63
2-ШЎЪБА:
ПЕДАГОГИЯ ФАОЛИЯТДА ИНННОВАЦИОН
________________________
ТЕХНОЛОГИЯЛАР
___________________________
ХОРИЖИЙ ТИЛЛАРНИ ЎҚИТИШДА КОММУНИКАТИВ
МЕТОДПИНГ ТАМОЙИЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАИИШ
Н.Ж.Исакулова,
ЎзДЖТУ, Педагогика ва психология кафедраси,
педагогика фанлари доктори, профессор
Вазият нутқ материалини танлаш ва ташкил этиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Шунинг учун мавзуни “мурожаат нуқтаси” деб ҳисоблаш ва уни вазиятларга ажратиш
услубий жиҳатдан нотўғри кўринади. Вазият бир мавзуда “озиқланади”, лекин бир
эмас, бир нечта: бирикмалар семантик муносабатларга боғлиқ. Шу жиҳатдан мавзули
вазиятлар ҳақида эмас, балки уларнинг мазмуни ҳақида гапириш афзал. Муҳокама
субъектлари одатда муайян муносабатлар билан боғлиқ бўлиб, улар биздан
ташқарида мавжуд. Лекин бир пайтнинг ўзида улар инсон фаолиятига "боғланади":
инсон ва атроф- муҳит (бошқа шахс) ўртасидаги муносабатлар тизимида
номувофиқликни келтириб чиқарадиган муайян воқеа содир бўлади. Муаммо бор.
Вазият муаммо сифатида шахснинг тизимнинг нотўғри бўлишига муносабати ва уни
“нормал”га қайтариш истагида ифодаланадиган нуткий ҳаракатга сабаб бўлади.
Инсоннинг муаммога муносабати унинг нутқий функциясидир. Вазият ва мавзу
ўртасидаги асосий фарқ фаолият доираси эмас. Вазият айни пайтда мен учун муаммо
туғдирмоқда. Мавзу хали шахсий фаолият контекстига киритилмаган ижтимоий
тажрибанииг потенциал дўконидир, яъни аслида ва онгда мавжуд бўлган нарсалар,
лекин ҳозирги пайтда менга тегишли эмас.
Мисол: дўконда газета сотиб олиш, ресторанда тушлик қилиш ва ҳоказо.
“Вазият”ва “ижтимоий мулокот” тушунчалари ўртасидаги қарама-қаршиликлар
яққол кўзга ташланади. Вазиятли контактда:
1.
Муайян муаммонинг мазмуни - маълум қийматни таркиблаштиради.
2.
Ҳар доим нутк ҳаракатларида
ифодаланади -нутқ
ҳаракатларисиз (бирор нарса сотиб олиш)
3.
Амалга оширилиши мумкин, маҳаллий эмас, мисол учун, сиз фильм
томошасида одамни мақташингиз мумкин - муайян экстралингвистик шартларда
содир этплган.
64
4.
Динамик деб аталадиган мавзулар билан боғлиқ (“бўш вақтимни қандай
ўтказаман?”, масалан) -бу мавзуларни муҳокама қилиш мумкин.
5.
Статистик деб аташ мумкин бўлган мавзулар билан боғланади: (“Почта
бўлими”, “Кант”) -бу мавзуларни тасвирлаш мумкин ижтимоий алокалар асосан
ўрганилаётган тил мамлакатида рўй б ер ад и.
Улар асосида тил ўрганган одам ўрганилаётган тил мамлакатининг ўзига хос
шароитида мулоқот кила олиши мумкин. Мамлакатимизда чет элликлар билан
мулоқот қачон, бу билим деярли кераксиз бўлади. Умумий ўрта таълим
муассасалаида гапиришни ўрганганда, ижтимоий алоқалар вазиятларга нисбатан
иккинчи даражали ҳисобланади. Шунинг учун ўқув материалини танлаш ва ташкил
этиш мазмунида реориентация бўлиши керак. Шу муносабат билан куйидагиларни
аниқлаш лозим:
1.
Муносабатлар тизими сифатида энг аник вазиятлар;
2.
Бу
вазиятларда суҳбатдошларнинг чуткий хатти-
ҳаракатларининг эҳтимолий дастурлари (турлари).
Нутқий вазиятларда қўлланиладиган нутқ бирликларини уч йўл билан белгилаш
мумкин:
1.
Табиий вазиятларда нутк ҳаракатларини кайд этиш;
2.
Муҳбирлар томонидан нутқ вазиятларни “амалга бажарувчи”;
3.
Ассониатив эксперимент материални вазиятлар бўйича тақсимланиши
машғулотнинг бутун давомида уларни консентрик тартибга солишни тақозо этади.
