S H A R Q M A S H ’ A L I
48
ва
копулятив
бирликларни
ўзаро
фарқлашда
муҳим
аҳамият
касб
этиши
аниқланди
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
копу
-
лятив
бирликларнинг
учала
турида
ҳам
و
va
/
о
“
ва
”
нинг
ишлатилиши
мазкур
бирликлар
учун
умумий
хусусиятдир
.
КҚ
С
таркибий
қисмла
-
рида
лексик
номустақиллик
кузатилса
,
К
ФБ
ва
Э
К
СБ
таркибий
қисмлари
эса
ўз
мустақил
маъ
-
носига
эга
бўлади
.
Ҳозирги
кунда
копулятив
бирликларни
ўзаро
фарқлаш
,
уларни
фарқлов
-
чи
аниқ
мезонларни
яратиш
эрон
тилшунос
-
лигидаги
долзарб
масалалардан
биридир
.
АЛИШЕР
НАВОИЙНИНГ
“
ҲАЙРАТ
УЛ
-
АБРОР
”
ДОСТОНИДАГИ
ЎЗЛАШМА
ФОРСИЙ
ФЕ
Ъ
ЛИЙ
ЯРИМАФФИКСЛАР
АСОСИДА
СЎЗ
ЯСАЛИШИ
НИШАНБАЕВА
АЗИЗА
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Алишер
Навоийнинг
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достонида
учрайдиган
-
ka
š
, -s
ā
z, -nam
ā
y, -x
ā
h, -pa
ẕī
r
каби
феълий
яримаффикслар
тавсифланади
.
Туркий
тилда
ҳосил
қилинган
янги
сўзлар
таҳлилга
тортилди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
исмий
яримаффикс
,
феълий
яримаффикс
,
сўз
ясаш
,
феълнинг
ҳозирги
замон
негизи
,
қўшма
феъл
,
модел
асосида
сўз
ясаш
.
Аннотация
.
В
данной
статье
описываются
глагольные
полуаффиксы
,
такие
как
,
-ka
š
, -s
ā
z, -
nam
ā
y, -x
ā
h, -pa
ẕī
r,
которые
встречаются
в
поэме
«
Хайрат
аль
-
аброр
»
Алишера
Навои
.
Анализиру
-
ются
новообразования
с
данными
полуаффиксами
в
тюркском
языке
.
Опорные
слова
и
выражения
:
именной
полуаффикс
,
глагольный
полуаффикс
,
словообразование
,
основа
настоящего
времени
глагола
,
сложный
глагол
,
модельное
словообразование
.
Abstract.
In this article, there are described verbal semi afiixes as
-ka
š
, -s
ā
z, -nam
ā
y, -x
ā
h, -pa
ẕī
r
,
which
are met in the words of the poem “Khayrat al-abror” by Alisher Navoi. New built words with these semi
affixes in the Turkic language is analyzed.
Keywords and expressions:
nominal semi affix, verbal semi affix, word-building, verb root of present
time, compound verb, model word-building.
Ҳозирги
замон
форс
тилида
яримаффикс
-
ларнинг
икки
тури
,
яъни
исмий
ва
феълий
яримаффикслар
бўйича
бир
қатор
тадқиқотлар
олиб
борилган
.
Ўзбек
эроншунос
олимлари
А
.
Қ
уронбеков
1
,
Г
.
У
.
Мираипова
2
,
рус
эроншу
-
нос
олимлари
Ю
.
А
.
Рубинчик
3
,
Л
.
С
.
Пейсиков
4
,
1
Quronbekov A. Fors tili leksikologiyasi. –T., 2009.
2
Мираипова
Г
.
У
.
Развитие
лексики
современного
персид
-
ского
яз
ы
ка
в
период
после
исламской
революции
(
на
ма
-
териалах
газетно
-
журнальной
периодики
).
К
Д
. –
Т
., 1994.
3
Рубинчик
Ю
.
А
.
Грамматика
современного
литератур
-
ного
персидского
яз
ы
ка
. –
М
.2001.
С
.
А
.
Алиев
5
,
О
.
М
.
Сотова
6
,
эрон
олими
И
.
К
албосий
7
ларнинг
ишлари
шулар
жумласи
-
дандир
.
Аммо
классик
форс
тилида
яримаф
-
4
Пейсиков
Л
.
С
.
Очерки
по
словообразованию
персид
-
ского
яз
ы
ка
. –
М
.,
Из
-
во
Московского
университета
, 1973.
5
Алиев
С
.
А
.
Полуаффиксация
в
системе
словообразова
-
ния
современного
персидского
яз
ы
ка
.
А
К
Д
. –
М
.,1985.
6
Сотова
О
.
М
.
Основн
ы
е
структурно
-
семантические
особенности
терминообразования
в
современном
персидском
яз
ы
ке
.
К
Д
. –
М
., 2008.
7
Kalb
ā
si Ir
ā
n. S
ā
xt-e e
š
te
γāγ
i-ye va
ž
e dar zab
ā
n-e f
ā
rsi-ye
emruz. –Tehr
ā
n,1992.
S H A R Q M A S H ’ A L I
49
фикслар
мавжуд
бўлганлиги
ҳақида
маълумот
-
лар
учратмаймиз
.
О
.
К
асимов
1
нинг
тадқиқот
ишида
яримаффикслар
хусусиятига
эга
бўлган
кўпгина
воситаларни
аффикслар
қаторида
кў
-
рилганини
кузатишимиз
мумкин
.
Тадқиқотимиз
натижасида
классик
форс
тили
давридаги
асарларда
феълий
ва
исмий
яримаффикслар
орқали
ясалган
кўплаб
сўзлар
-
ни
учратдик
.
Шу
жумладан
,
классик
форс
тилида
“
Фоний
”
тахаллуси
билан
ижод
қилган
Алишер
Навоий
ҳам
ўзининг
туркий
тилдаги
асарларида
форсий
яримаффикслар
қатнашган
сўзларни
юқори
маҳорат
билан
қўллаган
.
Шундай
асарларидан
бири
“
Хамса
”
нинг
“
Ҳай
-
рат
ул
-
аброр
”
достонидир
.
Алишер
Навоий
ушбу
достонда
-ka
š
, -s
ā
z, -nam
ā
y, -x
ā
h, -fi
šā
n (-
af
šā
n), -r
ē
z, -pa
ẕī
r, -san
ĵ
, -p
āš
, -parast, -bax
š
, -navard,
-d
ā
r, -band, -p
ōš
, -
ĵō
y, -rav, -fur
ū
z,-nav
ā
z, -x
ē
z, -ni
šī
n
ва
шу
каби
бир
қатор
феълий
яримаффикслар
орқали
ясалган
сўзлардан
фойдаланади
ёки
модел
асосида
ўзи
янги
сўзлар
ясайди
.
Бу
бир
томондан
Навоий
даврида
маданиятимиз
муштараклигидан
далолат
берса
,
иккинчи
томондан
яримаффикслар
билан
сўз
ясаш
ўта
маҳсулдор
ва
кенг
имкониятларга
эгалигини
кўрсатади
.
У
шбу
яримаффиксларнинг
асл
маъносини
ҳамда
уларнинг
сўз
ясашдаги
маъносини
очиб
бериш
орқали
туркий
тилга
ўзлаштирилган
форсий
сўзларнинг
маъносини
тушунишга
ёрдам
беради
.
Қ
уйида
достонда
учраган
яримаффикс
-
ларнинг
баъзиларини
кўриб
чиқамиз
:
-
ﺶﮐ
-
ka
š
яримаффикси
“
тортувчи
”, “
қи
-
лувчи
”, “
солувчи
”
маъносида
(
ن
ﺪﯿﺸﮐ
ka
š
idan
1) “
давом
эттирмоқ
”, “
чўзмоқ
”; 2) “
тортмоқ
”; 3)
“
ром
қилмоқ
”; 4) “
олиб
бормоқ
”; 5) “
азоблан
-
моқ
”; 6) “
рўйхатга
олмоқ
”; 7) “
расм
солмоқ
”; 8)
“
ўлчамоқ
”; 9) “
ичмоқ
”; 10) “
чиқармоқ
”; 11)
“
бермоқ
(
ҳадя
)”; 12) “
сурмоқ
”; 13) “
солмоқ
(
овқат
)”; 14) “
ёймоқ
”; 15) “
чекмоқ
(
сигарет
)”;
16) “
бормоқ
”
2
феълининг
ҳозирги
замон
негизи
).
