35
Nilufar ISAKULOVA,
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti professori, pedagogika fanlari doktori
BOJXONA SOHASIGA OID TERMINLARNING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Maqolada bojxona sohasiga oid terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari tahlil etilgan. Bojxona
sohasiga oid terminlar, bojxona ishi, bojxona nazorati, bojxona menejmenti, tovarshunoslik,
xalqaro bojxona huquqi, bojxona yurisprudensiyasi batafsil tahlil qilingan. Muallif tomonidan
bojxona statistikasining o‘ziga xos xususiyatlari ochib berilgan.
Kalit so‘zlar.
Bojxona, termin, On-line rejimi, bojxona ishi, bojxona nazorati, bojxona menej-
menti, tovarshunoslik, xalqaro bojxona huquqi, bojxona yurisprudensiyasi, bojxona statistikasi.
В статье подробно анализируются особенности терминов, относящихся к таможенной
сфере. А также, таможенная работа, таможенный контроль, таможенное управление,
товароведение, международное таможенное право, таможенная юриспруденция. Автор
выявлено особенности таможенной статистики.
Ключевые слова.
Таможня, термин, On-line режим, таможенная работа, таможенный
контроль, таможенное управление, товароведение, международное таможенное
право,таможенное правоведение, таможенная статистика.
The article analyzes in detail the features of terms related to the customs sphere. And
also, customs work, customs control, customs management, commodity science, international
customs law, customs jurisprudence. The author identified the features of customs statistics.
Key words.
Сustoms, term, On-line mode, customs work, customs control, customs
management, commodity science, international customs law, customs jurisprudence, customs
statistics.
O‘
zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining Bojxona instituti
bojxona organlariga kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini
oshirish, tizim uchun rahbar-kadrlarni tayyorlashga ixtisoslashgan oliy
ta’lim va ilmiy-metodik muassasa hisoblanadi. Institut bojxona organlari uchun kadrlarni
bazaviy va amaliy professional tayyorlash, shuningdek, ta’lim muddati to‘rt yil bo‘lgan
bakalavrlarni va ta’lim muddati bir yil bo‘lgan magistrlarni tayyorlaydi.
Bojxona sohasida Sh.A. Akramova bo‘lajak bojxona xizmati xodimlarida mafkuraviy
immunitetni rivojlantirish bo‘yicha, F.A. Xakimova xromatografiya usullarini qo‘llagan
holda Online rejimida bojxona ekspertizasini avtomatlashtirishning tashkiliy mexanizmi
bo‘yicha, O. Axmedov ingliz va o‘zbek tillarida soliq-bojxona terminlarining lingvistik
tahlili va tarjima muammolari bo‘yicha, S.A. Aripov, I.N. Aslanov, R.A. Turopov, Sh.N.
Boymuradov, S.A. Alimbayev, O.Z. Zayniddinov O‘zbekistonda bojxona tizimi va uning
o‘zbek davlatchiligida tutgan o‘rni (1991–2001-yillar) bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini
olib borishgan.
Sohaviy terminlarning lingvistik va o‘qitish metodikasi tadqiqi bilan D.X. Kadirbekova,
N.A. Martenova, A.B. Adigeneyeva, D. Kamchebekova, O. Axmedov, P. Nishonov, X.
Paluanova, F. Abdullayeva, F. Alimovlar shug‘ullanishgan.
Umuman terminologiya ilmiy tushunchalar tizimiga mos keladi. Terminologiyaning
shunday ta’rifini berish mumkin: bu fan, texnika sohasi, ishlab chiqarish tushunchalari
Annotatsiya
36
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2024. № 1. www.pubedu.uz
tizimida ilmiy tushunchalarni aniq va aniq belgilash uchun ishlatiladigan nomlar, so‘z
va iboralar majmui.
Terminologiya quyidagi sifatlarga ega bo‘lishi kerak: aniq va bir ma’noli bo‘lishi
kerak. Odatdagi tildagi so‘zlarning ko‘pchiligi polisemiya bilan xarakterlansa, terminologik
sistemalarda faqat bitta belgi (so‘z yoki ibora) bir belgi (obyekt, tushuncha)ga mos
kelishini ta’minlashga intiladilar. Agar umumiy adabiy tilda sinonimlar (turli tovushli,
ammo bir xil yoki juda o‘xshash ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar) va omonimlar (bir xil,
ammo turli ma’nolarga ega bo‘lgan so‘zlar) juda keng tarqalgan, normal hodisa bo‘lsa,
terminologiyada ular sinonimlar va omonimlardan qutulishga harakat qilishadi.
Terminologiya, lug‘atning boshqa qatlamlaridan farqli o‘laroq, ko‘p jihatdan doimiy
tizimli tartibga solish predmeti hisoblanadi. Turli darajalarda: sohaviy (vazirliklar va
idoralarning maxsus komissiyalari), davlat va xalqaro – alohida sohaviy tizimlarni
tartibga solish, birlashtirish va hatto standartlashtirish bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga
oshirilmoqda.
Terminologiya doimiy harakatda bo‘ladi: unda nimadir yo‘qoladi, terminlar, tu-
shunchalar, ta’riflarning hayot sikli tugaydi. Ular foydalanishdan tushib, eskirgan yoki
nomaqbul tushunchalar bilan birga bo‘lmaydi. Masalan, fan tarixida “xrematistika”,
“siyosiy iqtisod” va boshqa yuzlab terminlar ana shunday bo‘lgan. “Iqtisod” kabi
ko‘plab “eski”, uzoq-ma’lum terminlar butunlay yangi ilmiy mazmun bilan to‘ldirilgan.