Ҳар бир кейинги концентрацияда аллақачон ўрганилган вазиятлар
кенгайтирилган ва чуқурлаштирилган ҳамда янгилари киритилган. Турли вазиятлар
вазиятнинг турли кенглик вазиятли соҳаси ёки конспектига era. Майдоннинг кенглиги
ва машғулот мақсадлари ҳар бир вазият учун material мажмуини белгилайди.
Муҳими, лексик бирликларни белгилаб берадиган нутқнииг хакиқий мазмунини
танлашдир. Материални ташкил етиш нуктаи назаридан вазиятларни таснифлаш
муҳим ахамиятга эта. Икки асосий турга ишора қиламиз:
1.
Талабанинг жавоби муайян контекст, биринчи жавобнинг вазиятли сохаси ва
маърузачининг вазифаси билан шартланган шартли вазиятлар.
2.
Нотикнинг нуткий харакатлари кўп ёки кам эркин бўлган ва бу вазиятда
умумий вазифа, бир нуткий ҳаракат, бир сўз билан мутлақо мумкин бўлмаган вазифа
билан бошқарилган шартланмаган ҳолатлар. Мисол кўпрок ўз ичига олган ҳар қандай
диалог бўлади 4 репликада
65
амалга оширилади.
Бу хусусиятларга эга бўлган ўқув жараёни анъанавийликдан сезиларли даражада
фарқ қилади,коммуникатив бўлади. Коммуникатив методнинг тамойиллари
қуйидагилардан иборат:
7.
Нутрий йўиалганлик тамойили.
Таълим жараёнининг нутқий йўналганлиги, бу
максадга йўл. тилнинг ўзидан амалий фойдаланиш бўлгани каби, нуткий амалий
максад кўзланганлигидан иборат эмас. Амалий нутқ йўналганлиги нафақат мақсад,
балки бирликдир. Нутқий йўналганлик машкларнинг каратилганлигини, яъни уларт-
тинг нутққа ўхшашлик даражаси ва ўлчовини назарда тутади. Уларнинг барчаси
сўзловчининг маълум бир вазифаси бор ва улар нутқ таъсирларини суҳбатдошга
бажараётган пайтда гапиришда эмас, балки гапиришда машқлар бўлиши керак.
Нутқий йўналганлик тамойили коммуникативлиги қимматли нутк материалидан
фойдаланишни ҳам ўз ичига олади. Ҳар бир иборани қўллаш мулокотнинг
мўлжалланган соҳаси (вазият) учун ва ушбу тоифадаги талабалар учун коммуникатив
аҳамиятга era бўлган мулоҳазалар билан асосланиши керак. Бу ерда дарснинг нутқий
характери ҳам муҳим ўрин тутади.
2.
Шахсий объектининг етакчи роли билет индивиду аллаштириш тамойили.
Индивидуаллатптириш талабанинг шахс сифатида барча хусусиятларини: уиинг
қобилияти, нутқ ва ўқув фаолиятини амалга ошириш кобилияти ва асосан унинг
шахсий хусусиятларини ҳисобга олади. Индивидуаллаштириш мотивация ва
фаолиятни яратишнинг асосий реал воситасидир. Инсон нутқдаги муҳитга ўз
муносабатини билдиради. Ва бу муносабат ҳар доим индивидуал бўлгани учун, нутк
ҳам индивидуалдир. Чет тили нутқига ўргатишда талаба олдида турган нутқий вазифа
шахс сифатида унинг талаб ва қизиқишларига жавоб берса, индивидуал реакция
бўлиши мумкин. Бир талаба томонидан қилинган ҳар қандай баёнот иложи борича
табиий ундади бўлиши керак.
3.
Функиионаллик приниипи.
Хар қаидай нутқ бирлиги мулоқот жараёнида ҳар
қандай нутқ функцияларини бажаради. Кўпинча таълим курсидан сўнг, сўзларни ва
грамматик шаклларни биладиган талабалар буларнинг барчасини гапиришда ишлата
олмайдилар, чунки ҳеч қандай кўчириш йўқ (сўз ва шаклларни нутқ функцияларидан
ажратилган ҳолда олдиндан тўлдирганда, сўз ёки шакл нутқ вазифаси билан боғлиқ
эмас). Функционаллик, биринчи навбатда, алоқа жараёнига адекват бўлган
материални танлаш ва ташкил этишни белгилайди. Мулоқот эҳтиёжларига фақат нутқ
воситаларини ҳисобга олиш ва материални нутқий мавзулар ва
66
грамматик ҳодисалар атрофида эмас, балки вазиятлар ва нутқ вазифалари атрофида
ташкил этиш орқали ёндашиш мумкин. Нутқнинг лексик, грамматик ва фонетик
жиҳатларининг бирлиги ҳам зарур.
