ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
79
KUTUBXONACHILIK: KECHA, BUGUN VA ERTAGA.
Xalikova Muxabbat Akbar qizi
TDYU ARM axborot texnologiyalari bo‘yicha yetakchi mutaxassis
Usmonaliyeva Nilufar Muxammedjanovna
TDYU ARM Bibliograf
Abdujalilova Durdona Alisher qizi
TDYU ARM Bibliograf
https://doi.org/10.5281/zenodo.14800921
Annotation.
The article explores the evolution of librarianship across three stages:
yesterday (traditional library systems), today (digitalization and technology
integration), and tomorrow (innovations based on artificial intelligence and
virtual reality). It analyzes shifts in the social, cultural, and scientific roles of
libraries, alongside modern challenges and future opportunities. The authors
emphasize the necessity of revitalizing libraries by harmonizing traditional
methods with cutting-edge technologies.
Annotatsiya
Maqola kutubxonachilik sohasining rivojlanish bosqichlarini — kecha
(an’anaviy kutubxona tizimi), bugun (raqamlashtirish va texnologiyalar
integratsiyasi) va ertaga (sun’iy intellekt va virtual realitet asosidagi
innovatsiyalar) davrlarida ko‘rib chiqadi. Unda kutubxonalarning ijtimoiy,
madaniy va ilmiy rolidagi o‘zgarishlar, zamonaviy qiyinchiliklar va kelajakdagi
imkoniyatlar tahlil qilinadi. Mualliflar an’anaviy metodlar bilan zamonaviy
texnologiyalarni uyg‘unlashtirish orqali kutubxonalarning qiyofasini yangilash
zarurligini ta’kidlaydilar.
Keywords:
Librarianship, Digital resources, Artificial intelligence, Virtual
reality, Innovative technologies, Cultural heritage.
Kalit soʻzlar:
Kutubxonachilik, Raqamli resurslar, Sun’iy intellect, Virtual
realitet, Innovatsion texnologiyalar, Madaniy meros.
Kutubxonalar insoniyat madaniyati, bilimi va tarixining saqlanib qolishida
muhim rol o‘ynagan. Ular nafaqat kitoblar va manbalar to‘plami, balki
jamiyatning intellektual rivojlanishi, ta’lim va madaniyat markazlari sifatida ham
xizmat qiladi. Kutubxonachilikning kechmishi, buguni va ertasi haqida fikr
yuritish orqali bu sohaning ahamiyatini yanada chuqurroq tushunish mumkin.
Kecha: Kutubxonachilikning tarixiy rivoji. Kutubxonachilikning ildizlari
qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ilk kutubxonalar Mesopotamiya, Misr, Xitoy va
Yunonistonda paydo bo‘lgan. Ular asosan diniy matnlar, qonunlar va ilmiy
yozuvlarni saqlash uchun mo‘ljallangan edi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
80
Qadimgi dunyo kutubxonalari: Misrning Aleksandriya kutubxonasi
(miloddan avvalgi 3-asr) dunyodagi eng mashhur kutubxonalardan biri bo‘lib,
unda yuz minglab qo‘lyozmalar saqlangan. Bu kutubxona antik dunyoning ilmiy
markazi sifatida tanilgan.
O‘rta asrlar: O‘rta asrlarda Yevropada monastir kutubxonalari, Sharqda esa
madrasa va xonaqoh kutubxonalari rivojlandi. Ularda diniy, falsafiy va ilmiy
asarlar to‘plangan.
Islom olami: 8-9-asrlarda Bag‘dod, Damashq va Qohirada ulkan
kutubxonalar tashkil etildi. Bu kutubxonalarda yunon, hind va fors olimlarining
asarlari tarjima qilinib, saqlangan.
Kutubxonachilikning dastlabki davrlari insoniyatning bilim va madaniyatni
saqlashga bo‘lgan intilishini ko‘rsatadi.
Bugun: Zamonaviy Kutubxonachilik. Zamonaviy davrda kutubxonalar
an’anaviy funksiyalaridan tashqari yangi vazifalarni ham bajaradi.
Texnologiyaning rivojlanishi kutubxonachilik sohasiga katta o‘zgarishlar kiritdi.
Raqamli kutubxonalar: Internet va raqamli texnologiyalar tufayli
kutubxonalar virtual makonga ko‘chdi. Raqamli kutubxonalar orqali millionlab
kitoblar, jurnallar va manbalarga dunyoning istalgan nuqtasidan kirish mumkin.
Kutubxonalarning ijtimoiy roli: Bugungi kutubxonalar nafaqat kitob o‘qish
joyi, balki jamoat markazlari sifatida ham xizmat qiladi. Ular ta’lim, madaniyat va
ijtimoiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi.
Xalqaro
hamkorlik: Kutubxonalar
o‘rtasida
xalqaro
hamkorlik
kuchaymoqda. Masalan, YUNESKOning “Xotira jahoni” dasturi orqali nodir
qo‘lyozmalar va madaniy meros obyektlari saqlanmoqda.