1
К
асимов
О
.
Суффиксальное
словообразование
имен
су
щ
ествительн
ы
х
в
“
Шахнаме
”
Абулкасима
Фирдоуси
.
А
К
Д
. –
Душанбе
, 1988.
2
ﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﻌﻣ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1371
.
ﺪﻠﺟ
3
.
ص
.
2994
.
Ḥā
tami
Ṭā
y
īġ
a
bir
ā
z
ā
dava
š
Dedi ki: Ey himmati
ŋ
ā
z
ā
daka
š
. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r,
31/1)
Бу
байтда
шоир
ā
z
ā
daka
š
“
нозик
табиатли
”
3
маъносида
талқин
қилинади
.
Форс
тилида
бундай
сўз
луғатларда
учрамади
.
Демак
,
шоир
бу
сўзни
модел
асосида
янги
маъно
билан
ҳосил
қилган
ва
уни
“
озод
қилувчи
”
маъносида
талқин
қилиш
мақсадга
мувофиқ
деган
фикрдамиз
.
Xudnam
ā
muxanna
ṡ
va
š
larni
ŋ
duny
ā
z
ī
ynati
iktis
ā
bida
ḥ
iylas
ā
zliqlari va
ĵā
nfid
ā
mu
ḥ
abbatka
š
larni
ŋ
d
ī
n quvvati
ḥ
is
ā
bida sarand
ā
zliqlari…
(
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r, 52/0)
Mu
ḥ
abbatka
š
сўзининг
маъноси
луғатларда
учрамади
.
Демак
,
шоир
модел
асосида
янги
сўз
ҳосил
қилган
ва
ушбу
жумлада
“
муҳаббат
аҳли
”, “
муҳаббат
майидан
тотганлар
”
маъно
-
сида
қўлланилган
.
«He»si hal
ā
k etgali qull
ā
bva
š
,
Mahlika qalbi ara qull
ā
bka
š
. (
Ḥ
ayrat
ul-abr
ā
r, 1/23)
У
шбу
байтдаги
qull
ā
bka
š
сўзининг
маъноси
ҳам
луғатларда
учрамади
.
Демак
,
бу
сўз
ҳам
шоир
томонидан
ҳосил
қилинган
бўлиб
,
“
қармоқ
солувчи
”
деган
маънода
ишлатилган
.
Булардан
ташқари
,
dilka
š
(14/34, 14/46,
14/63, 15/58
ва
б
.) “
дилни
ўзига
тортадиган
,
ёқимли
,
севимли
,
марғуб
”
4
,
kam
ā
nka
š
(36/64)
“
камон
отувчи
”
5
,
n
ā
laka
š
(19/33) “
фиғон
қилув
-
чи
,
нола
қилувчи
”
6
,
raqamka
š
(17/0) “
ёзадиган
,
битадиган
”
7
,
sarka
š
(10/15, 18/27
ва
б
.) “
бош
бермас
,
ўжар
;
эрка
ёр
,
севикли
маъшуқа
”
8
,
š
u’laka
š
(38/40) “
юзланувчи
,
ҳароратлантирув
-
чи
”
9
каби
-
ﺶ
ﮐ
-ka
š
га
тугайдиган
сўзлар
уч
-
райди
.
У
ларни
яримаффиксларга
киритиб
бўл
-
майди
,
чунки
улар
қўшма
феълларнинг
ҳозир
-
ги
замон
негизи
отлашиб
келишидан
ҳосил
3
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.2. –
Т
.: “
ФАН
”,
1983. –
Б
.508.
4
Ўша
луғат
,
Т
.1. –
Б
.487.
5
Ўша
луғат
,
Т
.2. –
Б
.96.
6
Ўша
луғат
,
Т
.2. –
Б
.474.
7
Ўша
луғат
,
Т
.2. –
Б
.614.
8
Ўша
луғат
,
Т
.3. –
Б
.50.
9
Ўша
луғат
,
Т
.3. –
Б
.553.
S H A R Q M A S H ’ A L I
50
бўлганлар
1
.
К
елтирилган
сўзлардан
n
ā
laka
š
,
ra-
qamka
š
,
š
u’laka
š
форс
тилида
мавжуд
бўлмай
,
шоир
ўз
ижодида
ҳосил
қилганлигини
кузати
-
шимиз
мумкин
.
-
زﺎﺳ
-
s
ā
z
яримаффикси
“
қилувчи
”, “
яра
-
тувчи
”, “
тикувчи
”, “
топувчи
”
маъносида
(
ﻦ
ﺘ
ﺧ
ﺎﺳ
s
ā
xtan
1) “
қурмоқ
”; 2) “
тўғриламоқ
”; 3)
“
яратмоқ
”; 4) “
кашф
қилмоқ
”; 5) “
ўрнатмоқ
”; 6)
“
ташкил
қилмоқ
”; 7) “
тартибга
келтирмоқ
”; 8)
“
тузатмоқ
”; 9) “
эркаламоқ
”; 10) “
қуроллантир
-
моқ
”; 11) “
пиширмоқ
”; 12) “
ёзмоқ
(
асар
)”; 13)
“
чора
кўрмоқ
”; 14) “
сохталаштирмоқ
”
2
феъ
-
лининг
ҳозирги
замон
негизи
).
Azraq uza kim boluban baxyas
ā
z,
An
ĵ
umi na
ḥ
s u falaki naq
š
b
ā
z. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r,
28/5)
У
шбу
байтдаги
baxyas
ā
z
сўзи
“
чокчи
,
чок
тикувчи
”
3
, “
жиякчи
,
жияк
тикувчи
”
4
маъ
-
носида
қўлланилган
бўлиб
,
шоир
томонидан
ясалган
сўздир
.
Ul mahi
š
abgard bolub
ĵ
ilvas
ā
z,
Ĵ
ilvagah
ī
bar
č
a
š
abist
ā
ni r
ā
z. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r,
11/17)
Бу
байтдаги
ĵ
ilvas
ā
z
сўзи
“
жилва
қилувчи
;
ўзини
гўзал
суратда
кўрсатувчи
;
рақс
қилиш
”
5
ҳам
шоир
томонидан
модел
асосида
ҳосил
қилинган
сўздир
.
Boldi mu
ṣ
all
ā
ni salib sa
ĵ
das
ā
z,
Har qadam aylab iki rak’at nam
ā
z. (
Ḥ
ayrat ul-
abr
ā
r, 25/3)
Sa
ĵ
das
ā
z
сўзи
“
сажда
қилувчи
”
маъносида
қўлланилган
бўлиб
,
луғатларда
учрамади
.
Булардан
ташқари
,
čā
ras
ā
z
(28/54) “
чора
то
-
пувчи
”
6
,
na
ġ
mas
ā
z
(18/78) “
чолғучи
,
куйловчи
,
со
-
1
Бу
ҳақда
қаранг
:
Нишанбаева
А
.
Форс
тилидаги
феълий
яримаффикслар
ва
сўз
ясовчи
морфема
орасидаги
фарқни
аниқлаш
муаммолари
// “
Ўзбек
шарқшунослиги
:
бугуни
ва
эртаси
”
илмий
тўплами
,
№
4. –
Т
.: 2013. –
Б
. 72-75.
2
ﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﻌﻣ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1371
.
ﺪﻠﺟ
2
.
ص
.
1786
.
3
Ҳасанов
Б
.
Навоий
асарлари
учун
қисқача
луғат
. –
Т
.:
“
ФАН
”, 1993. –
Б
.42.
4
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.1. –
Т
.: “
ФАН
”, 1983. –
Б
.232.
5
Ўша
луғат
,
Т
.1. –
Б
.577.
6
Ҳасанов
Б
.
