

риш

соҳасига

доир

қуйидаги

кўрсаткичлар

давлатнинг

ҳудуддаги

ҳиссасини

кўрсатади

:

саноат

маҳсулотлари

–

33%;

халқ

истеъмоли

товарларини

ишлаб

чиқариш

–

33%;

қишлоқ

хўжалиги

маҳсулотлари

– 34% (

ўсимлик

дунёсига

тегишли

– 42%,

ҳайвонот

дунёсига

тегишли

–

26%);

капитал

қўйилмалар

– 30%;

чакана

товар

обороти

ни

қўриқлашда

ҳамкорлик

қилиш

тўғрисидаги

Шартномага

Ўзбекистон

Республикасининг

қўшилиши

ҳақида

" //

Ўзбе

-

кистон

Республикаси

Олий

Мажлиси

палаталарининг

Ахбо

-

ротномаси

. 2006

й

. 10-

сон

. 539-

модда

//

Биринчи

марта

"

Ҳалқ

сўзи

"

рўзномасида

14

октябрь

2006

йил

нашр

этилган

,

расмий

нашр

этилган

кундан

сўнг

кучга

кирган

//

Ўзбекистон

Респуб

-

ликасининг

13.10.2006

й

.

ЎРҚ

-62-

сонли

Қонуни

билан

тасдиқ

-

ланган

; 2001

йил

31

майда

Минскда

имзоланган

Евросиё

иқтисодий

ҳамжамиятининг

имтиёзлари

ва

иммунитетлари

тўғрисидаги

Конвенцияга

Ўзбекистон

Республикасининг

қўшилиши

ҳақида

" //

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

Мажлиси

палаталарининг

Ахборотномаси

. 2006

й

. 10-

сон

. 540-

модда

//

Биринчи

марта

"

Ҳалқ

сўзи

"

рўзномасида

14

октябрь

2006

йил

нашр

этилган

,

расмий

нашр

этилган

кундан

сўнг

кучга

кирган

//

Ўзбекистон

Республикасининг

13.10.2006

й

.

ЎРҚ

-63-

сонли

Қонуни

билан

тасдиқланган

;

Марказий

Осиё

Ҳамкорлиги

"

Ташкилотининг

Евросиё

иқтисодий

ҳамжамиятига

интегра

-

цияси

тўғрисидаги

баённомани

(

Минск

, 2006

йил

23

июн

)

ра

-

тификация

килиш

хақида

" //

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

Мажлиси

палаталарининг

Ахборотномаси

. 2007

й

. 4-

сон

. 154-

модда

//

Биринчи

марта

"

Ҳалқ

сўзи

"

рўзномасида

3

апрел

2007

йил

нашр

этилган

,

расмий

нашр

этилган

кундан

сўнг

кучга

кирган

//

Ўзбекистон

Республикасининг

02.04.2007

й

.

ЎРҚ

-81-

сонли

Қонуни

билан

тасдиқланган

.

– 36%;

халққа

пулли

хизмат

кўрсатиш

– 33%;

пулли

да

-

ромадлар

– 35%;

мактабда

ўқувчилар

сони

- 43%;

ўрта

ўқув

юртларида

– 42%;

ва

Олий

ўқув

юртларида

– 43%;

мактабгача

таълим

муассасаларидаги

болалар

сони

–

46%;

врачлар

– 40%;

кутубхоналар

сони

– 35%;

театр

-

ларга

ташриф

буюриш

– 39%;

республикага

маҳсулот

киритиш

– 58%;

республикадан

маҳсулот

олиб

чиқиш

(

экспорт

билан

бирга

) – 34%.