Zamonaviy kutubxonalar bilim, texnologiya va jamiyatni uyg‘unlashtirgan
dinamik markazlar sifatida faoliyat yuritmoqda.
Ertaga: Kutubxonachilikning Kelajagi. Kutubxonachilikning kelajagi
texnologik innovatsiyalar, globalizatsiya va jamiyatning o‘zgaruvchan ehtiyojlari
bilan bog‘liq. Quyida kutubxonachilikning ertasi haqida bir necha taxminlar
keltirilgan:
Sun’iy intellekt va avtomatlashtirish: Sun’iy intellekt (AI) kutubxonalarda
kitoblarni tasniflash, foydalanuvchilarga tavsiyalar berish va ma’lumotlarni
tahlil qilishda keng qo‘llaniladi. Bu jarayonlarni tezlashtiradi va samaradorlikni
oshiradi.
Virtual va kengaytirilgan realitet (VR/AR): Virtual kutubxonalar va
kengaytirilgan realitet texnologiyalari foydalanuvchilarga interaktiv tajriba
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
81
yaratadi. Masalan, tarixiy qo‘lyozmalarni virtual tarzda ko‘rish yoki 3D modellar
orqali o‘rganish imkoniyati.
Ochiq manbalar va global bilim tarmoqlari: Kelajakda kutubxonalar ochiq
manbalarga asoslangan bilim tarmoqlarini yaratadi. Bu orqali bilim erkin
tarqaladi va barcha uchun qulay bo‘ladi.
Atrof-muhitga do‘st kutubxonalar: Kutubxonalar ekologik jihatdan toza va
barqaror binolarda joylashadi. Qayta ishlangan materiallardan foydalanish va
energiya tejovchi texnologiyalar kutubxonalarning atrof-muhitga ta’sirini
kamaytiradi.
Kutubxonachilikning kelajagi innovatsiyalar va jamiyatning yangi
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi.
Kutubxonachilik insoniyatning bilim va madaniyatini saqlash, rivojlantirish
va tarqatishning muhim vositasi bo‘lib kelgan. Kechmishda kutubxonalar
qo‘lyozmalar va nodir asarlar saqlanadigan joy bo‘lsa, bugungi kunda ular
raqamli texnologiyalar va ijtimoiy faoliyat markazlariga aylangan. Kelajakda esa
kutubxonalar yangi texnologiyalar va global bilim tarmoqlari orqali
insoniyatning intellektual salohiyatini yanada oshirishga xizmat qiladi.
Kutubxonachilikning kelajagi haqida chuqurroq va kengroq mulohaza
qilsak. Texnologiyaning tez rivojlanishi, jamiyatning o‘zgaruvchan ehtiyojlari va
global tendentsiyalar kutubxonachilik sohasiga yangi imkoniyatlar va
qiyinchiliklar keltirmoqda.
Kutubxonachilikning Kelajagi: yangi imkoniyatlar va qiyinchiliklar.
Kutubxonachilikning kelajagi texnologik innovatsiyalar, ijtimoiy o‘zgarishlar va
global bilim tarmoqlarining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu
bo‘limda kutubxonachilikning kelajakdagi yo‘nalishlari, yangi texnologiyalarning
ta’siri va kutubxonalarning jamiyatdagi o‘rni haqida to‘liq ma’lumot beramiz.
1. Raqamli transformatsiya va virtual kutubxonalar. Texnologiyaning
rivojlanishi bilan kutubxonalar an’anaviy shakldan raqamli shaklga o‘tmoqda.
Raqamli transformatsiya kutubxonachilikning kelajagini belgilaydigan asosiy
omillardan biridir.
Raqamli kutubxonalar: Kitoblar, jurnallar, qo‘lyozmalar va boshqa
manbalar raqamli shaklda saqlanadi. Bu foydalanuvchilarga dunyoning istalgan
nuqtasidan kirish imkoniyatini beradi.
Virtual kutubxonalar: Virtual kutubxonalar orqali foydalanuvchilar
interaktiv tarzda kitoblarni o‘qish, ma’lumotlarni qidirish va tadqiqot olib borish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Masalan, Google Books va Internet Archive kabi
platformalar millionlab kitoblarni raqamli shaklda taqdim etadi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
82
Bulutli
texnologiyalar: Ma’lumotlarni
bulutli
tizimlarda
saqlash
kutubxonalarga katta hajmdagi ma’lumotlarni samarali boshqarish imkoniyatini
beradi.
2. Sun’iy Intellekt (AI) va Avtomatlashtirish. Sun’iy intellekt va
avtomatlashtirish kutubxonachilikning kelajakdagi rivojida muhim rol o‘ynaydi.
Kitoblarni avtomatik tasniflash: AI yordamida kitoblar, maqolalar va
boshqa manbalar avtomatik tarzda tasniflanadi va foydalanuvchilarga tavsiya
qilinadi.
Chatbotlar va virtual yordamchilar: Kutubxonalarda chatbotlar va virtual
yordamchilar foydalanuvchilarga tez va aniq ma’lumot berishda yordam beradi.