Навоий
асарлари
учун
қисқача
луғат
. –
Т
.: “
ФАН
”, 1993. –
Б
.319.
занда
”
7
ва
naq
š
s
ā
z
(21/3) “
наққош
,
нақш
солувчи
-
лик
,
сураткаш
,
рассом
”
8
-
زﺎﺳ
-s
ā
z
га
тугайдиган
сўзлар
учрайди
.
У
лар
қўшма
феълларнинг
ҳозирги
замон
негизи
отлашиб
келишидан
ҳосил
бўлганлар
.
Достонда
учраган
сўзлардан
baxyas
ā
z
,
ba
ẕ
ls
ā
z
,
ĵ
ilvas
ā
z
,
sa
ĵ
das
ā
z
,
v
ā
si
ṭ
as
ā
z
форс
тилида
мавжуд
бўлмай
,
шоир
ўз
ижодида
ҳосил
қилганлигини
кузатишимиз
мумкин
.
-
ﺎﻤ
ﻧ
)
ی
(
–
nam
ā
(y)
яримаффикси
“
кўрсатув
-
чи
”
маъносида
(
ندﻮ
ﻤﻧ
namudan
1) “
кўрсатмоқ
”;
2) “
ошкор
қилмоқ
”; 3) “
қилмоқ
”; 4) “
ошкор
бўлмоқ
”
9
феълининг
ҳозирги
замон
негизи
).
Mulki Sulaym
ā
n uza ’i
š
ratnam
ā
y,
B
āš
i
ŋ
a salmay kolaka
ĵ
uz hum
ā
y. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r,
26/7)
Бу
байтдаги
’i
š
ratnam
ā
y
сўзи
“
хушвақтлик
қилувчи
,
шодланувчи
”
10
,
яъни
“
шодлик
кўрса
-
тувчи
”
маъносида
қўлланилган
бўлиб
,
шоир
томонидан
ясалган
сўздир
.
B
āš
i
ġ
a parv
ā
z ila gardi
š
nam
ā
y,
Oyla ki sul
ṭā
n ba
š
i uzra hum
ā
y. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r,
41/20)
У
шбу
байтдаги
gardi
š
nam
ā
y
“
айланма
,
айланишни
кўрсатувчи
”
11
маъносида
қўлла
-
нилган
бўлиб
,
шоир
томонидан
ясалган
сўздир
.
Ta
ŋ
emas ar ul kafi mu’
ĵ
iznam
ā
y,
Qil
ġ
a
č
i
šā
rat iki ayrilsa ay. (
Ḥ
ayrat
ul-abr
ā
r, 10/13)
Mu’
ĵ
iznam
ā
y
сўзи
ушбу
байтда
“
мўъжиза
кўрсатувчи
”
12
маъносида
қўлланилиб
,
шоир
томонидан
ясалган
сўздир
.
Достонда
rahnam
ā
(y)
(21/35, 13/37, 61/17,
61/17) “
йўл
бошловчи
,
раҳбар
,
йўлбошчи
”
13
сўзи
ҳам
учраб
,
у
форс
тилида
қўшма
феълнинг
ҳозирги
замон
негизи
отлашиб
келишидан
ҳосил
бўлгандир
.
У
шбу
сўзлардан
ташқари
-
nam
ā
y
яримаф
-
фикси
билан
ясалган
get
ī
nam
ā
(19/43) “
жаҳонни
7
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.2. –
Т
.: “
ФАН
”, 1983. –
Б
.450.
8
Ўша
луғат
,
Т
.2. –
Б
.448.
9
ﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﻌﻣ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1371
.
ﺪﻠﺟ
4
.
ص
.
4820
.
10
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.4. –
Т
.: “
ФАН
”, 1985. –
Б
.229.
11
Ўша
луғат
,
Т
.1. –
Б
.396.
12
Ўша
луғат
,
Т
.2. –
Б
.400.
13
Ўша
луғат
,
Т
.2. –
Б
.618.
S H A R Q M A S H ’ A L I
51
кўрсатувчи
”
1
,
takallumnam
ā
y
(15/27) “
сўзловчи
,
сўзловчидек
”
2
,
sur’atnam
ā
(11/16) “
тез
юрадиган
,
жадаллик
қилувчи
”
3
каби
сўзлар
учраб
,
улар
форс
тилида
учрамади
.
Бу
эса
шоир
модел
асосида
сўз
ясаганлигидан
далолат
беради
.
ها
ﻮ
ﺧ
-
x
ā
h
яримаффикси
“
сўровчи
”, “
хоҳ
-
ловчи
”, “
талаб
қилувчи
”
маъносида
(
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
x
ā
stan 1) “
сўрамоқ
”; 2) “
талаб
қилмоқ
”; 3) “
ният
қилмоқ
”; 4) “
хоҳламоқ
”; 5) “
муҳтож
бўлмоқ
”;
6) “
буюрмоқ
”; 7) “
ундамоқ
”
4
феълининг
ҳозир
-
ги
замон
негизи
).
Ayladi
č
un va
ĵ
hni x
ā
ki siy
ā
h,
Va’da yetib qildi
ġ
uluv qar
ẓ
x
ā
h. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r,
34/60)
Бу
байтдаги
qar
ẓ
x
ā
h
сўзи
“
қарз
берувчи
ва
қарзни
талаб
қилувчи
”
5
маъносида
қўлланил
-
ган
бўлиб
,
шоир
томонидан
ясалгандир
.
Ġā
fil ul i
š
din
š
ahi davlatpan
ā
h,
Davlati ark
ā
ni bolub ri
š
vax
ā
h. (
Ḥ
ayrat
ul-abr
ā
r, 44/51)
Ri
š
vax
ā
h
сўзи
“
пора
талаб
қилувчи
,
порахўр
”
маъносида
қўлланилиб
,
шоир
модел
асосида
сўз
ясаган
.
У
шбу
сўз
луғатларда
учрамади
.
Š
ah
č
u
ṭ
ama’ qildi erur luqmax
ā
h,
Q
ā
ne’i darv
ēš
erur p
ā
d
šā
h. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r, 34/6)
Luqmax
ā
h
сўзи
“
луқма
истовчи
,
очкўз
”
маъ
-
носида
қўлланилиб
,
у
шоир
томонидан
ясал
-
гандир
.
Бу
сўз
ҳам
луғатларда
учрамади
.
Достонда
учраган
’u
ẕ
rx
ā
h
(27/31) “
узр
сўровчи
,
авф
тиловчи
”
6
,
dilx
ā
h
(38/109, 52/118,
59/15, 62/55) “
кўнгил
истаги
,
истак
,
интилиш
;
кўнгилга
яқин
,
кўнгил
тортган
”
7
сўзлари
форс
тилидаги
қўшма
феълнинг
ҳозирги
замон
негизи
отлашиб
келишидан
ҳосил
бўлгандир
. -
x
ā
h
яримаффикси
билан
ясалган
сўзлардан
’u
ẕ
rx
ā
h
,
luqmax
ā
h
,
qar
ẓ
x
ā
h
,
ri
š
vax
ā
h
форс
тилида
1
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.1. –
Т
.: “
ФАН
”, 1984. –
Б
.401.
2
Ўша
луғат
,
Т
.3. –
Б
.166.
3
Ўша
луғат
,
Т
.3. –
Б
.131.
4
ﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﻌﻣ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1371
.
ﺪﻠﺟ
1
.
ص
.
1449
.
5
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.4. –
Т
.: “
ФАН
”, 1984. –
Б
.31.
6
Ўша
луғат
,
Т
.3. –
Б
.279.
7
Ўша
луғат
,
Т
.1. –
Б
.491.
учрамади
.
Бу
эса
шоир
модел
асосида
сўз
ясаганлигидан
далолат
беради
.