Ўзбекистонда

иқтисодиётни

ислоҳ

қилиш

ва

эркин

-

лаштириш

жараёнларини

жадаллаштириш

,

уни

тарки

-

бий

ўзгартириш

ва

модернизация

қилиш

чора

-

тадбирларининг

изчил

амалга

оширилиши

натижасида

иқтисодиётнинг

юқори

барқарор

ўсиш

суръатлари

ва

макроиқтисодий

барқарорлиги

,

инфляция

даражаси

-

нинг

пасайиши

,

аҳолининг

иш

билан

бандлиги

ва

тур

-

муш

даражаси

ошиши

таъминланаётганлиги

боис

2007

йилга

келиб

республиканинг

ялпи

ички

маҳсулоти

9,5

фоизга

,

саноат

маҳсулоти

ишлаб

чиқариш

ҳажми

12,1

фоизга

,

қишлоқ

хўжалиги

маҳсулотлари

етиштириш

-

6,1

фоизга

,

пулли

хизматлар

кўрсатиш

- 20,6

фоизга

,

пудрат

қурилиш

ишлари

ҳажми

15,7

фоизга

ўсди

.

Экс

-

портнинг

юқори

даражада

(40,7

фоизга

)

ўсиши

ҳисоби

-

га

тўлов

балансининг

барқарорлиги

ва

мамлакат

ол

-

тин

-

валюта

заҳирасининг

ўсиши

таъминланди

.

Бундай

иқтисодий

ўсишга

эришишда

,

авваламбор

,

кенг

кўламли

тизимли

бозор

ислоҳотларини

жорий

этиш

ва

хорижий

инвестицияларни

жалб

қилиш

,

иқти

-

содиётда

чуқур

таркибий

ўзгаришларни

амалга

оши

-

риш

,

ишлаб

чиқаришни

модернизация

қилиш

ва

янги

-

лаш

,

экспортга

ихтисослашган

янги

тармоқ

ва

корхо

-

налар

барпо

этиш

,

бизнес

ва

хусусий

тадбиркорликни

жадал

ривожлантиришга

қаратилган

,

ҳар

томонлама

пухта

ўйланган

сиёсатнинг

амалга

оширилаётганлиги

принципиал

аҳамият

касб

этди

.

Иқтисодиётни

эркинлаштириш

натижасида

биргина

2000-2007

йиллар

мобайнида

даромад

солиғи

38

фо

-

издан

10

фоизга

,

ягона

ижтимоий

тўлов

40

фоиздан

24

фоизга

,

кичик

бизнес

субъектлари

ва

қишлоқ

хўжалиги

маҳсулотлари

ишлаб

чиқарувчилар

,

яъни

фермерлар

учун

ягона

солиқ

10

фоизга

туширилди

.

Натижада

2007

йилга

келиб

хўжалик

субъектлари

солиқ

имтиёзлари

берилиши

ҳисобидан

ўз

молиявий

ресурсларини

қўшимча

равишда

830

миллиард

сўмга

тўлдиришга

эришганликлари

маълум

бўлди

.

Мамлакатда

монополияга

қарши

изчил

сиёсат

олиб

борилиши

натижасида

сўнгги

ўн

йил

мобайнида

моно

-

полист

корхоналар

сони

3,5

баробар

,

монопол

маҳсу

-

лотлар

тури

эса

26

баробар

қисқарди

.

Фақат

2004-2007

йиллар

давомида

ялпи

ички

маҳсулотнинг

умумий

ҳажмида

монопол

маҳсулотлар

улуши

26

фоиздан

21

фоизга

тушди

.

2007

йили

экпорт

ҳажмининг

ўсиш

суръати

40,7

фоизга

ортиб

,

и

мпортга

нисбатан

сезиларли

даража

-

да

юқори

бўлди

.

Бу

ўз

навбатида

йил

якунлари

бўйича

ташқи

савдо

айланмасида

3,5

миллиард

доллардан

ортиқ

миқдорда

ижобий

сальдога

эришиш

ва

олтин

-

валюта

заҳираларини

1,5

баробар

кўпайтириш

имко

-

нини

яратди

.

