XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBQROTNOMASI -5/2022
165
and confirm or reject them as they read. This idea stresses that understanding the meaning of a book is primarily
dependent on students' past knowledge. Psycholinguistics assists learners in reducing the inherent challenges in
reading activity by stimulating students' interest in the reading material. Teachers must give authentic and
contextual reading materials because if children are not exposed to authentic materials, they may fail to recognize
their relation to the actual world.
Psycholinguistics aids in comprehending pupils' writing errors. It clearly contributes to spelling errors since
words in English are not spelt how they sound. This scenario presents a challenge since storing the spelling of
words and retrieving them on demand is challenging. According to the psycholinguistics method, there are writing
errors produced by agraphia that must be handled appropriately. Psycholinguistics might help you select an
engaging topic to write about. It helps to reduce the amount of difficulty in writing. It is useful to describe the
writing levels and kinds. It identifies technical problems in punctuation and recommends remedies.
Literature:
1.
Demirezen, M. (2004). Relation between Psycholinguistic Approach and Foreign Language Learning and
Teaching. Ondokuz Mayis Universitesi Fakultesi Dergisi
2.
Field, J. (2004). Psikolinguistics. The Key Concept. London: Routledge.
3.
Harmer, J. (2001). The Practice of English Language Teaching. Third Edition. London: Longman.
4.
Harras, K. A., & Bachari, A. D. (2009). Dasar-dasar Psikolinguistik. Bandung: Universitas Pendidikan
Bandung Press.
5.
Jesa, M. (2008). Efficient English Teaching: Methods, Lesson Format, Evaluation. New Delhi: APH
Publishing Corporation.
6.
Krashen, S.D. (1985). The input hypothesis: Issues and implications. London: Longman.
7.
Lightbown, Pats, M. and Nina, S. (2006). How Languages Are Learned. Oxford: Oxford University Press.
8.
Long, M. H. (1997). Construct Validity in SLA Research: A Response to Firth and Wagner. The Modem
Language Journal,
9.
Macaro, E. Continuum Companion to Second Language Acquisition. London: Continuum.
10.
Maftoon, P., & Shakouri, N. (2012). Psycholinguistic Approach to Second Language Acquisition. The
International Journal of Language Learning and Applied Linguistics World
УЎК: 371.93.
ГЕОГРАФИЯ СОҲАСИГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИНГ НАЗАРИЙ ТИПОЛОГИЯСИ
Исакулоеа Н.Ж., ЎзДЖТУ профессора, пед. фан. док.
Изох:
Илмий тушунчалар ва атамалар ҳар қандай тадқиқот воситаларининг энг мухдм
таркибий қисми. Тушунчалар мавжуд ҳодисаларни назарий тушуниш, уларнинг муҳим
хусусиятларини аниқлаш жараёнида шаклланади. Концептуал ва терминологик аппарат
(тушунчалар, атамалар ва тоифалар) ўрганилаётган объектнинг ўзига хос хусусиятлари, илмий
тахдил тамойиллари ва усулларини акс эттиради, фаннинг назарий ва услубий мукаммаллигидан
далолат беради.
Калит сўзлар:
илмий тушунчалар, илмий тахдил, услубий мукаммаллик, тушунчалар,
атамалар, категориялар
Аннотация:Научные
понятия и термины являются важнейшей составляющей любых
исследовательских инструментов. Понятия формируются в процессе теоретического понимания
существующих явлений, определения их важных особенностей. Концептуальный и
терминологический аппарат (понятия, термины и категории) отражает особенности изучаемого
объекта, принципы и методы научного анализа, свидетельствует о теоретическом и методическом
совершенстве науки.
Ключевые слова:
научные понятия, научный анализ, методологическое совершенство,
понятия, термины, категории.
Annotation:
Scientific concepts and terms are the most important component of any research tool.
Concepts are formed in the process of theoretical understanding of existing phenomena, determining their
important features. The conceptual and terminological apparatus (concepts, terms and categories) reflects
the features of the object under study, the principles and methods of scientific analysis, testifies to the
theoretical and methodological perfection of science.