-
ﺮﯾﺬﭘ
-
pa
ẕī
r
яримаффикси
“
қабул
қилув
-
чи
”, “
талаб
қилувчи
”
маъносида
(
ﻦ
ﺘﻓ
ﺮﯾ
ﺬ
ﭘ
pazi-
roftan 1) “
кутиб
олмоқ
”; 2) “
мажбуриятига
ол
-
моқ
”; 3) “
қабул
қилмоқ
”; 4) “
ҳадя
қабул
қилмоқ
”; 5) “
маъқул
топмоқ
”; 6) “
таъсирчан
бўлмоқ
”; 7) “
эътироф
қилмоқ
”; 8) “
миннат
-
дорчилик
билдирмоқ
”; 9) “
ижобат
бўлмоқ
”; 10)
“
ижозат
берилмоқ
”; 11) “
бўйсунмоқ
”
8
феъ
-
лининг
ҳозирги
замон
негизи
).
Ṣ
un’ iligi bal
č
i
ġ
in aylab xam
ī
r,
Lu
ṭ
f ila aylab ani hay‘atpa
ẕī
r. (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r,
20/11)
Бу
байтдаги
hay‘atpa
ẕī
r
сўзи
“
шаклланувчи
,
ҳар
хил
шаклга
кирувчи
”
9
маъносида
қўллани
-
либ
,
шоир
томонидан
ясалгандир
.
...va ul
š
af
ī
’i-
š
af
ā
’at qil
ġ
anlar
ġ
a x
ā
liqi ’
ā
lam va
ā
dam
š
af
ā
’atpa
ẕī
r (
Ḥ
ayrat ul-abr
ā
r, 5/0)
У
шбу
жумлада
š
af
ā
’atpa
ẕī
r
сўзи
“
ҳимоя
-
талаб
”
10
маъносида
талқин
қилинган
.
Булардан
ташқари
,
достонда
учраган
iq
ā
mat-
pa
ẕī
r
(44/16) “
жойни
қабул
қилувчи
”
ва
ta
ĵ
azziypa
ẕī
r
(11/50) “
қисмларга
бўлинувчи
”
сўз
-
лари
луғатларда
келтирилмаган
ва
уларни
ҳам
шоир
модел
асосида
ясагандир
.
Достондаги
farm
ā
npa
ẕī
r
(20/41, 40/45, 49/11) “
буйруқни
бажарувчи
,
бўйсунувчи
”
11
сўзи
эса
форс
тили
-
даги
қўшма
феълнинг
ҳозирги
замон
негизи
отлашиб
келишидан
ҳосил
бўлган
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
Али
-
шер
Навоийнинг
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достонида
қуйидаги
феълий
яримаффикслар
сўзларда
-
s
ā
z
– 19,
-
pa
ẕī
r
– 13,
-
ka
š
– 12
, -
nam
ā
y
– 7,
-
x
ā
h
– 6
марта
учради
.
У
шбу
сўзларнинг
кўпи
форс
тилида
мавжуд
эмаслиги
аниқланди
.
Достонда
форс
тилида
учрамайдиган
янги
сўзлар
ясали
-
ши
Навоийнинг
форс
тилини
ва
сўз
ясаш
усулларини
мукаммал
билишидан
далолат
беради
.
8
ﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﻌﻣ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1371
.
ﺪﻠﺟ
1
.
ص
.
712
.
9
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.4. –
Т
.: “
ФАН
”, 1985. –
Б
.141.
10
Ҳасанов
Б
.
Навоий
асарлари
учун
қисқача
луғат
. –
Т
.: “
ФАН
”, 1993. –
Б
.326.
11
Фозилов
Э
.
И
.
таҳрири
остидаги
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
Т
.3. –
Т
.: “
ФАН
”, 1984. –
Б
.325.
S H A R Q M A S H ’ A L I
52
ФОРС
ТИЛИДА
ФЕ
Ъ
ЛЛАРНИНГ
ЛЕКСИК
-
СЕМАНТИК
ВАРИАНТЛАШУВИ
АРИФДЖАНОВ
ЗОКИР
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
:
Мақолада
форс
тилидаги
феъл
сўз
туркуми
ва
унинг
лексик
-
семантик
вариан
-
тлашуви
тадқиқ
қилинади
.
Вариантлашувнинг
муҳим
турларидан
ҳисобланган
лексик
-
семантик
вариантлашув
омиллари
ва
унинг
аҳамияти
ўрганилган
.
Феъл
маъносининг
ўзгаришида
гап
бўлак
-
ларининг
таъсири
ҳақида
фикр
-
мулоҳазалар
баён
қилинган
.
Калит
сўзлар
:
вариантлашув
,
лексик
-
семантик
вариант
,
содда
феъл
,
префиксли
феъл
,
қўшма
феъл
,
кўпмаънолилик
.
Аннотация
:
Статья
посвящена
рассмотрению
глагола
как
части
речи
в
персидском
языке
,
а
также
его
лексико
-
семантическим
вариациям
.
Изучены
факторы
лексико
-
семантической
вариации
и
изложены
взгляды
на
влияние
частей
предложения
на
смысл
глагола
.
Ключевые
слова
:
вариация
,
лексико
-
семантический
вариант
,
простой
глагол
,
префиксальный
глагол
,
сложный
глагол
,
многозначность
.
Summary:
In the article the verb is studied as a part of speech in Persian and its lexical-semantic variation.
Factors of lexico-semantic variation as one of the most important types of variation and its role have been studied.
The arguments about the influence of the parts of the sentence in changing the meaning of the verb are expounded.
Keywords:
variation, lexical-semantic variant, simple verb, prefix verb, compound verb, polysemy.
Барча
тилларда
бўлгани
каби
форс
тилида
ҳам
феъл
тилда
гап
ясалишида
фаол
иштирок
этадиган
энг
муҳим
лексик
унсурлардан
бири
ҳисобланади
.
Эронлик
тилшунос
олим
Парвиз
Нотил
Хонларийнинг
фикрича
“
феъл
кесимни
ифодалайдиган
энг
муҳим
унсур
ҳисобланиб
,
агар
гап
фақатгина
бир
сўздан
ташкил
топган
бўлса
,
ушбу
сўз
,
албатта
,
феъл
сўз
туркумига
мансуб
бўлади
.
Гап
тузилиши
феълсиз
амалга
ошмайди
”
1
.
Шунингдек
,
Ҳ
.
Анварий
,
Ҳ
.
Аҳма
-
дий
Гиви
2
,
Ш
.
Моҳутиён
3
,
У
.
Табибзада
4
каби
бошқа
кўпчилик
эронлик
тилшунослар
ҳам
феълни
гапнинг
энг
асосий
унсури
сифатида
эслатиб
ўтишган
.
1
یﺮﻠﻧ
ﺎ
ﺧ
ﻞ
ﺗﺎ
ﻧ
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
،
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
،ﺰﯾ
و
ﺮﭘ
:
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
،س
ﻮﺗ
تا
رﺎ
ﺸ
ﺘ
ﻧا
1359
.
ص
.
13
-
14
.
2
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑزرﻮﺘﺳد
،ﻦﺴﺣ
،ی
ﻮ
ﯿﮔ
یﺪﻤﺣا
؛
ﻦﺴﺣ
،ی
رﻮ
ﻧا
2
،
ﻢﻗ
:
،
ﯽ
ﻤﻃ
ﺎﻓ
تا
رﺎ
ﺸ
ﺘ
ﻧا
1373
.
3
ن
اﺮﮭ
ﺗ
،
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
،
د
ا
ز
ﺮﮭﺷ
نﺎ
ﯿ
ﺗﻮ
ھ
ﺎ
ﻣ
:
،ﺰﮐﺮﻣﺮﺸﻧ
1387
.
4
ﺪﯿﻣا
،ه
د
ا
ز
ﺐ
ﯿﺒﻃ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳ
:
ه
و
ﺮﮔ
ﮥﯾﺮ
ﻈ
ﻧ
س
ﺎﺳ
اﺮ
ﺑ
ی
ﺎ
ھ
ن
اﺮﮭ
ﺗ
،
ﯽ
ﮕ
ﺘ
ﺴ
ﺑ
ا
و
رﻮﺘﺳد
رد
ن
ا
د
ﺮﮔ
دﻮ
ﺧ
:
،ﺰﮐﺮﻣ
ﺮﺸﻧ
1391
.