Бундай

имкониятларнинг

яратилиши

ўз

набатида

биргина

2007

йилда

мамлакат

иқтисодиётига

киритилган

инвестициялар

умумий

ҳажмининг

23

фо

-

изга

ортишига

ва

пировард

натижада

4,3

миллиард

доллардан

зиёд

миқдордаги

маблағни

ташкил

этди

.

Саноат

,

қурилиш

,

коммуникация

ва

хизматлар

соҳасида

изчил

ўзгаришларнинг

юз

бериши

натижаси

-

КОРПОРАТИВ

ҲУҚУҚ

♦

CORPORATE LAW

♦

КОРПОРАТИВНОЕ

ПРАВО

2007

№

4

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

32

да

ялпи

ички

маҳсулот

таркибида

саноатнинг

улуши

25

фоизни

,

хизматлар

соҳасининг

ҳиссаси

43

фоизни

,

кичик

бизнеснинг

улуши

эса

46

фоизни

ташкил

этди

1

.

Юқоридагилардан

келиб

чиқиб

,

айтиш

мумкинки

Ўзбекистон

худуддаги

раҳбарий

ўринлардан

бирини

эгаллайди

.

Шу

сабабли

ҳам

Ўзбекистон

Марказий

Осиёда

рўй

бераётган

интеграция

жараёнларининг

тўлиқ

маънодаги

"

йўлбошчиси

"

бўлиши

мумкин

.

Буни

биз

биргина

юқорида

келтирилган

статистик

маълумотларда

эмас

,

балки

интеграция

жараёнлари

-

нинг

оқсоқланишига

сабаб

бўлувчи

муаммоларни

бар

-

тараф

этишда

ўз

ғоялари

,

таклиф

ва

мулоҳазалари

билан

фаол

иштирок

этиб

келаётган

Ўзбекистон

Рес

-

публикаси

Президенти

И

.

А

.

Каримовнинг

Мустақил

давлатлар

ҳамдўстлиги

,

Евроосий

иқтисодий

ҳамкор

-

лиги

,

Шанхай

ҳамкорлик

ташкилоти

каби

харқаро

ҳам

-

жамиятларга

аъзо

давлатлар

раҳбарлари

иштирокида

-

ги

анжуманларда

қилган

маърузаларида

ҳам

кўриши

-

миз

мумкин

2

.

Экологик

омил

.

Собиқ

Иттифоқ

давридаги

меҳнат

тақсимоти

ва

тор

доирадаги

ихтисослаштиришдан

Марказий

Осиё

давлатларига

Орол

фожеаси

мерос

бўлиб

қолди

.

Сув

ресурсларидан

оқлона

фойдалан

-

маслик

натижасида

ички

денгизнинг

қуриши

бир

қатор

жиддий

экологик

муаммоларни

,

жумладан

,

йирик

май

-

донларнинг

қишлоқ

хўжалигига

яроқсиз

бўлиши

,

ҳо

-

силдорликнинг

камайиши

,

чўллашиш

жараёнининг

тезлашуви

,

сув

ва

озиқ

-

овқат

билан

таъминланишдаги

қийинчилик

,

ўлимнинг

юқори

даражаси

(

ёш

болалар

ўлими

)

ва

аҳоли

ўртасида

касаллик

тарқалишининг

юқори

даражасини

келтириб

чиқарди

.

Айниқса

бу

му

-

аммо

тўғридан

-

тўғри

Қозоғистон

ва

Ўзбекистонга

ва

қисман

Туркманистон

ҳамда

Қирғизистонга

тегишли

-

дир

.

Айнан

шу

жиҳат

давлатлар

раҳбарларини

Орол

фожеаси

муаммосини

ҳал

этишнинг

умумий

принцип

-

лари

ва

усулларини

топишга

ундади

.

