643
WEBSITES.
Новости образования: исследование в XXI веке
,
1
(5), 47–50.
извлечено от https://nauchniyimpuls.ru/index.php/noiv/article/view/2252
SAN’AT MAFKURAVIY QUROL SIFATIDA
Xudayberdiev Samad Zakirovich
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Annotatsiya:
Mafkura va san’at insoniyat madaniyatining o‘zaro bog‘langan
jabhalari bo‘lib, dunyo haqidagi tushunchamizga ta’sir ko‘rsatadi va uni shakllantiradi.
Mafkura individual va jamoaviy dunyoqarashni boshqaradigan e'tiqodlar, qadriyatlar
va tamoyillar majmuini ifodalaydi, san'at esa his-tuyg'ular, g‘oyalar va istiqbollarni
etkazish uchun ishlatiladigan keng ko'lamli ijodiy ifodalarni o‘z ichiga oladi. Ushbu
abstrakt mafkura va san’at o‘rtasidagi munosabatni o‘rganib, ularning aks etishi, bir-
biriga qarshi kurashishi va ta’siriga e’tibor qaratadi.
Kalit soʻzlar:
Mafkura, san’at, madaniyat, jamiyat, orzu-istak, g‘oyalar,
mafkuraviy qurollar, shaxs.
Mafkura va san’at insoniyat madaniyati va jamiyatining o‘zaro bog‘liq va
ta’sirchan ikki jihati bo‘lib, ularning har biri bizning dunyo haqidagi tushunchamiz va
undagi o‘rnimizni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Keling, mafkura va san’at bir-
biri bilan qanday bog‘liqligini ko‘rib chiqaylik:
Mafkura deganda shaxs yoki guruhning dunyoqarashi, xatti-harakatlari va
qarorlar qabul qilish jarayonlarini boshqaradigan va amal qiluvchi e’tiqodlar,
qadriyatlar, g‘oyalar va tamoyillar ma’lum bo‘ladi. Mafkuralar siyosiy, diniy, ijtimoiy
yoki madaniy xarakterga ega bo‘lishi mumkin va ko‘pincha dunyoni tushunish va turli
muammolarni hal qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ular shaxslar va jamoalarga
o‘ziga xoslik, maqsad va yo‘nalish hissini beradi. Adabiyotlarda bo‘lsa quydagicha
ta’rif beriladi “Mafkura – muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, millat, jamiyat, davlat
manfaatlari, orzu-istak va maqsad-muddaolari ifodalangan g‘oyaviy-nazariy qarashlar
hamda ularni amalga oshirish tizimi.” Mafkurada manfaatlar ifodalanayotgan kuch va
qatlamlarning o‘tmishi, bugungi kuni va istiqboli o‘z ifodasini topadi. Insoniyat
tarixida turli-tuman mafkuralar bo‘lgan. Turli xalqlar va ijtimoiy kuchlarning g‘oyaviy
rahnamolari, mutafakkir va arboblari, o‘zlarining manfaat va maqsadlaridan kelib
chiqib, mafkuraviy ta’limot va dasturlar ishlab chiqqanlar. Mafkura muayyan diniy,
falsafiy ta’limot asosida yaratiladi, ma’lum ilmiy qarash va axloqiy tamoyillarga
tayanadi. Mafkuralar o‘z mohiyati va ta’sir kuchiga ko‘ra, jamiyatni birlashtirishi yoki
uni bir-biriga qarama-qarshi taraflarga bo‘lib yuborishi, davlatning jahondagi obro‘ va
mavqeini oshirishi yoki tushirishi, xalqlarni yuksaklikka ko‘tarishi yoki tanazzulga
duchor etishi mumkin. Yuksak maqsadlar, bunyodkor g‘oyalarga asoslangan mafkura
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga turtki bo‘ladi, ma’naviyatni yuksaltiradi, insonlarni
ulug‘vor ishlarga safarbar etadi. Ozodlik, erkinlik, mustaqillik, tinchlik, hamkorlik
g‘oyalari asosida shakllangan, ezgu maqsadlarga xizmat qiladigan mafkura
bunyodkorlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Vayronkor g‘oyalar asosida shakllangan
644
mafkuralar esa jamiyat taraqqiyotiga g‘ov bo‘ladi, millat va xalqlarni asoratga soladi.
