72
RAQAMLI IQTISODIYOT VA UNING GLOBAL IQTISODIY TIZIMDAGI O‘RNI
Qodirov Farrux Ergash o‘g‘li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
"Informatika va uni oʻqitish metodikasi" kafedrasi mudiri, ilmiy raxbar
Turayeva Mahorat Sherzod qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
"Matematika va informatika" yoʻnalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14500506
Annotatsiya:
Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyotning mohiyati, uning tarkibiy qismlari
va global iqtisodiy tizimdagi ahamiyati keng yoritiladi. Xususan, raqamli infratuzilma, elektron
tijorat, raqamli texnologiyalar va innovatsiyalarning xalqaro savdo, moliyaviy tizimlar va
mehnat bozoriga ta’siri tahlil qilinadi. Maqolada shuningdek, raqamli iqtisodiyot
rivojlanishining ijobiy va salbiy tomonlari, ularni tartibga solish bo‘yicha takliflar hamda
mamlakatlarning raqobatbardoshligini oshirish usullari haqida so‘z yuritiladi.
Kalit so’z:
Raqamli iqtisodiyot, Elektron tijorat, Raqamli infratuzilma, Sun’iy intellekt
(AI) ,Blokcheyn texnologiyasi, Katta ma’lumotlar (Big Data), Internet narsalar (IoT) , Moliyaviy
texnologiyalar (Fintech) , Raqamli xizmatlar, Innovatsiyalar , Raqobatbardoshlik, Mehnat
bozori , Kiberxavfsizlik ,5G texnologiyasi, Bulutli texnologiyalar, Global iqtisodiy tizim,
Raqamli notenglik , Elektron to‘lovlar , Transchegaraviy savdo ,Ta’lim platformalari
Kirish
So‘nggi o‘n yillikda raqamli iqtisodiyot dunyo iqtisodiyotining eng muhim
bo‘limlaridan biriga aylandi. Internet va raqamli texnologiyalar iqtisodiyotning barcha
jabhalarini tubdan o‘zgartirib, mahsulot va xizmatlarni taqdim etish, ishlab chiqarish va
iste’mol jarayonlarini qayta shakllantirdi. Bu jarayon davlatlar va korxonalar uchun yangi
imkoniyatlar yaratgan bo‘lsa-da, bir qator muammolarni ham yuzaga keltirdi.
Bugungi kunda raqamli iqtisodiyotning qamrovi kengayib bormoqda. Xalqaro valyuta
jamg‘armasi (IMF) va Jahon iqtisodiy forumi (WEF) ma’lumotlariga ko‘ra, raqamli iqtisodiyot
global yalpi ichki mahsulotning (YaIM) 15–20 foizini tashkil etadi va yildan-yilga oshib
bormoqda. Bu esa raqamli texnologiyalarning global iqtisodiy tizimdagi markaziy rolini
namoyon etadi. Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyotning mohiyati, global iqtisodiy tizimdagi
o‘rni va istiqbollari batafsil tahlil qilinadi.
Raqamli iqtisodiyot – bu raqamli texnologiyalar asosida shakllangan iqtisodiy faoliyat
tizimi bo‘lib, u iqtisodiyotning barcha jabhalarini raqamlashtirish orqali samaradorlikni
oshiradi va yangi imkoniyatlar yaratadi. Uning mohiyatini tushunish uchun uning tarkibiy
qismlarini chuqurroq o‘rganish lozim.
1. Raqamli infratuzilma
Raqamli iqtisodiyotning muvaffaqiyatli faoliyati zamonaviy infratuzilmasiz imkonsizdir. Ushbu
infratuzilma quyidagilardan iborat:
Internet tarmog‘i va mobil aloqalar: Tezkor internet ulanishi raqamli iqtisodiyotning
asosiy omili hisoblanadi.
Bulutli texnologiyalar: Axborotni markazlashgan holda saqlash va qayta ishlash
imkoniyatini beradi, masalan, Amazon Web Services yoki Microsoft Azure.
5G texnologiyasi: Yuqori tezlikda ma’lumot uzatish imkoniyatlarini ta’minlab, "aqlli
shaharlar", IoT (Internet of Things) kabi texnologiyalarni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlaydi.