Ma’lumotlarni
tahlil
qilish: AI
yordamida
kutubxonalar
foydalanuvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlarini tahlil qiladi, bu esa xizmatlarni
yanada shaxsiylashtirishga imkon beradi.
3. Virtual va kengaytirilgan realitet: Virtual va kengaytirilgan realitet
texnologiyalari kutubxonalarga yangi imkoniyatlar keltiradi.
Virtual ekskursiyalar: Foydalanuvchilar virtual kutubxonalarda sayr qilish
va nodir qo‘lyozmalarni ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Interaktiv o‘qish tajribasi: Kengaytirilgan realitet yordamida kitoblar
interaktiv tarzda taqdim etiladi. Masalan, tarixiy voqealarni 3D modellar orqali
ko‘rish mumkin.
Ta’lim
dasturlari: Virtual
ekskursiyalar
texnologiyalari
orqali
kutubxonalarda ta’lim dasturlari va treninglar o‘tkaziladi.
4. Ochiq Manbalar va Global Bilim Tarmoqlari. Kutubxonachilikning kelajagi
ochiq manbalar va global bilim tarmoqlari bilan bog‘liq.
Ochiq manbalar: Ochiq manbalarga asoslangan kutubxonalar bilimni erkin
tarqatishga xizmat qiladi. Bu orqali foydalanuvchilar bepul va qulay tarzda
ma’lumotlarga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Global bilim tarmoqlari: Kutubxonalar o‘rtasida xalqaro hamkorlik
kuchayadi. Masalan, YUNESKOning “Xotira jahoni” dasturi orqali nodir
qo‘lyozmalar va madaniy meros obyektlari saqlanmoqda.
5. Atrof-muhitga do‘st kutubxonalar. Kelajakda kutubxonalar atrof-muhitga
do‘st va barqaror binolarda joylashadi.
Ekologik
jihatdan
toza
binolar: Kutubxonalar
qayta
ishlangan
materiallardan quriladi va energiya tejovchi texnologiyalardan foydalanadi.
Barqarorlik dasturlari: Kutubxonalar atrof-muhitni muhofaza qilish va
barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha dasturlarni amalga oshiradi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
83
6. Kutubxonalarning ijtimoiy rolining kuchayishi. Kutubxonalar nafaqat
bilim markazlari, balki ijtimoiy faoliyat markazlari sifatida ham xizmat qiladi.
Jamoat markazlari: Kutubxonalarda turli ijtimoiy, madaniy va ta’limiy
tadbirlar o‘tkaziladi.
Inkluzivlik: Kutubxonalar barcha ijtimoiy guruhlar, jumladan nogironlar va
kam ta’minlanganlar uchun qulay sharoitlarni yaratadi.
7. Xalqaro hamkorlik va innovatsiyalar: Kutubxonachilikning kelajagi
xalqaro hamkorlik va innovatsiyalarga asoslanadi.
Xalqaro loyihalar: Kutubxonalar o‘rtasida xalqaro loyihalar va dasturlar
amalga oshiriladi. Masalan, nodir qo‘lyozmalarni raqamlashtirish va global
miqyosda tarqatish.
Innovatsiyalar: Kutubxonalar yangi texnologiyalar va usullarni qo‘llab,
xizmatlarni yanada takomillashtiradi.
Xulosa
Kutubxonachilikning kechmishi, buguni va ertasi insoniyatning bilim va
madaniyatga bo‘lgan sadoqatini namoyon etadi. Bu soha har doim insoniyatning
rivojlanishida muhim rol o‘ynashda davom etadi. Kutubxonachilikning kelajagi
texnologik innovatsiyalar, global bilim tarmoqlari va jamiyatning o‘zgaruvchan
ehtiyojlari bilan bog‘liq. Raqamli transformatsiya, sun’iy intellekt, virtual va
kengaytirilgan realitet kabi texnologiyalar kutubxonalarga yangi imkoniyatlar
keltiradi. Shu bilan birga, kutubxonalar ijtimoiy faoliyat markazlari sifatida ham
o‘z rolini kuchaytiradi. Kutubxonachilikning kelajagi bilim, madaniyat va
texnologiyaning uyg‘unlashuviga asoslanadi. Bu soha har doim insoniyatning
intellektual salohiyatini oshirishda muhim rol o‘ynashda davom etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Jeanneney, J. (2007). Google and the Myth of Universal Knowledge: A View
from Europe. University of Chicago Press.
2.
Chowdhury, G. G. (2010). Introduction to Modern Information Retrieval.
Facet Publishing.
3.
IFLA. (2022). Global Library Trends 2022: AI and Virtual Reality. Retrieved
from https://www.ifla.org
4.
Lankes, R. D. (2016). The New Librarianship Field Guide. MIT Press.
5.
UNESCO. (2021). Preserving Digital Cultural Heritage: Global Strategies.
UNESCO Publishing.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
84
6.
Harrison, K., & O’Hagan, J. (2020). Virtual Reality in Libraries: Redefining
User
Engagement.
Library
Hi
Tech,
38(3),
456-470.
https://doi.org/10.1108/LHT-01-2020-0012