Бугунги

кунда

бу

борада

эришилган

ютуқ

тўғрисида

гапиришнинг

иложи

бўлмаса

-

да

,

бироқ

айтиш

керакки

,

Орол

билан

боғлиқ

экологик

муаммо

аллақачон

Марказий

Осиё

халқлари

-

ни

қамраб

олишга

улгурди

.

Оролни

қутқариш

халқаро

фонди

, "

ЭКОСАН

"

фонди

тузилди

,

сувни

қайта

ишлов

-

чи

дунёвий

технологиялар

жалб

этилди

,

халқаро

таш

-

килотларнинг

эътибори

бу

худуддаги

ижтимоий

-

иқтисодий

аҳволни

тубдан

яхшилашга

қаратилди

.

Транспорт

–

коммуникация

омили

.

Марказий

Осиёдаги

янги

мустақил

давлатларнинг

иқтисодий

аҳ

-

волини

мустаҳкамлаш

шу

ҳудудда

транспорт

коммуни

-

кацияларини

тараққий

эттиришни

тақазо

этади

.

Бундан

кўзланган

асосий

мақсад

минтақадаги

янги

мустақил

давлатларнинг

транспорт

коммуникациялари

дунё

денгиз

портлари

билан

боғлаш

имкониятини

таъмин

-

лаши

керак

эди

.

Ўлкадаги

давлатларнинг

географик

жойлашуви

(

тузилиши

)

уларга

дунё

денгиз

портига

чиқиш

учун

камида

бир

давлат

худудини

кесиб

ўтишни

(

Ўзбекистон

эса

камида

икки

давлат

)

тақазо

қилади

.

Тан

олиш

керакки

,

Собиқ

Иттифоқ

қулагач

хўжалик

1

Каримов

И

.

А

.

Инсон

манфаатлари

устуворлигини

таъмин

-

лаш

–

барча

ислоҳот

ва

ўзгаришларимизнинг

бош

мақсади

-

дир

//

Туркистон

. 2008. 9-

феврал

.

2

Қозоғистон

Республикаси

билан

икки

томонлама

маҳсулот

айирбошлашни

ошириш

бўйича

интеграциялашув

жараёни

ва

чора

-

тадбирларни

амалга

ошириш

тўғрисида

. 25.04.2006

й

.

ПҚ

-332.

Олий

Мажлиси

палаталари

Ахборотномаси

. 2006

й

. 4-

сон

. 210-

модда

.

алоқаларининг

узилиб

қолиши

,

сиёсий

жихатдан

эса

Россия

орқали

юкларни

ўтказишдаги

қийинчиликлар

Марказий

Осиё

давлатларини

1991

йил

сўнгидаёқ

бошқа

йўлларни

қидириб

топишга

ундади

.

Объектив

томондан

бу

ўз

савдо

-

иқтисодий

алоқаларини

тўла

ҳуқуқли

мустаҳкамлаш

билан

тушунтирилса

,

охир

-

оқибат

давлатларнинг

ўз

иқтисодиётини

тараққий

эт

-

тириш

билан

боғлиқ

эди

.

90-

йиллар

бошидан

Марказий

Осиёнинг

янги

мус

-

тақил

давлатлари

Эрон

,

Покистон

ва

Хитойдаги

жану

-

бий

ва

шарқий

денгиз

портларига

чиқувчи

янги

йўлларни

ишлаб

чиқа

бошладилар

.

Шу

мақсадда

Мар

-

казий

Осиё

давлатларини

Эрон

билан

боғловчи

Та

-

шош

–

Серакс

–

Машхад

темир

йўл

тармоғи

қурилди

.

Транскавказ

йўлаги

–

янги

транспорт

йўли

ишлаб

чиқилди

ва

улар

бу

давлатларни

Европа

ва

Осиё

ком

-

муникация

тизимига

киришини

таъминлади

.

