2016/4
психология
Нилуфар ИСАКУЛОВА
НОМОДДИЙ МАДАНИЙ МЕРОСНИ МУҲОФАЗА
ҚИЛИШНИ ЎРГАНИШ ВА ТАДҚИҚОТ ИШЛАРИНИ
ТАШКИЛ ЭТИШ
Мақолада номоддий маданий меросни мухрфаза қилишни илмий жиҳатдан ўрганиш ва
тадқиқот
ишларини ташкил этиш .мохиятн очиб берилган.
Калит сўзлар:
НОМОДДИЙ
маданпй мерос. таълим, механизм, тизим.
В статье раскрыта сущность организации научных работ и научное учение но защите
нематериального культурного наследия.
Ключевые слова: нематериальное культурное наследие, образование, механизм, система.
In the
article
the essence
of the mechanisms of formation of the system of protection of
intangible
cultural heritage in General
and secondary special, professional education.
Key words:
intangible cultural heritage,
education, mechanism, system.
Номоддий маданий мерос хдмжамиятлар. гурух/iap, алоҳида ҳолатларда эса
муайян шахе маданий меросининг бир қисми сифатида тан олин- ган бўлиши керак.
Мазкур Конвенцияда номоддий маданий мерос сифатида тан олинадиган объектга
нисбатан яна бир қатьий талаб қўйилади. Унга кура махрллий, миллим ва халқаро
даражада бўлсин инсон хуқуқлари сохасида амалдаги халқаро ууқуқий актлар билан
мувофиқлаштирилган, турли қамжамиятлар, гуруҳлар ва шахслар ўртасида ўзаро
ҳурматни йўлга қўйиш талабларига мос келадиган, барқарор тараққпёт талабларига
мос ту- шувчи номоддий маданий меросгина эътиборга олинади.
БМТнинг 2004 йилда эълон қилган “Барқарор тараққиёт” дастури, 2009 йилда
кабул қилинган “Маданий мерос объектларини мухрфаза қилиш ва улардан
фойдаланиш” тўғриеидаги Қонунга ўзгартиш ва қушихгаалар ки- ритиш
тўғрисида”ги Узбекистон Республикасининг 228 ЎРҚ Қонуни, 2010 йилда қабул
қилинган “2010—2020 йилларда номоддий маданий мерос объектларини мухрфаза
килиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш Давлат дастури” илмий
тадқиқотни ташкил этиш учун ҳуқуқий асосни таъминламоқда. Давлат дастурининг
II бўлими — “Номоддий маданий меросни илмий жиҳатдан ўрганиш ва тадқикрт
ишларини ташкил этиш”, IV
Нилуфар Исакулова
—
Узбекистон давлат жа\он тилларп университета чрофессори.
педагогика фанлари доктори.
118
«'I
. __________ _________
' ФИЛОЛОГИЯ МАСАЛАЛАРИ
2016/4
ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ
ФИЛОЛОГИЯ МАСАЛАЛЛГТ!
~
.
..
.
_ 119
бўлими — “(’oxa мутахассисларини тайёрлаш ва малака ошириш ишлари- ни ташкил
этиш” масалаларига бакишланиб, унинг 5-бандида номоддий ма- даний мероснииг
йўналишлари бўйича грантлар ажратилишиии таъминлаш, илмий-тадкиқот шпларини
кучайтиршп, тадқиқот ишларига ёш олимларни жалб этиш; 21. 22, 23, 24, 26. 27. 30,
32, 33-бандларида олий таълим, ўрта махсус, касб-ҳунар ва умумий ўрта таълим
муассасаларида илмий, ташки- лий-услубий фаолиятни ташкил этиш бўйича
вазифалар белгилаиган [4].
Ёш авлодни маънавий-ахлокий жиҳатдан тарбиялашда халкнинг бой миллий.
маданий-тарихий анъаналарига, урф-одатлари хамда умумбашарий кадриятларга
асосланган самарали ташкилий. педагогии шакл ва восггталари ишлаб чицилиб,
амалиётга жорий этилади. Шахсни тарбиялаш ва уни ҳар томонлама камол
топтиришнииг устуворлиги таъмииланади. Умумий ҳамда педагогии маданиятни
ошириш мақсадида, мамлакат ахрлиеи орасидаги маъ- рифий ишлар
такомиллаштириб борилади [1].
