Ekologik to'lim
1 8
Boshlangich ta'lim 6/2011
EKOLOGIYAGA ONGLI MUNOSABAT
3-
sinflar uchun
Maqsadlar: Fanlararo mavzuni yangi,
kommunakativ bilimlarni shakllantirish,
fanlararo
ekologik
tarbiya
berish,
o'quvchilarga dalil va dalilga asoslangan
xulosa orasidagi farqni tushunib yechishni
o'rgatish, fanlararo o'quv faoliyatiga jalb
etish jarayonida tabiatga nisbatan
mas'ullikni shakllantirish.
Jihozlar: «Tabiat» manzarasi aks
ettirilgan rasmlar, darsliklar, qog'oz,
flomaster.
Dars uslubi: «Munozara».
Darsning borishi:
I.
Tashkiliy qism: Salomlashish,
navbatchi axboroti, o'quvchilami darsga
tayyorlash.
II.
Uy vazifasini so'rash va baholash:
Takroriash.
III.
Yangi mavzu:
Eko.oa’k tarbiya berish yuzaskian
faniararo cars mavzusl
Vavzur far araro akxjadori kda
~_nozaraoa" boshlaymiz. S "fdagi oz_."
=—g barchas ishtirok ecsra- СЕГТ. '-
'_nozara boshlanishida ciziqtirish uchun
quyidagi savollarni berish mumkin:
-Tabiat nima?
-
Tabiatni qanday asraymiz?
-
Ekologiya nima?
-
Odam tabiatga qanday ta'sir qiladi?
-
Konstitutsiyaning 55-moddasida
nima deyilgan?
O'quvchilar mazkur savollarga javob
topa oladigan fanlararo mavzularni
tanlaydilar. «O'qish» fanidan «Tabiat
bilan suhbat», «Odobnoma» fanidan
«Tabiatni
asrash
—
burchimiz»,
«Tabiatshunoslik» fanidan «Ekologiya
nima?» hamda «Matematika» va «Ona
till» fanlaridan ekologik mazmundagi
mashq va masalalar tanlanadi.
O'quvchilar
yuqoridagi
mavzular
asosida bahsga quyidagicha kirishadilar.
•Atrofimizdagi barcha narsalar -
(Fanlararo uzviylik) tabiat.
•Tabiatga
ehtiyotkorona
munosabatda bo'lish.
•«Ekologiya» so'zi yunoncha «oykos»
- uy, turar joy va «logos» - fan degan
so'zlardan tashkil topgan.
•Ekologiya
—
barcha
tirik
mavjudotlarning umumiy uyi bo'lgan
taboatni asrash, muhofaza qilish haqidagi
fandir.
Odam tabiatga ijobiy va salbiy ta'sir
ko'rsatadi.
O'zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasining 55-moddasida: «Yer,
yer osti boyliklari, suv, o'simlik va
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan
oqilona foydalanish zarur», deyilgan.
■
Suvni tejab ishlatish.
•
O'simlik va hayvonlarga g'amxo'riik
qilish.
•Taoatoa qudratii such - do'sdikka
erishish.
•
Inson o'z ehtjyoji uchun zarur
narsalami tabiatdan oladi.
•Tabiatdagi salbiy o'zgarishlarning
oldini olish.
•
Odam — tabiatning bir bo'lagi.
•
Tabiatga yetkazilgan zararlarni
tikiash lozim.
Aytib o'tilgan dalillardan eng muhimi
quyidagicha ajratiladi:
•
Inson o'z ehtiyoji uchun zarur
narsalami tabiatdan oladi.
•
Tabiatni asrash - burchimiz.
•
Ekologiya - odamning tabiatga
munosabatini o'rganadi..
Yuqoridagi fikrlar asosida ekologik
mazmunda qisqacha hikoya yozish:
Tabiat va inson
Tabiat maftunkor go'zalligi bilan o'ziga
rom etadi. Inson o'ziga kerakli narsalami
tabiatdan oladi. Tabiatga bo'lgan salbiy
ta’sirni o'rganish ekologiya fani asosida
vujudga keladi.
Ekologik mazmundagi masalalarni
yechamiz.
Zag'izg'on 27 yil yashaydi, qaldirg'och
zag'izg'ondan 3 marta kam, olaqarg'a esa
zag'izg'ondan 40 yil ortiq yashashi
mumkin. Olaqarg'a necha yil yashashi
mumkin?
Zag'izg'on - 27 yil,
Qaldirg'och?, - 3 marta kam,
Olaqarg'a?, - 40 yil ortiq Yechish:
27 : 3 = 9 (yil)
40 + 9 = 49 (yil)
Javob: Olaqarg'a 49 yil yashashi
mumkin.
IV.