166
XORAZM MA’MUN AKADEMIYAS1 AXBOROTNOMASl -5/2022
Keywords:
scientific concepts, scientific analysis, methodological perfection, concepts, terms,
categories
Терминологиянинг марказий бўғини - бу тушунча бўлиб, илмий билимларнинг тугун
элементлари, ҳақикий дунё объектлари, ҳодисалари ва жараёнларининг умумий мухим
хусусиятлари ёки муносабатларини акс эттирувчи фикрлаш шакли. Аксарият тушунчалар ушбу
тушунча билан боғлиқ объектлар (ҳодисалар) ва жараёнларни тавсифловчи энг умумий ва муҳим
белгилар ёрдамида аниқланади. Фундаментал тушунчалар “категориялар” (юнон. категориа - баён,
айблов, белги) - воқелик ва билиш ҳодисаларининг муҳим, умумий хусусиятлари ва
муносабатларини акс эттирувчи умумий тушунчалар. Терминлар билан узаро боғлиқ (лотинча
terminus - чегара, чекка) - махсус илмий маънони ифодалаш учун олинган сўз ёки иборалар [6].
Хорижий мамлакатларнинг замонавий иктисодий ва ижтимоий географияси ривожланган
концептуал ва терминологик аппаратдан фойдаланади. У бир нечта асосий гурухдарга тузилиши
мумкин:
иқтисодий-географик обектларни тавсифлаш учун қўлланиладиган тушунчалар (“минтақа”,
“мамлакат”, “давлат”, “қарам ҳудуд”, “давлат ҳудуди”, “ҳудудий ижтимоий- иқтисодий тизим”,
“иқтисодий район” ва бошқалар);
иқтисодий-географик муносабатларни тахдил қилишда қўлланиладиган тушунчалар
(“ҳудудий ташкил этиш”, “жойлаштириш”, “аҳолини жойлаштириш”, “халқаро географик меҳнат
тақсимоти”);
иқтисодий-географик жараёнларни акс эттирувчи тушунчалар (“ишлаб чиқариш кучларини
жойлаштириш жараёни”, “жойлашиш жараёни”, “урбанизация жараёни”, “иқтисодий интеграция
жараёнлари” ва бошқалар) [1, 2, 3, 4].
Мамлакатшуносликнинг иқтисодий-географик тушунчаларини нафақат географияда, балки
бошқа фанларда ҳам қўлланиладиган умумий илмий тушунчаларга бўлиш мумкин (“ҳудудий
меҳнат тақсимоти”, “табиий шароит”, “аҳоли”, “саводхонлик” ва бошқалар):
умумий географик (“худуд”, “табиий ресурс салоҳияти”, “географик мухцт”, “географик
жойлашув” ва бошқалар.);
иқтисодий-географик (“жамиятни ҳудудий ташкил этиш”, “иқтисодий-географик
районлаштириш”, “жамият ва иқтисодиётни ҳудудий ташкил этиш”);
минтақавий тадқиқотлардан фойдаланиш фақат минтақавий тадқиқотлар билан чекланмайди
(“капитал”, “давлат ҳудуди”, “мамлакат тури”, “чегаралар”, “дунёнинг сиёсий харитаси” ва
бошқалар).
Махсус терминларнинг фанга киритилиши қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:
тизимли (муддатлар яккаланмаслиги, балки терминология тизимида бўйсундирилиши
керак);
деривация (терминлар бошқа терминларни шакллантириш учун асос бўлиши керак);
қисқартириш (муддатлар анид ва сигимли булиши керак);
тўғри талаффуз этиш (терминлар талаффузда қулай бўлиши, нотўғри бирлашмаларга олиб
келмаслиги керак);
грамматик тўғрилиги (муддатлар давлат тили қоидалари ва қоидаларига мос келиши керак);
ягоналик (туташ терминлар булмаслиги керак);
эквивалентлик (бошқа тилда ўйиннинг мавжудлиги) [1, 2, 3, 4].
Географик ҳодисаларнинг турли жиҳатлари ва хусусиятлари, уларнинг ўзаро богликдиги,
минтақавий тушунчалар ва терминларни акс эттириш концептуал ва терминологик тизимларни -
умумий асосий тушунча билан ўзаро боғлиқ бўлган тушунчалар ва тегишли терминларни
шакллантиради. Бундай тизимлар кўп миқёсли бўлиб, уларнинг курилиши иерархия принципи
билан тавсифланади. Катта концептуал ва терминологик тизимлар энг муҳим, фундаментал
иқтисодий ва географик тушунчалар асосида шаклланади: “қитъа”, “минтақа”, “мамлакат ҳудуди”,
“иқтисодий ҳудуд”, “жой”.
