141
ГАПИРИШГА ЎРГАТИШНИНГ АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ
Н.Ж.Исакулова,
УзДЖТУ, Педагогика ва
психология кафедраси,
педагогика фанлари
доктора, профессор
Нутк ўта кўп ўлчовли ва
мураккаб ходисадир. Биринчидан, у
инсон
ҳаётида мулоқот воситаси
бўлпб хизмат кплади. 11ккинчидан. нутк инсон
фаолиятиниш гурларидан биридир. Учинчидан, нутк фаолияти
патижасида унинг
махсули ўтишини унутмаслик керак.
Фаолият сифатида
х.ам, махсулот
сифатида ҳам нутқ ўрганишда
қўлланма бўлиб хизмат
киладиган
муайян хусусиятларга эга, чунки улар нуткни ривожлантириш
учун қандай шарт-шароитлар яратиш кераклигини таклиф қилади ва ўқув
натижаларини баҳолаш мезонидир.
1.
Мулокрт
воситаси
сифатида
гапириш
мулоқот
муаммоларини ҳал крлиш
учун ўз фикрлариии ифодалаш
тамойилидир.
Бу бир кишининг
фаолияти, гарчи у мулоқотга
киритилган
ва ундан ташқарида
аклга сиғмайдиган бўлса-да, чунки мулокот
хар донм
бошқа
одамлар билан ўзаро таъсирдир. Мактаб ва
профессионал
таплимииинг
максадп
o.inii таълпм муассасаларнда
филологик таълим
олиш учун
мос бўлган тил эмас, балки нутк
"фикрларни шакллантириш
усули"
снфагида ёки хатто иутк фаолияти,
ўқиш, тинглаш ёки ёзиш, лекин
бу нутк фаолияти алока воситаси
сифатида эмаслиги амалга оширилади.
Нутққа нисбатан қўлланилганда, демак, у паралингвистика (юз ифодалари,
имо- ишоралар) ва праксемика (ҳаракат, позициялар) билан биргаликда
мулоқотнинг оғзаки шаклини амалга ошириш воситаси бўлиб хизмат
қилади. Бу мақсад
унга эришишнинг тегишли усулини
талаб қилади.
Гапириш учун
коммунпкатив усул хнсобланадп.
Бу энг муҳим бошланғич
нукгани
белгилайди: аудичорияда нуткий
мулоқот учун шароит
яратмасдан туриб, мулоқотни ўргатмасдан туриб гапиришни ўргата
олмайсиз. Инсон
фаолиятининг
ҳар қандай тури каби мулоқот ҳам
мақсадга мувофиқ.
мотивланган.
объектив ва ўз тузилишига эга.
Мулоқот жараёнини
куйидагича
тасаввур қилиш мумкин.Ҳар доим
мулокотнинг потенциал иштирокчилари (мулокот қилишга тайёр ёки
қодир бўлганлар) ўртасида муайян муносабатлар мавжуд. Бир нуқтада,
мулокот
килиш
керак.
Мулоқот
предмета
суҳбатдошларнинг
муносабатлари бўлиб, улар мулокот табиатини белгилайди. Бу субъектда
эхтиёж амалга ошади, натижада у фаолият учун мотивга айланади. Бу
шуни англатадики, агар муносабатлар
142
(мавзу) бўлмаса ёки улар амалга ошмаса, мулоқот учун сабаб пайдо
бўлмайди. Мулоқотдан мақсад муносабатлар билан боғлиқ муаммоларни
ҳал қилиш, яъни уларни ўзгартириш лозим. Оғзаки шаклдаги мулоқот
мақсадига эришиладиган воситалар: гапириш ва тинглаш, ортиқча
паралингвистика. Мулоқот бирлиги-камида икки шахе доимо иштирок
этадиган мулоқот ҳаракати.
Мулоқот маҳсули ахборотни талқин қилишдир.
Мулоқотнинг
учта
усули мавжуд: перцептуал, интерфаол ва
ахборот, шунингдек,
икки
турдаги мулоқот: ролли ва шахсий. Бу
мулокотнинг
асосий хусусиятлари.
Шу нуқтаи назардан чет тилида гапиришни ўрганиш жараёни қандай
бўлиши кераклигини
кўриб
чиқайлик:
1)
ўқитувчи билан талаба
ўртасида
расмийдан
бошқа ҳар қандай
муносабатлар
ўрнатилиши
керак,
яъни мулокот
ролли (ўқитувчи- талаба)
бўлмаслиги
керак, балки
бир-бирини
иутқий ҳамкор деб биладиган
шахсларнинг
мул
окоти
бўлиши
керак;
2)
мулоқот учун сабаб фақат
ҳақикнй
алоқа учун бир эҳтиёж бор
бўлса, пайдо бўлиши мумкин. Айрим талабалар эга бўлган “тарбиявий”
мулоқотга бўлган эҳтиёж табиатда турлича бўлиб, коммуникатив
мотивацияни таъминлай олмайди;
3)
ўқитувчи ва талабалар ўртасида шахс сифатида муносабат пайдо
бўлмаса, мулокотга хос мақсад - бу муносабатни ўзгартирмайди;
4)
мулоқотнинг барча усуллари фаолият кўрсатиши керак: интерфаол,
таълимдан бошқа ҳар қандай фаолиятга асосланган ўзаро муносабатлар
мавжуд бўлганда; идрокли, бир-бирини шахе сифатида қабул қилиш
мавжуд бўлганда; ахборотли, ўқувчилар фикр ва ҳис- туйғуларини
алмашганда.