O'tilgan
mavzuni
mustahkamlash:
Ob-havo darakchilari haqida ma'lumot
berish.
•Kamalakning paydo bo'lishi keyingi
kunlarda
havo
ochiq
bo'lishining
belgisidir.
•Qoqigul yumilsa, havo ayniydi.
•Pechakgul katta-katta bo'lib ochilsa,
havo ochiq bo'ladi.
•Terakning kuchalasi uchib yursa,
havo ochiq bo'ladi.
■
Gulzor atrofida aylanib yuring. Gullar
odatdagidan ko'proq hid taratganini
sezsangiz, yomg'ir yog'ishini kutishingiz
mumkin.
•Yomg'ir yog'ayotganda shamol tursa,
havo ochilib ketadi.
■
Qora bulutlar pastlab tez suzsa,
yomg'ir uzoq davom etadi.
■
Shiddat bilan yog'ilgan yomg'ir tez
to'xtaydi, shivalab yog'ilgan yomg'ir uzoq
davom etadi.
•Yomg'ir
tomchilari
ko'lmakda
pufakchalar hosil qilsa, yomg'ir bir necha
kun davom etadi.
V.
Uyga
vazifa:
Mavzularni
takroriash.
4-
sinflar uchun
Maqsad:
Fanlararo
ekologik
mavzularni tahlil qilish, tarbiya berish,
tanqidiy tafakkurni o'stirish, mustaqil
xulosaga kelishga jalb etish.
Jihozlar: darsliklar, qog'oz, flomaster.
Uslub: Kichik guruhlarda ishlash.
Darsning borishi:
I.
Tashkiliy
qism:
Salomlashish,
navbatchi axboroti, o'quvchilami darsga
tayyorlash.
II.
Uy
vazifasini
so'rash
va
baholash: Takrorlash.
III.
Yangi mavzu: Ekologik tarbiya
yuzasidan fanlararo dars mavzusi.
O'qituvchi:Aziz o'quvchilar! Bugungi
darsimizni fanlararo aloqadorlikda kichik
guruhlarda muammoni hal etamiz. Sinf
o'quvchilari guruhlarga bo'linadi. Har biri
o'z
nomi,
sardori,
munozara
Boshlang'ich ta'lim 6/2011
19
boshqaruvchisi, yozuvchi, adabiyotlar
bilan ishlovchi harpda kotibiga ega bo'ladi.
Guruhda o'quvchilar aniq taqsimlangan
vazifalarda
muammoni
o'rganadilar.
O'quvchilarga fan mavzularidagi ekologik
tarbiyaga oid ma’lumotlami yig'ish
bo'yicha tushuntirish beriladi. O'qituvchi
guruhlaming ishlash tezligi turlicha
bo'lishini inobatga olgan holda vaqt
chegarasini aytadi. Guruhlar kerakli
material va axborotlar bilan ta'minlanadi.
O'quvchilami guruhda ishlashlari uchun
quyidagi o'quv vazifalari beriladL
1-
guruhga:
«O'qish»
fanining
«Nihollarning noIasi» mavzusi.
2-
guruhga:
«Odobnoma»
fanining «Mo'tabar qadimiy qo'lyozma»
mavzusi.
3-
guruh
uchun:
«Tabiatshunoslik» fanining «Tabiatga
g'amxo'r bo'ling» mavzulari.
4-
guruh «Ona tili» fanidan ekologik
mazmundagi mashqlami bajarishadi.
5-
guruh «Matematika» fanidan
ekologik mazmundagi masalalarni
■
echishadi.
Mazkur o'quv vazifalari asosida har bir
guruh o'z ishini boshlaydi.
1-
guruh a’zolari «Nihollarning
"olasi» asosida kichik hikoya tuzishadi:
Hikoya
Shaharda ko'kalamzorlashtirish igi
bo'lganligi sababli xiyobonlarga mevali va
manzarali ko'chatlar ekiladi. Ertalab
quyosh chiqishi bilan “ "olchalar
uyg'onishadi. Bir kuni z-.osh haddan
tashqari qizib ketgani _chun niholchalar
«suv», deb faryod стека boshlashdi.
Ertasiga ertalab
■
holchalarning
ko'pchiligi
uyg'onishmadi.
2-
guruh
a’zolari
«Mo'Tabar
qadimiy qo'lyozma» asosida tabiat
muhofazasi va ekologiyaga oid fikrlar
tahlili ustida ishlashadi.
Zardo'shtiylik ta’limotida tuproq, suv,
havo va olov muqaddaslash- tirilgan.
«Avesto»da tabiatning muqaddasligi
bayon etiladi. Ezgulik va yaxshilik xudosi
Axuramazdaning mavjudligi tabiatning
barqarorligida ro'y beradi.