Bunday mafkura o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra, hukmron, mustabid, tajovuzkor,
bosqinchilik, ekstremistik, aqidaparastlik shakllarida namoyon bo‘ladi.
Mafkuralar jamiyatning turli jabhalariga, jumladan, boshqaruv, iqtisod, axloq va
ijtimoiy normalarga ta’sir ko‘rsatadi. Ular mavjud kuch tuzilmalarini targ‘ib qilishlari
yoki ularga qarshi chiqishlari, ijtimoiy o‘zgarishlarni himoya qilishlari yoki an’ana va
tartibni saqlashga intilishlari mumkin. Mafkurani xalqlar ongiga singdir muayyan
maqsadga erishishlarida sana’at kuchini xam inobatga olish zarur. San’at ijodiy
ifodalarning keng doirasini, jumladan tasviriy san’at (rangtasvir, haykaltaroshlik,
fotografiya), sahna san’ati (musiqa, teatr, raqs), adabiyot, kino va boshqalarni o‘z
ichiga oladi. San’at - bu shaxslar va jamoalar o‘z fikrlari, his-tuyg‘ulari va g‘oyalarini
ifoda etadigan vositadir. U o‘yin-kulgi, muloqot, fikr yuritish va provokatsiya kabi turli
maqsadlarga xizmat qilishishini nazarga olish muhim hisoblanadi. San’at murakkab
xabarlarni etkazish va kuchli his-tuyg‘ularni uyg‘otishning noyob qobiliyatiga ega. U
ko‘pincha o‘zi yaratilgan madaniy, ijtimoiy va siyosiy kontekstni aks ettiradi va uni
mafkuralarni o‘rganish va tanqid qilish uchun qimmatli vositaga aylantiradi.
Sana’atkorlar o‘z asarlaridan hukmron mafkuralarga qarshi chiqish yoki
mustahkamlash, jamiyat normalarini shubha ostiga qo‘yish va ijtimoiy o‘zgarishlarni
ilhomlantirish uchun foydalanishlari mumkin.
Shu o‘rinda mafkura qurollari masalasida fikr yuritsak “Mafkuraviy qurollar –
fuqarolar ongiga singdirish omillari (ish vaqti, bo‘sh vaqt) va vositalari (fan, adabiyot,
san’at matbuot, radio, TV, kino, muzey, targ‘ibot va tashviqot muassasalari va hokazo),
uslublari (tushuntirish, ishontirish, majbur qilish) va usullari (alohida, jamoaviy,
ommaviy) majmuasi.” Ushu manbada fandan tashqari barcha banbalar bevosita omma
etiborini kunlik o‘ziga jalb etish vositalari xisoblanadi. San’at masalasi bo‘lsa qolgan
barcha vositalarning to‘ldiruvchisi sifatida foydalaniladi.
San’at ko‘pincha o‘z ijodkorlari va u ishlab chiqarilgan jamiyatning mafkuralarini
aks ettiradi. Rassomlar ongli yoki ongsiz ravishda o‘z e’tiqodlari va qadriyatlarini o‘z
ijodiga kiritib, san’atni o‘sha davrning hukmron mafkuralarining ko‘zgusiga
aylantirishi mumkin.
Mafkuraga qarshi kurash: Ba’zi rassomlar o‘z asarlaridan mavjud mafkuralar,
me’yorlar va kuch tuzilmalariga qarshi chiqish uchun foydalanadilar. Ular ijtimoiy
qadriyatlarni shubha ostiga qo‘yish yoki o‘zgarishlarni himoya qilish uchun satira,
ramziylik yoki provokatsion tasvirlardan foydalanishlari mumkin.
Targ‘ibot va mafkuraviy san’at Tarix davomida hukumatlar va muassasalar
san’atdan muayyan mafkura va kun tartibini targ‘ib qilish vositasi sifatida foydalangan.