2. Elektron tijorat
73
Elektron tijorat raqamli iqtisodiyotning eng dinamik yo‘nalishlaridan biridir. U onlayn
platformalar orqali tovarlar va xizmatlarni sotish, iste’molchilar bilan muloqot qilishni nazarda
tutadi.
B2B modeli (biznesdan biznesga): Masalan, Alibaba yoki Amazon Business kabi
platformalar orqali korporativ mijozlar uchun xizmat ko‘rsatiladi.
B2C modeli (biznesdan iste’molchiga): Amazon, AliExpress, Ozon kabi xizmatlar global
savdo bozorida asosiy o‘yinchilardir.
C2C modeli (iste’molchidan iste’molchiga): eBay, OLX kabi platformalar shaxsiy savdoni
tashkil etadi.
Elektron tijorat kichik va o‘rta biznes uchun xalqaro bozorga kirish imkoniyatini kengaytiradi.
3. Innovatsiyalar va texnologiyalar
Texnologik innovatsiyalar raqamli iqtisodiyotning yuragi hisoblanadi. Quyidagi texnologiyalar
uning asosiy bo‘laklari sifatida ajralib turadi:
Sun’iy intellekt (AI): O‘z-o‘zidan o‘rganish va tahliliy qarorlarni qabul qilish jarayonlarini
avtomatlashtiradi. Masalan, mijozlar xatti-harakatlarini prognoz qilish yoki ishlab chiqarishni
optimallashtirish.
Blokcheyn texnologiyasi: Moliyaviy operatsiyalarni xavfsiz va shaffof qilish imkonini
beradi. Bu ayniqsa kriptovalyuta, smart-kontraktlar va ta’minot zanjirlarini boshqarishda
qo‘llaniladi.
Katta ma’lumotlar (Big Data): Katta hajmdagi axborotni tahlil qilish orqali biznes
qarorlarini qabul qilishni osonlashtiradi.
Internet narsalar (IoT): Kundalik hayotda ishlatiladigan qurilmalarni o‘zaro ulash orqali
samaradorlikni oshiradi, masalan, aqlli uy texnologiyalari.
4. Raqamli xizmatlar va platformalar
Raqamli iqtisodiyotning tarkibida turli xil platformalar va xizmatlar muhim rol o‘ynaydi.
Xizmat ko‘rsatish platformalari: Uber, Airbnb, Fiverr kabi platformalar xizmatlarni sotish
va ulardan foydalanishni soddalashtiradi.
Moliyaviy texnologiyalar (Fintech): Revolut, PayPal, Stripe kabi xizmatlar to‘lov
tizimlarini osonlashtiradi va raqamli bankingni ommalashtiradi.
Ta’lim platformalari: Coursera, Udemy, Khan Academy kabi platformalar raqamli
iqtisodiyotga moslashish uchun zarur ko‘nikmalarni beradi.
5. Kadrlar va mehnat bozori
Raqamli iqtisodiyotning o‘sishi yangi kasblar va sohalarni yaratdi. Bu soha, ayniqsa, IT
mutaxassislari, dasturchilar, raqamli marketing ekspertlari va ma’lumot tahlilchilari uchun
yangi imkoniyatlar taqdim etmoqda. Shu bilan birga, an’anaviy sohalarda ishchi o‘rinlari
qisqarishi raqamli notenglik muammosini yuzaga keltirmoqda.
Raqamli iqtisodiyotning ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyati
Raqamli iqtisodiyotning asosiy ahamiyati quyidagilardan iborat:
1.
Samaradorlikni oshirish: Raqamli texnologiyalar xarajatlarni kamaytirib, vaqtni tejash
imkonini beradi.
2.
Yangi bozorlarni ochish: Elektron tijorat va raqamli xizmatlar biznes uchun global
bozorga kirish imkonini beradi.
3.
Innovatsiyalarni rag‘batlantirish: Texnologik yechimlar va yangi biznes modellarining
rivojlanishini tezlashtiradi.
74
4.
Ijtimoiy tenglikka hissa qo‘shish: Raqamli xizmatlar orqali ta’lim va sog‘liqni saqlash
imkoniyatlari kengayadi.