4.
Янгилик тамойили.
Мулоқот жараёни сухбат мавзуси, шароити, вазифалари ва
хоказоларнинг доимий ўзгариши билан характерланади. Янгилик уларнинг узатиш
имконсиз бўлган ҳолда, нутк кўникмаларини мослашувчан, шунингдек, айникса,
унинг динамизм (услубий тайёр бўлмаган нутқ), сўзламок кобилияти (маҳсулдорлик
сифати), бирлаштириш механизми, сўзлаш ташаббуси, нутк суръати, ва айникса,
сўзловчининг стратегияси ва тактикасини беради. Бу эса нутқий вазиятнинг доимий
ўзгариб туришини талаб қилади.
3.
Прагматизм нутк ўргатишнинг асосий тамойилларидан бири сифатида
темперантлик тамойили.
Прагматизм умуман тамойил сифатида барча гапиришни
ўрганиш баъзида ва вазиятлар билан содир бўлишини англатади. Бундан ташқари,
коммуникатив методда “вазият” тушунчасининг таърифи маълум таърифлардан
сезиларли даражада фарк килади. Ҳар кандай ўқитувчи топширик олаётганда
фактларни билади: “Кассадаги” вазиятда тапир”, талаба жим туради, гарчи вазият хар
доим рагбатлантирувчи кучга era эканлиги яхши маълум бўлса-да. Агар бу холат
(“Кассада”) баёнотга сабаб бўлмаса, бу аниқ холат эмас. Лекин нима учун бу
ҳолатлардан маштулотларда фойдаланилмокда? Бунинг сабаби вазиятнинг машҳур
таърифи (“Кассада”, “Киноларда”ва ҳоказо.). Демак, вазиятларга ном бериш орқали
вазиятни ташқаридан белгилашга уриниш амалга оширилади. Лекин бу ҳолда, у
талаба томонидан кабул қилинмайди. Ва “Кассада” сўзларини қандай даволаш
мумкин? Одамлар чипта офисида (фильмда, бекатда) мулоқот қилганда, турли хил
вазиятлар пайдо бўлиши мумкин, чунки вазият факат одамлар билан мулоқот
қилишда юзага келади ва биринчи навбатда уларга боғлик бўлиб, содир бўлган жойга
эмас. Бу холат нотиклар онгида акс этиши билан боғлиқ. Инсон гапирганда, у,
албатта, ўз сўзларини реал вокелик объектларига хавола килади, лекин кўпинча
уларга эмас, балки рухий образларга гапириш пайтига таянади.
Бу дегани, ички кўриниш (Л.И.Зимния) мавжуд, чунки нутқ ҳолати идеал нарса
деб тушунилади, у хақиқатдан узоклашмайди. Бу факат вазиятнинг методик жихатдан
муҳим хусусиятини, нутқ бирликларининг хозирги шароитга бевосита боғлик
эмаслигини таъкидлайди. Гап шундаки, вазият воқеликнинг маҳаллий сегменти
67
эмас, балки фаолиятнинг “сегмента”, мулоқот қилувчи кишиларнинг ўзаро
муносабатлари амалга ошириладиган шаклидир. Шунинг учун ҳам вазиятнинг асосий
хусусиятлари мазмун, эвристика, иерархия ва маълум тузилмадир. Шуни ҳам
таъкидлаш зарурки, муаммони ҳал қилишда мулокотнинг ўзаро алоқаси юзага келади.
Методологии нуқтаи назардан бу жуда муҳим, чунки у вазиятларни алоқа
муаммоларини хал қилишдан иборат фаолият сифатида ташкил қилади. Онгда акс
этган вазиятнинг ўзаги мулоқот қилувчи одамларнинг муносабатидир. Агар бир киши
бировнинг харакатидан ғазабланса, бошқаси уни оқласа ёки бунта рози бўлса,
“газабланиш- оқланиш” ёки “ғазабланиш-розилик” ҳолатинамоён бўлади. Албатта, бу
фақат унинг асоси бўлиб, унда кўп нарсалар, шу жумладан ташқи ҳолатлар ётади.