Asarda «Axuramazda dunyoni yaratib,
yerlarni, mollami taqsimlab, boshpana
berar
ekan,
tinch
mehnatdan
rohatlanishni
bog'
yaratishni,
mol
boqishni, dehqonchilik qilib, uy qurishni va
pokiza hayot kechirishni ato etadi», deb
yozilgan. Shu bilan birga suv, yerning
muqaddasligi hamda itlarga g'amxo'r
bo'lish
g'oyasi
asarning
quyidagi
parchalarida o'z aksini topgan:
Ey suvlar! Sizlar yaxshilik bilan
ravonasiz, xilqatni yuvib, pok etasiz va ikki
jahon saodatiga sazovorsiz. Biz sizlarni
e’zozlaymiz.
Manzillar,
qishloqlar,
yaylovlar,
xonumanlar, suvloqlarni olqishlaymiz.
Zamini hammadan ko'ra baxtiyor
bo'lgan joy - bug'doy, yog'li va mevali
daraxtlar ekkan, odamlar quruq yerlarga
suv chiqargan, suvli yerlarni shudgor
qilgan zamindir.
Uzoq davr ekilmagan va omoch
tegmagan zamin baxtsizdir. U omochni
orzu qiladi. Bunday zamin baiog'at
pallasiga kirgan sohibjamol qizdir.
Kimkj gala itini, xoraki itni, yo daytf
itni yoxud ov itir urib o'ldirsa, -r’ng ruhi
narig
с^-ссг ko'chga^idan so'ng, перс .or
t>- сггпоагрта bc'г tilkalayotgan qc'.'ng
dahshat ovozidar ayanch me faryod bilan
behishtni tark asci.
Go'ristonlarni shahar va qishloqlardan
yiroqda .tashkil etish xususida fikrlar
bayon etilgan. Jasad alohida ajratilgan
minoralarga qo'yilishidan maqsad jasad
yerni iflos qilmasligi, suvni bulg'amasligi,
o'tlami zaharlamasligi kerak.
Asarda muhit tozaligini saqlash hamda
kasalliklarning oldini olishda axlatlami
berkitish, ifloslangan joylami tuproq, tosh,
kul bilan ko'mish, otash, issiqlik va
sovuqlik yo'li bilan, kimyoviy yo'l bilan
mikroblar
kamaytirilishiga
e’tibor
qaratilgan.
3-
guruh a’zolari «Tabiatga g'amxo'r
bo'ling» mavzusi asosida O'zbekistonning
ekologik muammolari haqida ma’lumot
yig'adilar.
Prezidentimiz
I.A.Karimovning «O'zbekiston XXI asr
bo'sag'asida:
xavfsizlikka
tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari»
asaridagi
fikrlar
bilan
quyidagicha tanishadilar:
Birinchidan, yerning cheklanganligini
va uning sifat tarkibi pastligi bilan bog'liq
xavf to'xtovsiz ortib bormoqda.
Ikkinchidan, suv zahiralarining, shu
jumladan, yer usti va yer osti suvlarining
keskin taqchilligi hamda ifloslanganligi
katta tashvish tug'dirmoqda.
Uchinchidan, Orol dengizining qurib
borish xavfi g'oyat keskin muammo.
To'rtinchidan, havo bo'shlig'ining
ifloslanishi.
4-
guruh a’zolari ona tilidan ekologik
mazmundagi
mashqni
bajaradilar.
Kitobning
99-betidagi
231-mashq
bajariladi.
Yerga ekishdi. Nihollarga nima bo'ldi?
Tuproqqa salom berishayapti. Bag'ringga
olganing. Ko'kka bo'y cho'zib. Tuproqqa
salom bergan.
5-
guruh a’zolari ekologik mazmunda
masalalar yechishadi.
Birinchi idishda 48 litr suv bor.
Ikkinchi idishdan 12 litr suv to'kildi, unda
birinchidan ikki marta kam suv qoldi.
Ikkinchi idishda necha litr suv bo'lgan?
1-
48 litr
2-
dishdan to'kildi -12 litr^
Qoldi - ?,
2 marta kam
Yecnsri:
1; 48 : 2 = 24 (litr)
2) 24 - 12 = 36 (Rtr)
Javob: Ikkincr idishda 36 litr suv
bo'lgan.
Guruhlar yakuniy bosqichda ish
natijalari bo'yicha axborot beradilar.
IV.
O'tilgan
mavzuni
mustahkamlash:
O'zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasining
boblari
hamda
manbalarda yoritilgan tabiat muhofazasi
haqida suhbat.
V.
Uyga vazifa: Takrorlash.
N.ISAQULOVA,
0‘MKHTTKMO va UQTI.