Masalan, tashviqot san’ati jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish va siyosiy yoki
ijtimoiy sabablarga ko‘ra qo‘llab-quvvatlash uchun ishlatilgan.
San’at o‘zgarishlar katalizatori sifatida ko‘rib chiqadigan bo‘lsak - ijtimoiy va
siyosiy harakatlarni ilhomlantirish va safarbar qilish qudratiga ega. Murakkab san’at
asarlari fuqarolik huquqlari, gender tengligi, atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqa
mafkuraviy siljishlarni himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Badiiy erkinlik va mafkura - Badiiy erkinlik va mafkuraviy cheklovlar o‘rtasidagi
ziddiyat takrorlanadigan mavzudir. Ijodiy ifoda uchun davom etayotgan kurashni
645
ta’kidlagan holda, ijodkorlar tsenzura yoki noroziliklarga duch kelishi mumkin. Bu esa
ejod jarayonida inson tafakkuri va shuurini majburiy lxomlantirishga undaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, mafkura va san’at inson ifodasi va madaniyatining
o‘zaro bog‘langan qirralaridir. San’at mafkurani ham aks ettirishi, ham unga qarshi
turishi, uni dunyo haqidagi tushunchamiz va unga bo‘lgan e’tiqodimizni shakllantirish
va qayta shakllantirishda qudratli kuchga aylantirishi mumkin. Ular o‘rtasidagi
munosabatlar murakkab va dinamik bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti sari rivojlanib boradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Mirziyoev Sh.M. Maʼrifat va maʼnaviyat – metindek mustahkam qalqon.
http://uza.uz/oz/society/ marifat va manaviyat – metindek mustahkam qalqon, 23-04-
2018.
2. Bertelьs Ye.E. Sufizm i sufiyskaya literatura. – M.: Nauka, 1995.
3. Ibrohimov А. va boshq. Vatan tuygʼusi. – T.: Oʼzbekiston, 1996.
4. Komilov N. Tasavvuf. – T., 2009.
5. Navroʼzova G.N. va boshq. Tasavvufda inson va uning kamoloti masalasi. –
T.: Falsafa va huquq nashriyoti, 2006.
6. Yunusova G.S. Аbdulqodir Giloniy taʼlimotida bilish muammolari //“Falsafa
va huquq”. – T., 2005. № 3.
7. Yunusova G. Mashgʼullik ila forigʼlik //“Imom Buxoriy saboqlari”. – T., 2005.
№ 4.
8. Насиров Б. ХХ АСРНИНГ 30-80 ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОНДА
УМУМИЙ ОВҚАТЛАНИШ ТИЗИМИ ТАРИХИДАН //ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ.
– 2022. – Т. 5. – №. 1.
9. Nasirov B. Catering In Uzbekistan From The History Of The System //The
American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research. – 2021. – Т. 3. – №.
02. – С. 11-15.
10. Хосилмуродов И. O ‘zbekistonda bag ‘rikenglik va millatlararo totuvlik
g‘oyalarining ijtimoiy hayotdagi ahamiyati //Общество и инновации. – 2021. – Т. 2.
– №. 11/S. – С. 16-24.
11. E'tiborxon Mallayeva С. М. МАФКУРА ВА МАФКУРАВИЙ
КАТЕГОРИЯЛАР ЎРТАСИДАГИ ЎЗАРО МУНОСАБАТНИНГ НАЗАРИЙ ЖИ
//АТЛАРИ, Архив Научных Публикаций JSPI. – 2020.
12. Рахматов Х. Б. БУХОРО АМИРЛИГИ АҲОЛИСИНИНГ ЭТНИК
ТАРКИБИ ХУСУСИДА (XIX асрнинг иккинчи ярми–ХХ аср бошлари)
//ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ. – 2021. – №. SI-3.
13. Ortikov O. K. et al. Views of eastern thinkers on the development of
intellectual
abilities
in
the
scientific
heritage
//ACADEMICIA:
AN
INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL. – 2021. – Т.