Агар талаба матнни қайта таржима қилса (гуруҳдаги ҳар бир талаба
унинг мазмунини билса) ёки баъзи вазиятсиз жумлаларни айтилса, унда
мулоқот амалга ошмайди ва бундай “гапириш”нинг маҳсули таълим нутқи
деб аталади. Уқув жараёнини ташкил этиш, изчиллиги ва услубий
йўналтирилганлиги, мулоқот жараёнининг ўзига хос хусусиятларини
бузмаган ҳолда бериш керак.
2.
Фаолият сифатида гапириш т амо и ил и.
Нутк фаолиятининг
ўзига хос хусусиятларга эга (1 -жадвлага каранг):
143
1-жадвал.
Ну
I
к ф а олияти н и иг ўзига хос хусусиятлари
№
Нутқ фаолияти
Нутқ фаолиятининг ўзига хос
хусусиятлари
1.
Мотивация
Бир киши одатда гапиради, чунки улар
буни қилиш учуй сабабга эта. Коммуникатив
мотивация асосини икки турдаги эҳтиёж
ташкил этади:
ижтимоий мавжудот сифатида инсонга
хос бўлган, шундай мулоқот қилиш зарурати;
муайян нуткий ҳаракатни содир етиш
зарурати,
маълум
нутқий
вазиятга
"аралашиш" зарурати.
Биринчи турни умумий коммуникатив
мотив деб аташ мумкин, иккинчиси
ситувацион мотив бўлиб, унинг даражаси биз
ўргатишимиз, яъни ўрганишимиз йўли
билан
белгиланади, яъни
нутқий
вазиятларни
кандай
яратамиз,
материалдан,
техникадан
қандай
фойдаланамиз ва ҳоказо
2.
Фаолият
Нутқ хар доим фаол жараёндир, чунки у
сўзловчиларнинг
атрофдаги
вокеликка
муносабатини кўрсатади, балки инсон
гапираётганда эмас, балки суҳбатдошни
тингл ашда хам (ички фаолият). Бу мулоқот
мақсадига эришиш учун жуда мухим
бўлган
суҳбатдошнинг
ташаббускор
нутқ
хатти-ҳаракатини
таъминловчи фаолиятдир
144
3.
Диққат
марказида
Ҳар қандай баёнотнинг бирор мақсади
бор: суҳбатдошни ишонтириш, қўллаб-
қувватлаш, ғазабланиш ва ҳоказо. Бу
мақсадларни алоқа вазифалари деб аташ
мумкин. Алоҳида нутқий вазиятларда юзага
келадиган
коммуникатив
вазифаларнинг ҳар бири учуй фаолият
сифатида гапиришнинг умумий мақсади
мавжуд: суҳбатдошга ўз хатти-ҳаракатини
ўзгартириш (нутқ ёки нотиқлик) маъносида
таъсир этиш
4.
Фаолият билан
боғланиш
Нутқ кўп жиҳатдан инсоннинг умумий
фаолиятига
боғлиқдир.
Биринчидан,
нутқнинг мазмун жиҳати инсон фаолияти
соҳалари
билан
тўла
белгиланади.
Иккинчидан, бундай вазифага сабаб бўлган
вазият суҳбатдош иштирок етган воқеалар
натижаси ёки субъекти бўлсагина, кимнидир
ишонтириш, ишонтириш зарурати юзага
келади
5.
Тафаккурнинг
коммуникатив
функцияси билан
боғлиқлиги
Ақлий фаолият нутқий ҳаракатни
бажаришга
йўналтирилган,
унга
бўйсундирилган бўлади
6.
Шахе билан
боғланиш
Нутқ
асосан
шахснинг
таркибий
қисмлари билан белгиланади. Шахс ҳар доим
индивидуал бўлиб, мулоқотда намоён бўлади.
Нутқнинг ривожланиши онгнинг барча
соҳаларини, шахснинг барча таркибий
қисмларини максимал даражада боғлаш
шароитида амалга
ошиши ксрак
145
7.