Форс
тилининг
бутун
лексикасида
бўлгани
каби
,
феъл
туркумига
оид
сўзларда
ҳам
вариант
-
лашувнинг
ҳар
хил
турларини
кузатиш
мумкин
.
Айтиш
мумкинки
,
форс
тилидаги
феъллар
тилнинг
турли
сатҳларида
энг
кўп
вариантларга
эга
бўлган
сўз
туркумларидан
ҳисобланади
.
Феъллар
вариантлашуви
форс
тилининг
ифода
имкониятларини
кенгайтирувчи
ҳамда
ранг
-
баранглигини
таъминловчи
омиллардан
бири
ҳисобланади
.
Жумладан
,
тадқиқотимиз
объекти
бўлган
лексик
-
семантик
вариантлар
феъл
тизимидаги
вариантлашувнинг
маъновий
вари
-
антлашув
жиҳатларини
акс
эттирадиган
восита
сифатида
муҳим
ўрин
тутади
.
Тилшуносликда
кўпмаъноли
сўзнинг
турли
ўринларда
ишлатилаётган
маънолари
ўша
сўз
-
нинг
лексик
-
семантик
вариантлари
сифатида
қа
-
ралади
.
Айтиш
мумкинки
,
кўпмаънолилик
(
по
-
лисемия
),
асосан
,
кенг
қўлланиладиган
сўзларга
хос
бўлиб
,
лексик
-
семантик
вариантлар
кўпчи
-
лик
ҳолатларда
сўзнинг
бошқа
сўзлар
тизимида
-
ги
позицияси
,
яъни
унинг
бошқа
сўзлар
билан
қўшила
олиш
хусусияати
билан
боғлиқдир
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
53
Форс
тилида
феълларнинг
лексик
-
семантик
вариантлари
феъл
туркумига
тегишли
бўлган
бир
сўз
воситасида
турли
контекстларда
турли
маъноларни
англатишга
хизмат
қилади
.
Зеро
лексик
-
семантик
вариантлар
камроқ
луғат
таркиби
билан
кўпроқ
маънони
ифодалаш
воситасидир
.
Форс
тили
лексикаси
,
жумладан
,
ушбу
тилдаги
феъл
туркумига
оид
сўзларда
кўпмаънолилик
кенг
тарқалган
ҳолат
ҳисоб
-
ланади
.
Маълумот
ўрнида
2
жилдлик
форсча
-
русча
луғатда
1
келтирилган
баъзи
содда
феълларнинг
маънолари
–
лексик
-
семантик
варианларини
санаб
ўтамиз
:
ن
ﺪﯿﺸﮐ
ke
š
idan
18
та
,
ندرﻮ
ﺧ
xordan
12
та
,
ن
ﺪﯿ
ﺳر
residan
9
та
маъноларни
ифодалайди
.
Шуни
таъкидлаш
лозимки
,
юқорида
келтирил
-
ган
лексик
-
семантик
вариантлар
ушбу
феъллар
англатадиган
ҳамма
маънони
тўлиқ
қамраб
ололмайди
,
чунки
мазкур
луғат
тузилганига
30
йилдан
ошган
бўлиб
,
бу
даврда
нафақат
форс
тили
терминологик
қатлами
балки
феъллар
-
нинг
лексик
-
семантик
қатлами
ҳам
сезиларли
даражада
бойиганини
кузатиш
мумкин
.
Масалага
янада
ойдинлик
киритиш
мақса
-
дида
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
[x
ā
stan]
феъли
лексик
-
семантик
ва
-
риантлари
тадқиқига
жиддийроқ
киришсак
.
Форс
тилида
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
[x
ā
stan]
феъли
кўп
маъно
-
ли
сўзлардан
ҳисобланади
.
Жумладан
,
Али
Акбар
Деҳхудонинг
“Lo‘g‘atnome-e Dehxodo”
қомусий
луғатида
2
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
[x
ā
stan]
сўзининг
иккита
маъноси
:
1)
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
;
2)
талаб
қилмоқ
;
Муҳаммад
Муиннинг
“
Фар
-
ҳанг
-
е
Мўин
”
изоҳли
луғатида
3
ушбу
сўзнинг
еттита
маъноси
:
1)
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
;
2)
талаб
қилмоқ
; 3)
истамоқ
,
хоҳламоқ
; 4)
орзу
қилмоқ
,
тиламоқ
; 5)
эҳтиёжи
бўлмоқ
; 6)
буюр
-
моқ
; 7)
чақирмоқ
,
чорламоқ
;
Ҳасан
Амиднинг
“
Фарҳанг
-
е
Амид
”
изоҳли
луғатида
[8]
унинг
тўққизта
(
жумладан
,
иккита
архаик
)
маъноси
:
1
Персидско-русский словарь: в 2-х томах, под редакцией
Ю.А.Рубинчика, 3-издание. I-том. –М.: Русский язык, 1985.
2
ﺮﺒﮐا
ﯽ
ﻠﻋ
،اﺪ
ﺨ
ھ
د
.
اﺪ
ﺨ
ھ
د
ﮫﻣ
ﺎ
ﻨ
ﺘ
ﻐ
ﻟ
.
رد
222
ه
و
ﺰﺟ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1324
-
1359
.
3
ﺪﻤﺤﻣ
،ﻦﯿﻌﻣ
.
ﻦﯿﻌﻣ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
.
رد
6
ﺪﻠﺟ
.
ﺪﻠﺟ
1
،
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1342
.
1)
сўрамоқ
,
талаб
қилмоқ
; 2)
майли
бўлмоқ
,
мойил
бўлмоқ
; 3)
ниятида
бўлмоқ
; 4)
яхши
кўр
-
моқ
,
севмоқ
; 5)
чақирмоқ
,
чорламоқ
; 6)
эҳтиё
-
жи
бўлмоқ
,
керак
бўлмоқ
; 7)
кўз
тутмоқ
,
кут
-
моқ
,
умид
қилмоқ
; 8)
орзу
қилмоқ
; 9)
истамоқ
,
хоҳламоқ
;
Ҳасан
Анварийнинг
“
Фарҳанг
-
е
бўзўрг
-
е
Сўхан
”
изоҳли
луғатида
4
эса
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
[
х
ā
стан
]
нинг
ўн
саккизта
(
жумладан
,
олтита
архаик
ва
бешта
сўзлашув
нутқида
учрайдиган
)
маъноси
:
1)
сўрамоқ
,
талаб
қилмоқ
; 2)
чақир
-
моқ
,
чорламоқ
; 3)
қарзини
сўрамоқ
; 4)
эҳтиё
-
жи
бўлмоқ
,
керак
бўлмоқ
; 5)
ниятида
бўлмоқ
;
6)
майли
бўлмоқ
,
мойил
бўлмоқ
; 7)
яхши
кўр
-
моқ
,
кўргиси
келмоқ
; 8)
кўз
тутмоқ
,
кутмоқ
,
умид
қилмоқ
ва
ҳ
.
к
.
келтирилган
.
Ю
.
А
.
Рубинчик
таҳрири
остидаги
“
Форсча
-
русча
”
икки
тиллик
луғатида
5
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
[x
ā
stan]
сўзининг
олтита
маъ
-
носи
тўрт
маъно
қаторида
келтирилган
:
1)
ис
-
тамоқ
,
хоҳламоқ
;
ниятида
бўлмоқ
, ...
моқчи
бўлмоқ
; 2)
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
;
чорла
-
моқ
,
таклиф
қилмоқ
; 3)
чақирмоқ
,
чақиртир
-
моқ
; 4)
эҳтиёжи
бўлмоқ
,
унга
керак
бўлмоқ
.
Форс
тилида
кўпмаъноли
феълларнинг
улу
-
ши
каммаъноли
феъллар
улушидан
кўпроқ
эканлигини
кузатилади
ва
бунинг
асосий
омиллари
сифатида
,
биринчидан
,
юқорида
эс
-
латиб
ўтилганидек
,
форс
тили
феъл
лексикаси
,
хусусан
содда
феъллар
сонининг
чеклан
-
ганлигини
,
иккинчидан
эса
форс
тилидаги
кўпчилик
феълларнинг
катта
валентлик
(
бошқа
сўзлар
билан
синтактик
муносабатга
киришиб
,
улар
билан
бирикиш
)
қобилиятига
эга
экан
-
лигини
эслатиб
ўтиш
мумкин
.