Узлуксиз таълим кадрлар тайёрлаш тизимининг асоси, Узбекистан
Республикасининг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини таъминловчи. шахе, жамият ва
давлатнинг иктисодий, ижтимоий, илмий-техникавий ва мада- ний эхдиёжларини
крндирувчи устувор соҳадир. Узлуксиз таълим ижод- кор, ижтимоий фаол, маънавий
бой шахе шаклланиши ва юқори мала- кали ракрбатбардош кадрлар тайёрлаииши
учуй зарур шарт-шароитлар яратади.
1-жадвал
Узлуксиз таълимда халцнинг бой интеллектуал мероси ҳамда умумбашарий
цадриятларнинг устуворлиги
Кадрлар тайёрлаш ти-
зимини тубдан иелох
цилишнинг муҳим омили
Узлуксиз таълимнинг
фаолият кўрсатиш
принципи сифатида
Узлуксиз таълим
соҳасидаги иелоҳотлар
бўйича
Миллий ўзликни англаш-
шшг усиб бориши, ва-
таниарварлик,ўз ватами учуй
ифтихор туйғусининг
шаклланаётганлиги, бой
миллий маданий-тарихий
анъаналарга ва халқимизни иг
иггтеллекту- ал меросига
хурмат
Таълимнинг миллий
йуналтирилгаплип! таъ-
лимнинг миллий та- рих, халқ
анъаналари ва урф-одатлари
билан уз- вий уйғунлиги,
Ўзбекистон халқларининг
маданияти- ни сақлаб қолиш
ва бо- йитиш. таълимни
миллий тараққиётнинг ўта
му\им омили сифатида
эътироф этиш, бошқа
халқларнинг тарихи ва
маданиятини ҳурматлашдап
иборат
Миллий мустақиллик
принциилари ва халқнинг бой
интеллектуал мероси хамда
умумбашарий
қадриятларнинг устуворлиги
асосида таълимнинг барча
даражалари ва бўғинларида
таълим олув- чиларнинг
маънавий ва аҳлоқгш
фазилатларини
ривожлантириш
ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ
2016/4
Номоддий изданий мерсснп муҳофаза қилиш Конвенцияси (2003 йил, Париж)
қабул қилинишининг асосий сабаби,биринчи навбатда,уни мухрфаза қилиш ва
келгуси авлодларга етказишдадир. Турли ёшдаги аҳолини НММдан хабардор қилиш,
тарғиб этиш воситасида унинг бугунги кундаги ақамиятини оширшн имконияти
яратилса, таълим тизимига татбиқ этиш оркали унинг давомийлигини таъминлаш
мумкин бўлади. Шунинг учуй ҳам НММ бўйича маълумотларшшг расмий ва
норасмий таълим оркали ахолига етказилиши мухим ахамият касб этади.
НММнинг расмий таълим орқали ўқувчи ва талабаларга етказилиши борасида
Узбекистоида ўзига хос енгиллик томонлари ва мураккаблик томон- лари мавжуд.
Расмий таълимда НММ тўғрисидаги маълумотларни камраб олишнинг енгиллиги
шундаки, Узбекистан таълим тизимида 1997 йилдан бошлаб таълим стапдартлари
ишлаб чиқилган ва таълим стандартларига ки- ритилган предметлар тегишли
йуналишлардаги барча таълим муассасалари- га бир вақтшшг ўзида жорий этилиши
мумкин. Мураккаблик томони эса таълим стандартлари асосида ишлаб чиқиладиган
ўқув режаларига хоҳлаган пайтда узгартиршплар киритиш имконияти йўц. Дна шу
хрлатни хисобга олган хрлда “2010-2020 йилларда НММни мухофаза қилиш. сақлаш.
тарғиб қилиш ва самарали фойдаланиш тўғрисида”ги Давлат дастурининг (2010 й.,
октябрь) IV бўлими тўлалигича шу соҳа кадрлариии тайёрлаш, уларпинг ма- лакасини
оширшн. таълим тизимига татбиқ этиш масалаларига бағишланган.