Вазиятли
Нутқ
бирликларининг
мулоқот
жараёнининг асосий
компонентлари билан
боғлиқлигида
намоён бўлади. Шундай
килиб,
мулокот
ривожининг кейинги боришига бир
суҳбатдошнинг айтган ҳар қандай
нутқ
бирлиги, бошқа
суҳбатдошнинг
фаолияти
контекстида
семантик маънода “мос келса” таъсир
кўрсатиши мумкин. Бу нутқ бирлиги алоқа
вазифасини ўзгартириши ва мотивацияга
таъсир қилиши мумкин. Нутқ бирлиги нутқ
вазиятини "илгари суришга" қодир бўлмаса, у
вазиятсиз ва суҳбатдошдан жавоб бермайди.
8.
Эвристик
Нутқ фаолиятини тўлиқ билиб, башорат
қилиб
бўлмайди.
Бу
бнгбрилемезли§и
бир
heuristic
ҳисобланади. Мулоқот вазиятлари доимо
ўзгариб туради, уларнинг вариантлари жуда
кўп в а маърузачи бундай доимий ўзгарувчан
шароитларда ишлашга тайёр бўлиши керак
9.
Мустақиллик
10.
Темп
3.
Маҳсулот
сифатида гтшришЛЗутқ
фаолиятининг барча
спфатлари нутк
маҳсулини (ҳар кандай даражадаги баён) яратиш учун
шароит яратиб
беради, бу ҳам структура, мантиқ, ахборот, экспрессивлик,
маҳсулдорлик каби маълум сифатлар билан ифодаланади. Коммуникации
метод ўқув жараёнининг мулоқот жараёнининг модели эканлигига
асосланади. Ҳар қандай модел сингари ўқув жараёни ҳам реал мулоқот
жараёнига нисбатан айрим жиҳатларда соддалашади, лекин у асосий
параметрларда адекватдир. Ушбу етарлиликнинг методе логик аҳамияти
икки асосий омил билан изоҳланади: 1) таълим ва таълим натижаларини
қўллаш шароитларининг етарлилигини англаш орқали транспорт
ҳодисаси; 2) таълим жараёнида мулоқотнинг характери қанчалик тўлиқ
моделлаштирилганлиги билан таъминланган мотивация ҳодисаси. Мазкур
жараён параметрлари ўқув жараёнида қуйидагича сақланиши мумкин:
146
мулоқот жараёни ва таълим иштирокчиси сифатида ўқитувчи
коммуникатив хатти-ҳаракати мужассам бўлиши керак оғзаки ҳаракат
фаол табиати, мулоқот килиш;
мулоқот ва таълим предмета сифатида талаба фаол алоқа;
мулоқот жараёнининг объективлиги, қайси муҳокама унсурлар
чекланган, лекин аниқ мажмуи моделлаштириш керак;
мулоқот жараёнида мулоқот воситалари ва ўрганиш энг типик
вариантлари сифатида моделлаштирилган алоқа вазияти.
Бу параметрлар мулоқот жараёнининг барча асосий сифатларини
ҳисобга олади. Шунинг учун методик жиҳатдан талқин қилинса, уларда
нутқ сўзлашнинг барча сифатларини мулоқот воситаси сифатида
ривожлантириш мумкин бўладиган ўқув жараёни юзага келади. Таълим
жараёни модел сифатида, мулоқот жараёни учун етарли бўлган
параметрларнинг мавжудлиги билан чеклана олмайди, чунки бундай
ўрганиш аниқ параметрларга эта бўлиши керак.
Юқорида айтиб ўтилганлардан ташкари, чет тилини ўқитиш тизим
сифатида камида қуйидагилар билан тавсифланади:
мулоқот табиати ва мақсад билан боғлиқ бўлган ўқитиш
методларининг мавжудлиги ва ишлатилиши;
хабардорлик ва таълимнинг турли нисбати (кўрсатмалар ва нутқ
ҳаракатлари);
бутун жараённинг махсус мақсадли ташкил этилиши.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Методика_навыка_говорения_на_английском языке.
Электронный
ресурс:
http://letopisi.org/index.php/Методпка навыка говорения на английск ом
языке. Дата обращения: 13.04,2021
2.
АбдуллаеваМ.А. Коммуникативная методика обучения иноязычной
грамматике на
начальном этапе языкового факультета (на мат. Present
continuous.
Present perfect английского языка): Дис. ... пед.ф.н. -
Худжанд.
2004.
1 89 б. - Б. 1 8.
3.
Методика обучения говорения на английском языке. Электронный
ресурс:
https:/
;
videouroki.nel/razrabotki/mietodika- obuchicniia-ghovoricniiii-
na-anghliiskom-iazykic.htiTil.
Дата обращения: 03.07.2020. ~
4.
Коммуникативные
барьеры и способы их преодоления.
Электронный ресурс:
hups: '.scienceforum.ru/2015/articl e/2015014272.
Дата
обращения: 03.07.2020.