Шу
билан
бирга
,
феъл
иштирок
этаётган
гапдаги
бошқа
гап
бўлаклари
ҳам
феъл
билан
синтактик
муно
-
сабатга
киришиб
,
турли
ўринларда
унинг
маъносини
ўзгартириши
,
яъни
феълнинг
асо
-
сий
маъносидан
ташқари
яна
бир
неча
маъноларини
–
лексик
-
семантик
вариантла
-
рини
вужудга
келтириши
мумкин
.
4
ﻦ
ﺨ
ﺳ
گ
ر
ﺰ
ﺑ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
،ﻦﺴﺣ
،ی
رﻮ
ﻧا
/
ﻦﺴﺣ
ﯽﺘﺳ
ﺮﭘﺮ
ﺳ
ﮫ
ﺑ
،ﻦ
ﺨ
ﺳ
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
،ی
رﻮ
ﻧا
1381
–
8
ج
.
ﺪﻠﺟ
4
.
ص
.
2853-2854
.
5
Персидско-русский словарь: в 2-х томах, под редак-
цией Ю.А.
Рубинчика, 3-издание. I-том. –М.: Русский
язык, 1985, -С. 573-574.
S H A R Q M A S H ’ A L I
54
Шундай
қилиб
,
форс
тилидаги
феълларнинг
кўпмаънолилигини
келтириб
чиқарувчи
қуйи
-
даги
уч
асосий
омилни
эслатиб
ўтиш
мумкин
:
1)
феъллар
,
хусусан
,
префиксли
ва
қўшма
феълларнинг
ясалишида
катта
рол
ўйновчи
содда
феъллар
сонининг
камлиги
;
2)
кўпчилик
феълларнинг
катта
валентлик
(
бошқа
сўзлар
билан
синтактик
муносабатга
киришиб
улар
билан
бирикиш
)
қобилиятига
эга
эканлиги
;
3)
бошқа
гап
бўлакларининг
таъсири
остида
турли
контекстларда
феъл
маъно
-
сининг
ўзгариши
.
Ю
қорида
эслатиб
ўтганимиздек
,
форс
тилидаги
феълларнинг
,
айниқса
,
содда
ва
пре
-
фиксли
феълларнинг
сони
унчалик
кўп
эмас
,
бунинг
устига
ҳозирги
кунга
келиб
янги
содда
ва
префиксли
феълларнинг
ясалиши
юз
бермаяпти
.
Бу
ҳолат
,
эса
ўз
навбатида
,
иш
-
ҳаракат
билан
боғлиқ
бўлган
бир
неча
маъно
-
нинг
бир
феъл
воситасида
ифодаланишига
,
бу
эса
ўз
ўрнида
феълнинг
кўпмаъноли
сўзга
айланишига
сабаб
бўлади
.
Албатта
,
бунинг
аксини
таъкидлайдиган
тадқиқотчилар
ҳам
бор
.
Жумладан
,
эронлик
тадқиқотчи
Л
.
Шарифий
форс
тилидаги
содда
феълларнинг
сони
кам
эканлигининг
асосий
сабабларидан
бири
сифатида
уларнинг
кўпмаъ
-
ноли
эканлигини
кўрсатади
1
.
Эронлик
тадқи
-
қотчининг
кўпмаънолилик
содда
феъллар
со
-
нининг
кам
бўлишига
сабаб
бўлганлиги
ҳақи
-
даги
хулосасига
қўшилмаган
ҳолда
унинг
ندﺎﺘﻓ
ا
[oft
ā
dan]
феъли
мисолида
форс
тилидаги
кўп
-
гина
содда
феълларга
кўпмаънолилик
хос
экан
-
лиги
тўғрисидаги
фикрини
маъқуллаш
мумкин
,
деб
ўйлаймиз
.
Зеро
,
ҳақиқатдан
ҳам
форс
тили
-
даги
содда
феълларнинг
кўпчилиги
кўпмаъно
-
ли
бўлиб
,
айни
бир
содда
феълнинг
турли
ўринларда
ҳар
хил
маъноларни
ифодалашда
иштирок
этиши
кенг
тарқалган
ҳолат
ҳисоб
-
ланади
.
Буни
юқорида
келтирилган
ﻦ
ﺘ
ﺴﻧا
د
[d
ā
nestan]
содда
феълининг
лексик
-
семантик
вариантлари
мисолида
ҳам
кўриш
мумкин
.
1
ﯽ
ﻔﯾﺮﺷ
ﻼﯿﻟ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ی
ﺎ
ﻨﻌﻣﺪﻨﭼ
ﻞﻌ
ﻓ
ﮏﯾ
ﮫ
ﺑ
ﯽﺘ
ﺧ
ﺎ
ﻨﺷ
ی
د
ﺮﮑﯾ
ور
//
ل
ﺎﺳ
،
ﯽﺘ
ﺧ
ﺎ
ﻨﺷ
م
ﻮ
ﻠﻋ
ی
ﺎ
ھ
ه
زﺎﺗ
11
ه
رﺎ
ﻤﺷ
،
4
،
1388
ص
،
.
12
.
Форс
тилидаги
феъллар
ичида
энг
кам
сонли
бўлган
префиксли
феълларда
ҳам
кўпмаънолилик
ҳолатларини
кузатиш
мумкин
.
Мисол
:
ﻦ
ﺘ
ﺷا
د
ﺮ
ﺑ
[
бар
-
д
āš
тан
]
1) (
жойидан
)
олмоқ
,
кў
-
тармоқ
,
кўтариб
олмоқ
; 2)
олиб
олмоқ
,
олвол
-
моқ
,
ўзига
олмоқ
; 3)
кўчириб
олмоқ
,
ёзиб
олмоқ
,
олмоқ
,
туширмоқ
(
нусха
,
сурат
ва
ш
.
к
.); 4)
тўл
-
дирмоқ
,
босиб
кетмоқ
,
қоплаб
олмоқ
(
сув
,
овоз
ва
ш
.
к
.); 5)
йиғиб
-
термоқ
,
йиғиб
-
териб
олмоқ
(
ҳосилни
); 6)
олмоқ
,
сотиб
олмоқ
; 7)
бирга
олиб
олмоқ
,
бирга
олиб
чиқмоқ
,
бирга
олиб
юрмоқ
,
бирга
олиб
кетмоқ
; 8)
чидамоқ
,
чидаш
бермоқ
,
кўтармоқ
,
кўтара
олмоқ
; 9)
ўртадан
олиб
ташламоқ
,
йўқотмоқ
,
йўқ
қилмоқ
; 10)
ўғирла
-
моқ
,
уриб
кетмоқ
; 11)
олиб
ташламоқ
,
узиб
(
кесиб
,
ажратиб
)
олмоқ
(
тана
аъзоси
ва
ш
.
к
.);
12)
олиб
қўймоқ
,
бошқа
жойга
қўймоқ
.
Бундан
ташқари
форс
тилидаги
содда
ва
пре
-
фиксли
феъллар
қўшма
феъллар
таркибида
кў
-
макчи
феъл
вазифасида
келиб
асосий
маънолари
-
дан
бошқа
маънолар
ҳам
яратиши
мумкин
.
Мисол
:
ﻦ
ﺘ
ﺴﻧا
د
ﺢ
ﺟﺮﻣ
афзал
кўрмоқ
,
ﻦ
ﺘ
ﺴﻧا
د
ﻦﯿﻘﯾ
ишончи
комил
бўлмоқ
ва
ҳ
.
к
.
ﻦ
ﺘ
ﺷا
د
ﺮ
ﺑ
رﺎﺑ
ҳомиладор
бўлмоқ
,
ﻦ
ﺘ
ﺷا
د
ﺮ
ﺑ
ب
ﺎﺗ
қийшайиб
қолмоқ
,
ﻦ
ﺘ
ﺷا
د
ﺮ
ﺑ
زرد
ёриқ
(
дарз
)
пайдо
бўлмоқ
ва
ҳ
.