Raqamli iqtisodiyotning global iqtisodiy tizimdagi o‘rni
1. Xalqaro savdo va raqamli mahsulotlar
Raqamli texnologiyalar xalqaro savdoni soddalashtirdi. Masalan, elektron tijorat
platformalari transchegaraviy savdoni sezilarli darajada osonlashtirdi. Xalqaro savdoning 30
foizdan ortig‘i raqamli mahsulotlar va xizmatlardan iborat.
2. Moliyaviy texnologiyalar (Fintech)
Fintech kompaniyalari raqamli to‘lovlar, kriptovalyutalar va onlayn banking sohasini
rivojlantirmoqda. Masalan, PayPal, Stripe va Revolut kabi platformalar global miqyosda
moliyaviy xizmatlarni taklif qiladi.
Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyasi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. U
moliyaviy tranzaksiyalarni shaffof va xavfsiz qilish uchun ishlatilmoqda.
3. Mehnat bozori
Raqamli iqtisodiyot yangi ishchi o‘rinlarini yaratmoqda: dasturchilar, ma’lumot
tahlilchilari va raqamli marketing mutaxassislari kabi sohalarga talab oshmoqda. Biroq,
an’anaviy sohalarda ishchi o‘rinlari qisqarishi sababli, qayta o‘qitish dasturlariga ehtiyoj
kuchaymoqda.
4. Raqobatbardoshlik va davlat strategiyalari
Mamlakatlar o‘z iqtisodiy raqobatbardoshligini oshirish uchun raqamli infratuzilma va
texnologiyalarga katta mablag‘ sarflamoqda. Masalan, Xitoy "Raqamli Ipak Yo‘li" tashabbusi
orqali global texnologik yetakchilikka intilmoqda.
Muammolar va imkoniyatlar
Ijobiy tomonlari
Yangi bozorlar va imkoniyatlar: Kichik bizneslar uchun global bozorlarga kirish
osonlashmoqda.
Barqaror rivojlanish: Texnologiyalar energiya samaradorligini oshirib, barqaror
rivojlanishni qo‘llab-quvvatlaydi.
Inson hayotini yaxshilash: Raqamli xizmatlar ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalarni
rivojlantirishda katta rol o‘ynamoqda.
Muammolar
Raqamli notenglik: Mamlakatlar va jamiyatlar o‘rtasida texnologik imkoniyatlarning
nomutanosibligi.
Kiberxavfsizlik xatarlari: Ma’lumotlarning o‘g‘irlanishi va kiberhujumlarning ortishi.
Huquqiy va siyosiy muammolar: Raqamli iqtisodiyotni tartibga soluvchi qonunchilikning
yetarli darajada rivojlanmaganligi.
Xulosa
Raqamli iqtisodiyot bugungi global iqtisodiy tizimning asosiy drayverlaridan biridir.
Uning rivojlanishi xalqaro savdoni kengaytirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va innovatsiyalarni
tezlashtirish orqali dunyo iqtisodiyotiga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Biroq, u bir qator
muammolarni ham keltirib chiqaradi, jumladan: raqamli notenglik, kiberxavfsizlik va huquqiy
tartibga solishning murakkabligi.
Mamlakatlar o‘z iqtisodiy siyosatlarini quyidagi yo‘nalishlarda rivojlantirishi lozim:
75
1.
Kiberxavfsizlikni ta’minlash: Davlat va xususiy sektor kiberxavfsizlikni oshirish uchun
hamkorlikda ishlashi zarur.
2.
Raqamli notenglikni kamaytirish: Texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini teng
taqsimlash lozim.
3.
Innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash: Startaplar va innovatsion loyihalar uchun davlat
dasturlari va moliyaviy resurslarni kengaytirish zarur.
Kelajakda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun samarali strategiyalar ishlab chiqish
har bir mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.
References:
1.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
2.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
3.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI QO
‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
4.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
5.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
7.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
8.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
9.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
10.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
76
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
13.
Қодиров, Фаррух. "ПРОЦЕСС РАЗРАБОТКИ ИГРОВОГО ДВИЖКА UNITY." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
14.
Qodirov, Farrux. "" AQLLI UY" TIZIMINING IMKONIYATLARI." Scienceweb academic
papers collection (2019).
15.
Qodirov, Farrux. "DESCRIPTION AND PERFORMANCE OF THE PROGRAM 3D MAX
STUDIO." АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман
МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
16.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2018).