Муайян ҳудуднинг географик номи, терминологик мажмуаси турли ҳолатлардан кўриб
чиқилиши мумкин:
1)
географик ҳақиқатларга тегишли номланиши: тоғ, дарё, шаҳар, ботқоқ ва бошқалар;
2)
вақт ва юзага келишининг асосланганлиги;
3)
у ёки бу тилга мансублиги;
XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI-5/2Q22
167
4)
мазмуни ва этимологияси;
5)
унинг морфологияси, чунки ном сўз керакли тил нормаларига риоя қилиш ва график
қоидаларга бўйсуниш;
6)
тилдан тилга ўтишда кўрсатишни илмий асослаш ва она тилида тўғри ёзилиши;
7)
тарқалиш соҳалари номлаш, унинг кўчиш йўллари аниқлаштирилиши [5; 13-6.]
География соҳасига оид терминларни географик шароитларга, антропотоним, этнотопоним,
ишлаб чиқариш ва қишлоқ хужалигига, сав до-транспорт ва динга, аҳоли пунктлари ҳамда фазога
оид гурухдаштирамиз. Ҳар бир терминлар гурухдари тизимлаштириш имкониятига эга (1-расмга
қаранг).
Географик шароитларга оид терминрал гурухи рельефни акс эттирувчи (оронимик), об- ҳаво
ва икдим, сувлар (гидронимик), тупрокдар ва тупрокдар, ўсимликлар (фитотопонимлар)га ҳамда
ҳайвонот дунёси(зоотопонимлар)га оид терминлардан иборат.
География соҳасига оид терминлар
Савдо-транспорт
ва динга оид
терминлар
Антропотонимлар гуруҳи иккита ас;осий кичик тоифаси патрономик ва мемориал терминлар
мавжуд. Терминларнинг турли Гурухдари орасида этнонимик географик номлар алохида ўрин
эгаллайди. Улар қадимги қабилаларнинг номларини бугунги кунгача сакдаб келган тирик гувохдар,
халкдар ва бошқа этник бирликлар. Ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалигига оид етрминлар гуруҳини
ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалигига ажратилади. Ишлаб чиқариш терминлари ижтимоий-
иқтисодий шароитларнинг узгариши ва ишлаб чиқариш тартиби тарихий тараққиётнинг муайян
босқичларидан иборат. Қишлоқ хўжалиги (агроонимик) терминлар ер участкаларининг турли
хусусиятларини акс эттиради: усул бўйича далани экиш учун тайёрлаш ва қайта ишлаш,
фойдаланиш мақсадларита кўра, даражасига кўра, тупроқ унумдорлигининг, олиш усулига кўра,
участкаларнинг конфигурациясига кўра, метрология ва ер эгалигининг чегаравий белгиларига
тизимлаштирилади. Тижорат табиатининг топонимияси бўйича савдо- транспортга оид терминлар
ҳамда динга оид терминлар эса диний терминалрни шакллантиради. Аҳоли пунктларига оид
терминлар ................................................. Географик номларнинг бутун гуруҳи, уларнинг келиб
чиқиши, географик объектларнинг фазовий жойлашишувига оид терминлар фазовий терминлар
ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
5 эффективных приемов терминологической работы. Электронный ресурс:
5
эффективных
приемов терминологической работы
-
EduNeo Дата обращения: 17.11.2021.
2.
Басик С.Н. Общая топонимика: Учебное пособие для студентов географического
факультета.
-
М.: БГУ, 2006. — 200 с.
3.
Географический справочник. Электронный ресурс: http://www.rui-tur.ru. Дата
обращения: 13.10.2021.
4.
Города и столицы: Энциклопедический
справочник.
Электронный ресурс:
http://www.bibliotekar.ru/encGoroda/.
Дата обращения: 13.10.2021.
5.
Сафарова Н., Имомов М. География фанларининг тараққиёт тенденциялари ва
инновациялари. УМК.
-
Тошкент, 2017.- 147 б.
Географик шароитларга оид
терминлар _____
Антропотоним
Ишлаб чиқариш ва қишлоқ
Аҳоли пунктларига оид
терминлар