к
.
Гарчи
форс
тилидаги
феълларнинг
катта
қисмини
ташкил
этувчи
ёки
содда
ва
префик
-
сли
феълларга
нисбатан
кўп
бўлган
қўшма
феъллар
орасида
ҳам
кўпмаънолилиги
билан
ажралиб
турадиган
феъллар
учраса
-
да
,
бу
ҳолатни
кўпчилик
қўшма
феълларга
хос
,
деб
бўлмайди
.
Бир
томондан
,
тилда
олдиндан
мав
-
жуд
бўлган
содда
феълларнинг
синонимлари
ёки
функционал
эквивалентлари
сифатида
,
ик
-
кинчи
томондан
,
форс
тилига
чет
тиллардан
,
биринчи
навбатда
,
араб
тилидан
ўзлашган
сўзлар
иштирокида
феъл
ясаш
натижасида
2
ҳо
-
сил
бўлган
форс
тилидаги
қўшма
феълларнинг
катта
қисми
асосий
маънодан
ташқари
яна
бир
-
икки
кўчма
маънога
эга
.
Аммо
улар
орасида
кўпмаъноли
феъллар
ҳам
талайгина
.
Форс
тилида
энг
кўп
маънога
эга
бўлган
қўшма
феъллардан
бири
сифатида
қуйидаги
феълни
эслатиш
мумкин
:
2
فﺮﺷا
ﯽ
ﻠﻋ
ﯽ
ﻗ
دﺎ
ﺻ
.
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﻠﻌﺟ
ی
ﺎ
ھ
ﻞﻌ
ﻓ
ه
رﺎﺑ
رد
ﯽﺳرﺎﻓ
//
ﻢﻠﻋ
نﺎﺑز
و
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﺎ
ﻨﯿﻤ
ﺳ
تﻻ
ﺎ
ﻘﻣ
ﮫﻋ
ﻮ
ﻤ
ﺠ
ﻣ
.
،
ﯽ
ھ
ﺎ
ﮕﺸﻧا
د
ﺮﺸﻧ
ﺰﮐﺮﻣ
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1372
.
ص
.
236
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
55
ﯽﺳر
ﺮ
ﺑ
ند
ﺮﮐ
[barresi kardan]
1)
текширмоқ
,
текшириб
кўрмоқ
; 2)
ўрганмоқ
,
ўрганиб
чиқ
-
моқ
,
кўриб
чиқмоқ
; 3)
ўйлаб
кўрмоқ
; 4)
муҳока
-
ма
қилмоқ
; 5)
ўртага
ташламоқ
,
кўтариб
чиқ
-
моқ
; 6)
тадқиқ
қилмоқ
ва
ҳ
.
к
.
Ю
қорида
эслатиб
ўтганимиздек
,
форс
тили
-
даги
кўпчилик
феълларнинг
катта
валентлик
(
бошқа
сўзлар
билан
синтактик
муносабатга
киришиб
,
улар
билан
бирикиш
)
қобилиятига
эга
эканлиги
ҳам
улар
воситасида
турли
ўрин
-
ларда
турли
маъноларнинг
ифодаланиши
учун
имконият
яратади
.
Биз
юқорида
эслатиб
ўтган
эронлик
тадқиқотчи
Л
.
Шарифий
ўзининг
ﻓ
ا
ندﺎﺘ
[oft
ā
dan]
содда
феълининг
турли
контекстларда
қўлланиладиган
маънолари
–
лексик
-
семантик
вариантларига
бағишланган
мақоласида
ушбу
феълнинг
қанчалик
катта
валентлик
қобилия
-
тига
эга
эканлигини
кўрсатиб
берар
экан
,
ушбу
феълнинг
гапдаги
турли
гап
бўлаклари
ва
тур
-
ли
сўз
туркумларига
оид
сўзлар
билан
синтак
-
тик
муносабатга
киришиб
саксонтача
маънони
ифодалашда
иштирок
этишини
аниқлаганини
эслатади
1
.
У
шбу
тадқиқотчи
томонидан
келти
-
рилган
қуйидаги
гап
ва
жумлаларда
ندﺎﺘﻓ
ا
[oft
ā
-
dan]
содда
феълининг
бошқа
сўзлар
билан
син
-
тактик
муносабатга
киришиб
турли
маънолар
-
ни
ифодалашда
иштирок
этганини
кузатамиз
:
دﺎﺘﻓ
ا
ﻦﯿﻣ
ز
ﮫ
ﺑ
ﺖﺧ
رد
ز
ا
ﺐ
ﯿ
ﺳ
)
ﯽ
ﻨﻌﻣ
ﮫ
ﺑ
»
ند
ﺮﮐ
ط
ﻮ
ﻘ
ﺳ
«
(
؛
Олма
дарахтдан
ерга
тушди
(“
пастга
тушиб
кетмоқ
”
маъносида
).
ﺪﻧ
دﺎﺘﻓ
ا
ﺎ
ﻣ
ﯽ
ﭘ
رد
)
ﯽ
ﻨﻌﻣ
ﮫ
ﺑ
»
ن
ﺪﻣآ
«
(
؛
Бизнинг
изимиздан
тушишди
(“
келмоқ
”
маъносида
).
م
دﻮﺑ
ه
دﺎﺘﻓ
ا
ل
ﺎ
ﯿﺧ
ﮫﭼ
ﮫ
ﺑ
ل
ﺎ
ﺣ
ن
آ
رد
ﻢﻧا
د
ﯽ
ﻤﻧ
)
ﮫ
ﺑ
ﯽ
ﻨﻌﻣ
»
ﻦ
ﺘ
ﺷا
د
«
(
؛
Ўша
ҳолда
не
хаёлга
борганимни
билмайман
(“
ега
бўлмоқ
”
маъносида
).
ﻦﯿﯾ
ﺎ
ﭘ
دﺎﺘﻓ
ا
ﻢﻧ
ﻮ
ﺧ
رﺎ
ﺸ
ﻓ
)
ﯽ
ﻨﻌﻣ
ﮫ
ﺑ
»
ن
ﺪﺷ
ﻢﮐ
«
(
؛
Қон
босимим
тушди
(“
камаймоқ
”,
“
пасаймоқ
”
маъносида
).
دﺎﺘﻓ
ا
ﻢ
ﺘﺳد
،ﺖ
ﺳ
ا
ﻦﯿﮕﻨ
ﺳ
ﯽ
ﻠﯿﺧ
ﮫﺒﻌﺟ
ﻦﯾا
)
ﯽ
ﻨﻌﻣ
ﮫ
ﺑ
»
ن
ﺪﺷ
ﻖ
ﻣ
ر
ﯽﺑ
«
(
؛
1
ﯽ
ﻔﯾﺮﺷ
ﻼﯿﻟ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ی
ﺎ
ﻨﻌﻣﺪﻨﭼ
ﻞﻌ
ﻓ
ﮏﯾ
ﮫ
ﺑ
ﯽﺘ
ﺧ
ﺎ
ﻨﺷ
ی
د
ﺮﮑﯾ
ور
//
ل
ﺎﺳ
،
ﯽﺘ
ﺧ
ﺎ
ﻨﺷ
م
ﻮ
ﻠﻋ
ی
ﺎ
ھ
ه
زﺎﺗ
11
ه
رﺎ
ﻤﺷ
،
4
،
1388
.
ص
.
12
.
Бу
қути
жуда
ҳам
оғир
,
қўлим
толиқиб
қолди
(“
толиқмоқ
”
маъносида
)
.
Форс
тилидаги
феълларнинг
турли
лексик
-
семантик
вариантларининг
вужудга
келишида
гапдаги
турли
гап
бўлаклари
ҳамда
лексик
ун
-
сурларнинг
феълга
кўрсатган
таъсири
ҳам
кат
-
та
рол
ўйнайди
.
Эронлик
тадқиқотчи
Ҳамид
Рабиий
ўз
мақоласида
эга
ва
тўлдирувчи
каби
гап
бўлаклари
,
предлог
ҳамда
эргаш
гапнинг
содда
феъллар
маъносининг
ўзгаришидаги
таъ
-
сирини
тадқиқ
қилган
2
.
