113
4.
Карпов А.А. Методология оценивания работы систем автоматического
распознавания речи / А.А. Карпов, И.С. Кипяткова // Известия высших учебных
заведений. Приборостроение. – 2012. – Т. 55. – №. 11. – С. 38-43.
TASVIR SHOVQINLARI TAHLILI
t.f.d., prof. Mamatov Narzullo Solidjonovich
“Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari”
Milliy tadqiqot universiteti
Jalelova Malika Moyatdin qizi
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
Annotatsiya:
Hozirgi vaqtda turli xil tasvirga olish qurilmalaridan olingan
raqamli tasvirlar soni keskin oshib bormoqda. Ayrim hollarda ushbu tasvirlar tasvirga
olish, qayta ishlash, siqish, saqlash, uzatish va ko’paytirish jarayonida turli
shovqinlardan ta’sirlanib, sifatsiz holatga kelishi mumkin. Shovqin tasvirdagi
ma’lumotlarning sifatini buzadigan tasodifiy o’zgarishlarni ifodalaydi va tasvirdan
muhim ma’lumotlarni olishga to’sqinlik qiladi. Bu o’z navbatida, tasvirda uchraydigan
asosiy shovqin turlarini o’rganish tasvirlash sohasida dolzarb ekanligini ko’rsatadi.
Mazkur tadqiqot ishi Gauss, tuz va qalampir, uniform, Puasson, spekl, rayleigh va
risian kabi shovqin turlarini o’rganishga bag’ishlangan.
Kalit soʻzlar:
tasvir, shovqin, Gauss, tuz va qalampir, Puasson, spekl, uniform,
piksel, ehtimollik zichligi.
Tasvirlash sohasida raqamli tasvirlarning yuqori sifatli vizual ko’rinishga ega
bo’lishi o’ta muhim. Biroq, raqamli kameralar, skanerlar yoki boshqa tasvirga olish
uskunalari tomonidan olingan tasvirlar har doim ham yuqori sifatga ega bo’lmasligi
mumkin. Tasvir sifatini sezilarli darajada pasaytiruvchi keng tarqalgan muammolardan
biri bu shovqindir.
Shovqin- tasvir tafsilotlarini yashiradigan piksel qiymatlarining istalmagan va
tasodifiy o’zgarishlarini ifodalaydi. Ushbu o’zgarishlar uskunadagi sensor cheklovlari,
atrof-muhit sharoitlari yoki tasvirlash qurilmasining elektron komponentlari kabi
ko’plab omillar sabab yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun mazkur tadqiqot ishida
tasvirda uchraydigan asosiy shovqin turlarini o’rganish maqsad qilingan.
Shovqin turlari
Gauss shovqini deyarli barcha turdagi raqamli tasvirlarda uchraydigan va butun
tasvir bo’ylab taqsimlanadigan shovqin turi hisoblanadi:
2
2
(
)
2
1
( )
2
z
G
p
z
e
−
−
=
bu yerda
( )
G
p z
−
ma’lum bir shovqin qiymati
z
paydo bo’lish ehtimolini tavsiflaydi,
z
−
intensivlik sifatida berilgan,
z
−
ni o’rtacha qiymati va
−
standart og’ish.
114
Tuz va qalampir shovqini ijobiy yoki salbiy bipolyar impuls shovqini sifatida
namoyon bo’lishi mumkin. U odatda noto’g’ri xotira joylashuvi, kamera sensorlaridagi
piksel elementlarining noto’g’ri ishlashi yoki vaqtni belgilashda xatolar bo’lganda
paydo bo’ladi [1]. Uning ehtimollik zichlik funksiyasi quyidagicha hisoblanadi:
,
( )
,
0,
a
b
P
agar z
a
P z
P
agar z
b
boshqa hollarda
=
=
=
bu yerda impuls shovqin ehtimollik zichlik funksiyasi
( )
P z
bilan berilgan,
z
−
tasvir
piksellarining intensivlik qiymati, agarda
b
a
bo’lsa
a
−
yorqinlikning eng kichik
qiymati,
b
−
yorqinlik eng katta qiymati,
a
P
−
a
qiymati bilan piksel buzilishi
ehtimoli,
b
P
−
b
qiymati bilan piksel buzilishi ehtimoli.
Puasson shovqini rentgen nurlari, ko’rinadigan yorug’lik va gamma nurlari kabi
elektromagnit to’lqinlarning statistik tabiatiga bog’liq. Rentgen va gamma nurlari
manbalari vaqt birligida fotonlar sonini chiqaradi [2]. Fotonlar tasodifiy tebranishiga
ega bo’lib, Puasson shovqinini hosil qiladi.
Spekl shovqin. Bu kulrang darajadagi kichik farqlarni keltirib chiqaradi va tasvir
sifatini pasaytiradi [3].