Аммо фақат шу пойдеворнинг мавжудлиги гапиришни ўрганиш учун асос бўлиб
хизмат қиладиган ҳақиқий вазиятни яратади. Вазият динамик бўлиб, уларга қараб
нутқ ҳаракатлари билан бирга ўзгариб туради. Ҳар бир репликация бутунлай статик:
у, худди шундай, муносабатлар бир лаҳзада тўхтади, нутқ-фикрлаш жараёнининг
собит бир лаҳзаси. Лекин бу дастлабки ҳолат бўлиб, барча нутқий фаолият чексиз
вазиятлар занжирига ўхшайди. Юкоридагиларга асосланиб, биз “вазият”
тушунчасининг қуйидаги таърифини беритнимиз мумкин: бу мулоқот одамлар
ўртасидаги муносабатларнинг динамик тизими бўлиб, у онгда акс этиши туфайли
мақсадли фаолиятга шахсий эҳтиёж тугдиради ва бу фаолиятни такомиллаштиради.
Хулоса қилиб айтганда, вазиятларни яратиш учун хар қандай қулай ҳолатдан
фойдаланиш керак. Огзаки материал ёрдамида вазиятлар яратишнинг ян а бир усули
уларда келтирилган фактлар, ҳодисалар ва ҳодисаларга фаол бахоловчи муносабат
имконини берувчи матнларни танлашга асосланади. Мулоқот ўқитувчи мазмун
асосида бир хил нарсаларга турлича муносабат яратишга муваффақ бўлганда юзага
келади. Бу методдан нафақат махсус танланган ўқув матнлари асосида, балки ҳозирги
кунда долзарб бўлиб турган ҳар қандай мавзуни мухокама килишда ҳам фойдаланиш
мумкин. Уқитувчининг роли ўкувчиларни қизикишларидан келиб чикиб
қизиктирувчи тадбирни таклиф килишдир. Баҳоларнинг тескариси мунозарани
ривожлантиришда хал килувчи омил бўлгани учун ўқитувчи талабалар қарашлар
бирлигини кўрсатганда ҳам уни қўзғатиши керак. Бунга, масалан, тескари позицияни
олиш оркали осонлик билан эришилади. Алока вазиятларини яратиш учун
чизмалардан хам фойдаланиш мумкин. Улар кўпинча карикатуралардир. Ушбу
турдаги чизмаларда муайян мазмунни ифодалаш учун минимал тасвирлар
ишлатилади.
68
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Методика_навыка_говорения_на_английском языке.
Электронный
ресурс:
http://letopisi.org/index.php/Методика навыка говорения наанглийск омязыкс. Дата
обращения:
13.04,2021
2.
Абдуллаева М.А. Коммуникативная методика обучения иноязычной
грамматике на
начальном этапе языкового факультета (на мат. Present
continuous,
Present perfect английского языка): Дис. ... пед.ф.н. -
Худжанд, 2004.
189 6.-Б. 18.
3.
Методика обучения говорения на английском языке. Электронный ресурс:
h
tip s
:.
v i d e о uro
k
i,
n e
t / razrabo
t k
i/mi
etod i ka - obuchieniia-ghovoricniiu-
n a -an gh
1 i i s k о m - i azy
k
i
e.
h
t
m I.
Дата о бр а щен и я
: 03.07.2020.
4.
Коммуникативные барьеры и способы их преодоления. Электронный ресурс:
Дата обращения: 03.07.2020.
ТУРИЗМ СОҲАСИГА ОИД
ТЕРМИНОЛОГИЯМИ
ЎҚИТИШДА
ТАЪЛИМ ТЕХНОЛ
ОТНЯЛ АРИНИНГЎРНИ
Абдуллаева Феруза Суюновна,
УзДЖТУ, Илмий инновацион ишланмаларни
тижоратлаъитириш бўлим бошлиги, пед.фан.
бўйича фалсафа doxmopufPhd),
Жахон иқтисодиётида туризм соҳаси юқори даромад келтирувчи соҳалардан
ҳисобланиб, халқаро жараёнларда давлатлараро алоқаларни мустаҳкамлаш ҳамда
халклар ва миллатлараро тотувликни таъминлашда муҳим ўрин эгалламоқда.
Мамлакатимизда туризм соҳасини ривожлантириш, юртимизнинг ҳали тўла ишга
солинмаган сайёҳлик салоҳиятидан самарали фойдаланишга қаратилган кўплаб
ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018
йил 3 февралдаги ПФ-5326-сон
«Узбекистан Республикаси
туризм салоҳиятинн
ривожлантириш учун кулай шароитлар
яратиш бўйича кўшимча
ташкилий чора-
тадбирлар тўгрисида»ги
Фармони/ 2019 йил
5-январдаги ПФ-5611-сон “Узбекистан
ресиубликасида туризмни жадал ривожлантиришга оид
1
Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 3 фсвралдаги ПФ-5326-сон
«Узбекнстон Республикаси туризм
салохнятпни :
ивожлантириш учун кулай шароитлар
яратиш бўйича қўшимча ташкилий
чора-тадбирлар
тўғрисида»ги Фармони