Tushuncha mazmunidagi bu o‘zgarish ba’zan so‘zning etimologiyasini, ya’ni “ma’no”
so‘zini qiyoslasangiz, juda aniq bo‘ladi.
Terminologiya (lot. dan terminus – chegara, chegara va ...mantiq), maxsus bilim
sohasi yoki faoliyat terminlari majmui (tushunchalarini bildiruvchi so‘z va iboralar;
masalan, matematik, lingvistik va boshqalar.), shuningdek, tabiiy tilni bilishning turli
sohalari (masalan, rus, ingliz va boshqalar).
Haqiqiy terminologiya va terminologik tizimlar (muddatli tizimlar) o‘rtasida farqlar
mavjud. Aslida terminologiya ma’lum bir sohada bilimlarni to‘plash va tushunish jarayonini
aks ettiradigan o‘z-o‘zidan shakllangan terminlar to‘plamini hosil qiladi.
Termin – (lot.dan. terminus – chegara,) maxsus bilim sohasi yoki faoliyat
tushunchasini anglatuvchi so‘z yoki ibora. Bu termin tilning umumiy leksik tizimiga
kiritilgan, lekin faqat ma’lum bir terminologik tizim (terminologiya) orqali kiritilgan.
Terminning xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
– izchillik;
– ta’rifning mavjudligi (ko‘pchilik terminlar uchun);
– uning terminologik sohasi ichida monosemlikka moyillik, ya’ni ma’lum bir fan,
intizom yoki ilmiy maktabning terminologiyasi (shuning uchun matematika, fiziologiya
va tilshunoslikda ‘‘funksiya’’ kabi terminlar odatda intersional deb ataladi);
– ifoda yetishmasligi;
– uslubiy betaraflik.
Bojxona sohasiga oid terminlarning bu xususiyatlari faqat terminologik maydon
ichida amalga oshadi, uning tashqarisida termin o‘zining aniq va tizim xususiyatlarini
yo‘qotadi. Bojxona sohasiga oid terminlarni quyidagicha o‘ziga xos xususiyatlari ishlab
chiqildi:
– bojxona ishi;
– bojxona nazorati;
– bojxona menejmenti;
– tovarshunoslik;
37
– xalqaro bojxona huquqi;
– bojxona yurisprudensiya;
– bojxona statistikasi.
Xulosa qilib aytganda, til birligi sifatida termin o‘sha tilning fonetik va grammatik
qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Terminlarning struktur va semantik xususiyatlari so‘z shakl-
lanishi sohasida namoyon bo‘lib, unda haqiqiy terminologik modellarga xos bo‘lgan
alohida formantlarning ixtisoslashuvi yuz beradi. Terminlarning tuzilishini tavsiflash
uchun terminning eng kam ahamiyatli komponenti – termin elementi tushunchasidan
foydalanamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Akramova Sh.A. Bo‘lajak bojxona xizmati xodimlarida mafkuraviy immunitetni
rivojlantirish: Dis. ... ped. fan. dok. – T., 2017. – 248 b.
2. Alimbaev S.A. O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududida tovar ayirboshlashning
tashkiliy-huquqiy muammolari: Dis. ... yuridik. fan. nom. – T., 2003. – 181 b.
3. Aripov S.A. Tashqi savdoni bojxona to‘lovlari orqali tartibga solishni takomillashtirish:
Dis. ...iqtisod. fan. nom. – T., 2009. – 135 b.
4. Aslanov I.N. Bojxona tizimi faoliyati samaradorligini oshirishda kadrlarning
shaxsiy psixologik tayyorgarligi omili (muomala jarayoni misolida): Dis. ...psixol. fan.
nom. – T., 2009. – 164 b.
5. Axmedov O. Ingliz va o‘zbek tillarida soliq-bojxona terminlarining lingvistik tahlili
va tarjima muammolari: Dis. ... filol. fan. dok. – T., 2016.
6. Boymuradov Sh.N. Bojxona sohasida davlat boshqaruvining tashkiliy-huquqiy
shakllari: Dis. ... yuridik. fan. nom. – T., 2006. – 161 b.
7. Zayniddinov O.Z. O‘zbekistonda bojxona tizimi va uning o‘zbek davlatchiligida
tutgan o‘rni (1991-2001 yillar): Dis. ... tarix. fan. nom. – T., 2002. – 175 b.
8. Терминология науки – система ее научных понятий. Электронный ресурс:
http://econtool.com/terminologiya-nauki-sistema-ee-nauchnyih-ponyatiy.html. Дата
обращения: 10.06.20.
9. Терминология. Электронный ресурс: https://bigenc.ru/linguistics/text/4188926.
Дата обращения: 10.06.20.
10. Turopov R.A. O‘zbekiston Respublikasi bojxona faoliyati samaradorligini oshi–
rishning asosiy yo‘nalishlari: Dis. ... iqtisod. fan. dok. – T., 2006. – 283 b.
11. Xakimova F.A. Xromatografiya usullarini qo‘llagan holda Online rejimida bojxona
ekspertizasini avtomatlashtirishning tashkiliy mexanizmi: Dis. ... tex. fan. bo‘yicha fal.
dok. – T., 2018. – 120-9 b.