( , )
( , ) *
( , )
( , )
N x y
O x y
m x y
a x y
=
+
bu yerda
( , )
N x y
-kuzatilgan shovqinli tasvir,
( , )
O x y
-asl tasvir,
( , )
m x y
- multiplikativ
shovqin komponenti,
( , )
a x y
- additiv komponent,
x
va
y
piksel joylashuvi
koordinatalari.
Risian shovqini intensivligi asosan har bir tasvirni olishda mavjud bo’lgan eng
yorqin teksturaga asoslanadi.
2
2
0
2
2
2
2
( )
r
v
rv
I
r
P r
e
+
−
=
( )
P r
−
shovqin mavjud bo’lganda
r
uchun ehtimollik taqsimotini bildiradi.
v
−
shovqin
bo’lmaganda tasvir pikselining intensivligi,
r
−
o’lchangan piksel intensivligi,
0
I
−
birinchi turdagi o’zgartirilgan nolinchi tartibli Bessel funksiyasi va
−
shovqinning
standart og’ishini bildiradi.
Uniform shovqini olingan tasvir piksellari diskret darajalarga kvantlanganda
hosil bo’ladi. Uning ehtimollik zichlik funksiyasi quyidagicha ifodalanadi:
1
,
( )
-
0,
if a
z
b
P z
b a
otherwise
=
( )
P z
−
z
intensivlikdagi shovqin ehtimoli taqsimotini bildiradi,
a
−
va
b
−
parametrlari intensivlik chegaralari.
Rayleigh shovqin taqsimoti quyidagicha:
2
(
)
2
(
)
/b
( )
0
z a
z
a e
for z
a
P z
b
for z
a
− −
−
=
( )
P z
−
Rayleigh shovqini uchun ehtimollik zichligi funksiyasi
,
a b
−
taqsimotning statik
xususiyatlarini aniqlaydigan ba’zi musbat konstantalar
(
0)
b
.
115
Xulosa.
Hozirgi kunda tasvirga olish qurilmalarining rivoji tasvirdagi shovqinni
minimallashtirishga yo’naltirilgan bo’lsa-da, turli shovqin turlarini va ularning kelib
chiqish sabablarini o’rganish muhim hisoblanadi. Shu sababdan, mazkur ishda raqamli
tasvirlarda uchraydigan Gauss, tuz va qalampir, uniform, Puasson, spekl, rayleigh va
risian shovqin turlari o’rganildi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Priyanka Kamboj and Varsha Rani, “A Brief Study of Various Noise Model
and filtering Techniques,” Journal of Global Research in Computer Science, Volume
4, No 4, pp.166-171, April 2013.
2.
Nik, M.M.Pura & Se, S.V.Hal. (2018). A Review Paper: Study of Various
Types of Noises in Digital Images. International Journal of Engineering Trends and
Technology. 57. 40-43. 10.14445/22315381/IJETT-V57P208.
3.
Boby, Shakil & Sharmin, Shaela. (2021). Medical Image Denoising
Techniques against Hazardous Noises: An IQA Metrics Based Comparative Analysis.
International Journal of Image, Graphics and Signal Processing. 13. 25-43.
10.5815/ijigsp.2021.02.03.
TASVIR KONTRASTINI ETALONSIZ BAHOLASH
t.f.d., prof. Mamatov Narzullo Solidjonovich
“TIQXMM” Milliy tadqiqot universiteti
Jalelova Malika Moyatdin qizi
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
Annotatsiya:
Axborotni qabul qilish va uzatishda tasvirlarning ahamiyati,
ayniqsa tibbiyot va qishloq xo’jaligi kabi sohalarda tengsizdir. Ayrim hollarda, turli
omillar sabab olingan tasvirlar sifat talablariga javob bermasligi mumkin. Kontrast,
tiniqlik, yorqinlik va shovqin tasvir sifatiga ta’sir qiluvchi muhim parametrlar
hisoblanadi. Mazkur tadqiqot ishida tasvirlashda muhim ahamiyatga ega bo’lgan
kontrast muhokama qilingan. Ya’ni, tasvir kontrastini etalonsiz baholovchi mezonlar
o’rganilgan.
Kalit soʻzlar:
tasvir, kontrast, etalonsiz baholash, mezon, ko’rsatkich, parametr,
yorqinlik.
Tasvir kontrastini oshirish tasvir tafsilotlari va ravshanligini oshirish uchun
zarurdir. Tibbiyotda u bemorlarga haddan tashqari nurlanish bermasdan aniq tashxis
qo’yishga yordam beradi. Kontrast oshirish algoritmlari kontrasti past tasvirga
qo’llanilsa, olingan tasvirni baholash o’ta muhim hisoblanadi. Olingan tasvir subyektiv
baholansa, bunda professional ekspert uchun sarflanadigan mablag’ va vaqt ko’p
sarflanadi. Shu sababdan, mazkur ishda obyektiv baholash mezonlariga ustunlik
beriladi, bunda tasvir kontrastini etalonsiz va etalonli baholash toifalari mavjud.