11. – №. 1. – С. 211-214.
14. Хакимов О., Қурбонов З. ПЛАСТИКЛИГИ КАМ ТУПРОҚЛАР
АСОСИДА ЕНГИЛ ТЎЛДИРУВЧИЛАР ОЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИНИ
ЎРГАНИШ //Solution of social problems in management and economy. – 2022. – Т.
1. – №. 5. – С. 58-64.
646
15. Boltaeva M. J., Kh O. Ortikov. Features of the scientific heritage of
eastern thinkers about the attitude of parents to the child //Society and innovations.
Special. –2021. –No. 2. –С. 469-474.
16. Kumakovich T. A. et al. “RAQAMLI UNIVERSITET” TARAQQIYOT
OMILI SIFATIDA //International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research. – 2022. – С. 196-199.
17. Islom Xosilmurodov Falsafiy tafakkur uslubining ijtimoiy-falsafiy ahamiyati.
Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences. 2022 yil noyabr.
982-990b.
18. Xosilmurodov Islom, Kalandarov Mexroj Abu Nasr Farobiy Falsafasida axloq
masalasi. Pedagog respublika ilmiy jurnali. 2023.04.15. 434-437b
19. Islam Hasilmurodov. SOCIO-PHILOSOPHICAL IMPORTANCE OF THE
SCIENTIFIC WAY OF THINKING. WEB OF SCIENTIST: INTERNATIONAL
SCIENTIFIC RESEARCH JOURNAL. 2022. Noyabr. 138-147b.
QADIMGI MISR TARIXIDAN BA’ZI MULOHAZALAR
Tugalov Boburjon Baxodir o‘g‘li
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Axmadqulov Nozim
Jizzax davlat pedagogika universiteti talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Qadimgi Misr tarixi bo’yicha manbalar tahlili
asosida siyosiy jarayonlar bog’liq voqea hodisalar ochishga harakat qilingan.
Kalit soʻzlar:
Qadimgi Misr,poleolit,O’rta va yangi podsholik, Snofru, Xeops,
Xefren, Mikerin ehromlari, Tutmos I, Tutmos III, Amenxotep II.
Misrda odamlar paleolit davridan boshlab yashaganlar. Miloddan avvalgi 10—
6 ming yillikda Nil atrofidagi savannalarda tarqoq yashagan qabilalar terimchilik,
ovchilik, keyinroq esa baliq ovlash bilan shugʻullanishgan. Ular orasida kad, som
xalqlariga mansub qabilalar, barbarlar va kushitlar boʻlib, ularning aralashuvidan
miloddan avvalgi 4 ming yillikda Misr xalqi vujudga kelgan. Aholi nufuzining ortishi
chorvachilik va dehqonchilikka oʻtishni tezlashtirgan, bu esa hududiy jamoalarning
paydo boʻlishiga olib kelgan[1,B.89].
Dehqonchilik qilish uchun kanallar, toʻgʻonlar qurish zaruriyati tugʻilgan,
buning uchun esa oʻzaro urushlarda asir tushgan qullar mehnatidan foydalanilgan.
Natijada jamoada ijtimoiy tabaqalanish roʻy berib, urugʻ zodagonlari ajralib chiqqan,
qabila sardorlari podshohchalarga aylangan. Bir qancha mayda quldorlik davlatlar
vujudga kelgan. Keyinchalik ular oʻrtasidagi kurash natijasida, shimolida Quyi Misr,
janubida Yuqori Misr podsholiklari tuzilgan. Miloddan avvalgi taxminan 3ming
yillikda ikkala podsholik birlashib, yagona davlat barpo boʻlgan. M.ning key-ingi tarixi
4 asosiy davrga boʻlinadi: Ilk podsholik (miloddan avvalgi taxminan 3000— 2800),
Qadimgi podsholik (miloddan avvalgi taxminan 2800—2250), Oʻrta podsholik
(miloddan avvalgi taxminan 2050—1700), Yangi podsholik (miloddan avvalgi 1580—