Хусусан, Давлат дастурида қуйидагилар назарда тутилган:
НММни ўрганиш масалаларини олий таълим ва ўрта махсус, касб- хунар
таълими муассасаларининг ўқув дастурларига киритиш, қўлланмалар тайёрлаш ва
чоп этиш,
НММни сақлаш ва муҳофаза қилиш тушунчаларини умумий ўрта таълим
мактабларида ўқитиладиган ижтимоий фанлар хамда ўқув дастурларига киритиш;
умумтаълим мактаблари ўқитувчиларининг малака ошириш курсла- ри ўқув
режалари ва дастурларига иомоддий мадапий меросни ўрганигага бағишланган
мавзуларни киритиш;
НММ билан боғлиқ фанлардан сабок берувчи ўқитувчиларнинг ихти- сослик
салохиятини ошириш:
НММни сақловчи ва етказувчиларни ўкув дастурларини такомиллаш- тириш
ишларига ва бевосита ўқув жараёнига жалб этиш;
нодавлат ташки.зотлар ва муассасаларга мўлжалланган, номоддий изданий
меросдан тадбиркорликда фойдаланиппа оид дастурлар ишлаб чиқиш;
НММни ўрганишга қизиқувчи талаба ва ўцувчилар учун ёзги ўкув курслари,
очик эшиклар куни каби тадбирларни ташкил этиш;
ёшларни номоддий изданий мерос бўйича материаллар тўплаш ва тарғибот
ишларига жалб этиш;
120 ....
11
...
. '■ ■■
ФИЛОЛОГИЯ МАСАЛАЛАРИ
2016/4
ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ
ФИАОАОГИЯ MAI AAAAAUH
121
HMM билан шуғулланувчи мутахассисларнинг малакасини ошириш ва хрказо.
Таълим стандартларини такомиллаштириш жараёнида НММ тўғрисидаги
маълумотларни расмий таълимга татбиқ этиш борасида ҳозирги кунда ту
имкониятлардан фойдаланилмоқда.
Хусусан, Узбекистан давлат санъат ва маданият институтининг “Халц
ижодиёти” таълим йўналишидаги 5 та бўлимнинг таълим стаидарти ва ўқув
режасига “Узбекистан номоддий маданий мероси” фани киритил ган. Мазкур
институт цошидаги Малака ошириш марказида олий таълим муассасалари
профессор ўқитувчиларнинг малака ошириш курслари- да номоддий маданий мерос
фани ўқитилмоқда ва айнан шу марказда Узбекистоннинг маданият ва аҳоли дам
олиш марказлари (уларнинг сони 894 тани ташкил этади)нинг рах^бар ва ижодий
ходимларипинг номоддий маданий мерос бўйича бир уафталик малака ошириш
курслари ташкил этилган.
Илмий-тадқиқот ишларини узлуксиз олиб бориш.яъни битирув малака-
вий.магпстрлик.докторлик диссертация, ўцитувчилик фаолияти билан боғлиқ
бўлган илмий-услубий ва илмий-тадцицот ишларини ҳамда фан ва техноло- гиялар
тарацқиётининг устувор йўналишлари бўйича амалий, фундамента.!, инновациоп ва
ёш олимлар грант лойиҳалари давомида мазкур мавзу билан боғлиқ илмий тадқиқот
ишларини узлуксиз давом эттириш талиб этилади. Шу билан биргаликда битирув
малакавий иш, магистрлик, докторлик диссертациялари, ўқитувчилик фаолияти
билап боғлиқ бўлган илмий-услубий ва илмий-тадкиқот уамда лойиуа натижаларини
расмийлаштириш юза- сидан алоқадорлик ва узлуксизлик мавжуддир.