У
шбу
тадқиқотчи
кел
-
тирган
мисоллардан
айримларини
эътиборин
-
гизга
ҳавола
қиламиз
:
Эганинг
таъсирида
феъл
маъносининг
ўзгариши
:
ﺖ
ﻓر
ﯽ
ﻠﻋ
–
Али
кетди
;
ﺖ
ﻓر
ق
ﺮ
ﺑ
–
э
лектр
узилди
;
ﺖ
ﻓر
ﺮﻤﻋ
–
умр
ўтди
;
ﺖ
ﻓر
ب
ﺎﺘﻓ
آ
–
қуйиш
ботди
;
ﺪﻣآ
ﯽ
ﻠﻋ
–
Али
келди
;
ﺪﻣآ
ن
ا
رﺎﺑ
–
ёмғир
ёғди
;
ﺪﻣآ
رﺎ
ﮭ
ﺑ
–
баҳор
келди
.
Тўлдирувчининг
таъсирида
феъл
маъноси
-
нинг
ўзгариши
:
ﺪﯿﺸﮐ
ا
ر
ه
ﻮ
ﯿﻣ
–
мевани
(
таро
-
зида
)
тортди
;
ﺪﯿﺸﮐ
ا
ر
ﺮﯾ
ﻮ
ﺼ
ﺗ
–
тасвир
солди
;
ﺪﯿﺸﮐ
ا
ر
رﺎ
ﮕﯿ
ﺳ
–
сигаретани
чекди
;
ﺪﯿﺸﮐ
ا
ر
ن
اﺪﻧ
د
–
тишни
суғуриб
олди
;
ﺪﯿﺸﮐ
ا
ر
ا
ﺬ
ﻏ
–
овқатни
сузди
(
дастурхонга
қўйди
)
ва
ҳ
.
к
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиб
ўтиш
лозимки
,
форс
тилидаги
феълларнинг
таржима
ва
изоҳли
луғатларда
берилган
маънолари
ҳар
доим
ҳам
ушбу
феъллар
воситасида
нутқнинг
турли
кон
-
текстларида
ифодаланадиган
маъноларнинг
ҳаммасини
тўлалигича
қамраб
ололмайди
.
Бундан
ташқари
,
кўпчилик
ҳолларда
таржима
луғатларда
ҳам
изоҳли
луғатларда
ҳам
сўзлар
-
нинг
,
жумладан
,
феълларнинг
маънолари
тилда
қўлланилиш
даражаси
кетма
-
кетлигига
қараб
берилиши
сабабли
ҳар
бир
кўпмаъноли
сўз
,
хусусан
,
феъл
англатадиган
маъноларни
маъно
гуруҳларига
тақсимлаб
акс
эттиришга
унчалик
эътибор
берилмайди
.
Бизнингча
,
ўқув
ва
тар
-
жима
мақсадларидаги
луғатлар
ҳамда
умумий
изоҳли
луғатлардан
ташқари
тилдаги
ҳар
бир
сўзнинг
бутун
семантик
майдонини
қамраб
оладиган
,
яъни
сўзнинг
турли
контекстларда
турли
лексик
ва
семантик
унсурлар
билан
му
-
2
ر
ﺪﯿﻤﺣ
ﯽ
ﻌﯿ
ﺑ
.
ﻞﻌ
ﻓ
ی
ﺎ
ﻨﻌﻣ
ﺮﯿﯿ
ﻐ
ﺗ
رد
ﺮﺛ
ﺆ
ﻣ
ﺮ
ﺻ
ﺎ
ﻨﻋ
//
ﺪﺷ
ر
ﯽﺳرﺎﻓ
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
و
نﺎﺑز
ش
زﻮ
ﻣآ
.
ه
رﺎ
ﻤﺷ
،م
ﻮﺳ
و
ﺖﺴﯿ
ﺑ
ه
رود
2
،
نﺎﺘ
ﺴﻣ
ز
1388
.
ص
.
48
-
50
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
56
носабатга
киришиш
орқали
англатадиган
турли
маъноларини
акс
эттирадиган
луғатларни
туз
-
иш
сўзларнинг
лексик
-
семантик
вариантлари
,
шу
билан
бирга
,
улар
билан
боғлиқ
бўлган
функционал
эквивалентларни
ўрганишда
катта
аҳамиятга
эга
бўлади
.
Феъллар
,
хусусан
,
префиксли
ва
қўшма
феълларнинг
ясалишида
катта
рол
ўйновчи
содда
феъллар
сонининг
камлиги
,
кўпчилик
феълларнинг
катта
валентлик
қобилиятига
эга
эканлиги
,
бошқа
гап
бўлаклари
таъсири
остида
турли
контекстларда
феъл
маъносининг
ўзга
-
риши
форс
тилидаги
феъл
туркумига
оид
сўз
-
ларнинг
кўпмаъноли
бўлишининг
асосий
омил
-
ларидан
ҳисобланади
.
Буни
биз
ندﺎﺘﻓ
ا
[oft
ā
dan],
ﻦ
ﺘﻓر
[raftan],
ن
ﺪﻣآ
[
ā
madan],
ن
ﺪﯿﺸﮐ
[k
е
š
idan]
каби
феълларнинг
турли
лексик
-
семантик
вариантла
-
ри
мисолида
кўрсатиб
беришга
ҳаракат
қилдик
.
ПАШТУ
ТИЛИДАГИ
ЎЗЛАШМАЛАР
,
УЛАРНИНГ
КИРИБ
КЕЛИШ
САБАБЛАРИ
ВА
ОМИЛЛАРИ
МАМАТКУЛОВ
ОЙБЕК
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
пашту
тилидаги
ўзлашмалар
,
уларнинг
кириб
келиш
сабаблари
ва
омиллари
ўрганилган
.
Пашту
тилида
мавжуд
бўлган
сермаҳсул
ёки
каммаҳсул
араб
,
форс
,
турк
,
инглиз
,
рус
,
франсуз
тилидан
кириб
келган
ўзлашмалар
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
арабча
ўзлашмалар
,
инглизча
ўзлашмалар
,
форсча
ўзлашмалар
,
франсуз
-
ча
ўзлашмалар
,
италянча
ўзлашмалар
.
Аннотация
.
В
статье
автор
рассматривает
причины
возникновения
факторов
заимствованных
слов
в
языке
пашто
.
Анализируются
заимствования
с
арабского
,
персидского
,
турецкого
,
русского
и
французского
языков
.
Опорные
слова
и
выражения
:
арабские
заимствования
,
английские
заимствования
,
персидские
заимствования
,
французские
заимствования
,
итальянские
заимствования
.
Summary.
In various times, languages in Afghanistan had social, political and economic influences from
foreign countries and this caused quite a lot linguistic changes. In Pashto lexis was enriched with European
loanwords. To research quantity and quality changes in dictionary wealth of Pashto language, to classify English
loanwords in Pashto, to scrutiny adaptation of English loanwords are actuality of the research.
Keywords and expressions:
Arabic loanwords, English loanwords, Turkish loanwords, French
loanwords, Persian loanwords, Italian loanwords.
Тил
ижтимоий
ҳодиса
ҳисобланади
.
Давр
-
лар
ўтиши
билан
мамлакатнинг
ички
ва
ташқи
ҳолатларига
боғлиқ
равишда
тилда
ўзга
-
ришлар
юз
беради
,
яъни
янги
сўз
ўзлашиши
ёки
қайсидир
сўз
эскириб
муомаладан
чиқиб
кетиши
мумкин
.
Пашту
тилидаги
европа
тилларидан
ўзлаш
-
малар
орасида
каттагина
миқдорда
байнал
-
милал
сўзлар
учрайди
.
Бу
сўзларнинг
ҳар
бири
битта
тилдан
ўзлашиб
,
кўп
тилларга
тарқалади
.
Шу
тариқа
сиёсат
,
санъат
,
илм
-
фанга
оид
халқаро
терминология
яратилади
.