Шу

ўринда

бу

соҳадаги

интеграциялашув

жараён

-

лар

Туркманистоннинг

янги

позицияга

ўтиб

олиши

,

яъни

мамлакат

ҳудудидан

транзит

усулида

ўтувчи

юк

тарифларини

бу

борада

имзоланган

ҳужжат

бўлишига

қарамай

кўтариб

юбориши

охир

оқибатда

муаммони

янада

чигаллаштириб

юборди

.

Орадан

бир

оз

вақт

ўтгач

Туркманистон

томонлар

илгариги

келишувга

ри

-

оя

этишларини

тасдиқлаб

имзолаган

ҳужжатни

имзо

-

лашдан

ҳам

бош

тортди

.

Россия

ва

Эроннинг

таъсири

-

да

эса

Транскавказ

йўли

ҳам

оқсай

бошлади

.

Туркма

-

нистоннинг

ўзбек

юкларига

транзит

таърифини

50 %

га

камайтириш

тўғрисидаги

битимга

риоя

этмаслиги

ва

20

%

қўшимча

қиймат

солиғи

(

ҚҚС

)

ҳамда

Озарбайжон

томонидан

20 %

солиқ

солиниши

ўзбек

юкларининг

баҳоси

қарийиб

тўрт

баробар

ошишига

олиб

келди

.

Шу

боис

1999

йилга

келиб

Туркманистон

ҳудудидан

ўтувчи

йўллар

орқали

150

минг

тонна

юк

ўтказилди

,

бу

эса

1998

йилда

амалга

оширилган

умумий

ташилган

юкка

нисбатан

икки

2

баробар

кам

эди

.

Худди

шу

пайтда

Қозоғистон

ва

Россия

Ўзбекистонга

Туркманистонга

қараганда

бирмунча

қулай

имтиёзларга

эга

бўлган

транзит

режимига

асосланган

шимолий

маршрутни

таклиф

этишди

.

Бошқа

томондан

,

Туркия

ўз

лойиҳалари

орқали

Марказий

Осиё

давлатларига

таъсир

этишга

ҳаракат

қилади

.

Масалан

: 2000

йилнинг

апрелида

Урганч

шаҳ

-

рида

янги

"

авиатерминал

"

нинг

очилишида

Туркия

транспорт

вазири

Онис

Оксўз

таъкидлаганидек

,

Ўзбе

-

кистон

ва

Туркияни

нафақат

маданий

удумлар

,

тил

боғлайди

,

балки

Буюк

Ипак

Йўли

ўрнатган

коммуника

-

цияни

ҳам

боғлайди

.

Туркия

делегацияси

бошлиғи

фикрини

қуйидагича

изоҳлайди

: "

Биз

ўзбек

самолётла

-

рига

кўпроқ

ҳаво

йўлакларини

тақдим

этамиз

ва

дав

-

латимизнинг

барча

аэропортларини

очамиз

",

деб

жа

-

ноб

Оксўз

қўшма

корхоналар

очиш

ва

янги

коммуника

-

цияларни

тараққий

этиш

орқали

ҳамкорликни

мустаҳ

-

камлашга

чақирди

.

Жумладан

,

у

Туркия

ҳозирги

кунда

Буюк

Ипак

Йўли

йўналишида

темир

йўл

ўтказиш

лой

-

иҳасини

амалга

оширишга

киришганини

айтиб

ўтди

.

Бу

лойиҳани

бажариш

5

йилга

мўлжалланган

бўлиб

,

у

ХХ

I

аср

бошидаги

Туркиянинг

иқтисодий

томондан

йирик

манфаатларини

кўзловчи

лойиҳа

ҳисобланади

.

Чунки

кейинчалик

юклар

Европадан

Кавказ

,

Марказий

Осиё

ва

Хитойга

шу

йўл

орқали

ўтади

,

деб

алоҳида

таъкид

-

лаган

эди

.

Дарҳақиқат

ҳозирга

келиб

,

дунё

денгиз

портларига

чиқувчи

автомобиль

ва

темир

йўл

магистралларининг