Бугунги кунда таклиф этилаётган номоддий маданий мерос мавзуси билан
боғлиқ амалий илмий-техник тадқиқотлар дастурларидан цуйидагилар мавжуд:
— ЕА1-003. “Уқувчиларда номоддий маданий меросни мухофаза цилиш
тизимини шакллантириш” мавзусидаги 2014—2015 йилларга мўлжалланган ёш
олимларнинг амалий лойих.аси:
— ЮНЕСКОнинг Бангкок (Таиланд) шаурида жойлашган Минтацавий
ваколатхонаси билан хамкорликда “Барқарор тараққиёт учуй таълимни ку-
чайтириш мақсадида педагоглар орасида номоддий маданий меросни тарғиб
қштиш" мавзусидаги халцаро лойиха;
— А1-011. “Номоддий маданий мероснинг табиат ва коинотга оид би- лим ва
урф-одатларини таълим тизимига татбиц этиш” мавзусидаги 2015- 2017 йилларга
мўлжалланган амалий лойиуа;
— А1-018. “Номоддий маданий мерос ва ўзбек фольклори ижрочилик санъати”
номли мультимедиа шаклидаги электрон ўқув цў.тланмапи 2015- 2017 йилларга
мўлжалланган амалий лойих
1
а доирасида тайсрлаш.
ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ
2016/4
Юқорпда кайд этилган концептуал муаммолар “2010—2020 йиллар- да
номоддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва
улардан фойдаланиш давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори асосида ишлаб чиқилди. Номоддий
маданий меросни мухрфаза қилишнинг назарий муаммо- лари цуйидагилардан
иборат:
1.
Номоддий маданий мерос муаммоларига бағишланган халқаро ва
республика плмий-амалий анжуманларини ўтказиш.
2.
Халқимиз тарихи, маданияти, ватанпарварлик ва халц кахрамон- ларпнинг
жасорати, миллий қадрият ва аньаналарни тараннум этувчи са\на асарларини
яратиш, ушбу йўнадишларда яратилган асарларни томошабинлар орасида кенг
намойиш этишни йўлга қўйиш.
3.
Номоддий маданий мероснинг тарғиботи билан боғлиқ фестиваллар
ўтказилишини ташкил этиш \амда ёритиш.
Номоддий маданий меросни муҳофаза қилишнинг аматий муаммола- ри
куйидагилардан иборат:
1.
“Номоддий маданий мерос объектларининг рўйхатини юритиш
тўғрисида”ги низом ва “Номоддий маданий мерос объектларини тарихий- маданий
эксиертизадан ўтказиш тартиби тўғрнсида”ги низом асосида иш- ларни олиб бориш.
2.
Давлат ва нодавлат ташкилотларнинг номоддий маданий мерос ма-
салаларидаги фаолиятини мувофиқлашгириш.
3.
Номоддий маданий мероснинг йўналишлари бўйича грантлар ажра-
тилишини таъминлаш. илмий-тадқиқот ишларини кучайтириш.
4.
Номоддий маданий мерос тарихининг моҳиятини очиб берувчи қадимий
қўлёзмалар, фоно ёзувларни ўрганишни давом эттириш.
5.
Муҳофаза остита олиниши лозим бўлган номоддий маданий мерос объ-
ектларининг рўйхатини тузиш ва догсиий янгиланиб борилишини ташкил этиш.
6.
Номоддий маданий меросни ҳужжатлаштириш, архив.таштириш,маъ-
лумотлар базасини ташкил килиш аидозаларипи ишлаб чиқиш ва амалиёт- га татбиқ
этиш.
Номоддий маданий меросни мухрфаза цилишнинг ижтимоий муаммо- лари
қуйидагилардан иборат:
1.
Номоддий маданий мерос объектларининг миллий рўйхатини шакл-
лантириш ва доимий янгиланиб боришини таъминлаш.
2.
Номоддий маданий мерос объектларининг махаллий рўйхатларини
шакллантириш ва доимий янгиланиб боришини назорат остита олиш.
3.
Ўзбекистоннинг цадимий фольклор ва анъанавий ижрочилиги сакла- ниб
крлган Сурхондарё. Қашқадарё, Самарканд, Навоий, Бухоро, Хоразм ви- лоятлари,
Кррақа.
:
шоғистон Республикаси ва Фарғона водийси бўйлаб комплекс фольклор
экспедицияларини уюштириш.
122
11
■■
"
■
имелогия MACAAAAAFH
