S H A R Q M A S H ’ A L I
23
Замонавий дарийзабон ҳикоячилигининг етмиш йиллик тараққиёт босқичлари ҳақидаги
кузатишларимизга якун ясар эканмиз шуни яна бир бор таъкидламоқчимизки, XX асрнинг
иккинчи ўн йиллигида Маҳмуд Тарзий раҳнамолигида тамал тоши қўйилган ҳикоячилик
анъаналари айнан 60-70-йиллар оралиғидан бошланган Асадулла Ҳабиб, Абдулкарим Мисоқ,
Акрам Усмон, Раҳнавард Зарёб, Спужмай Зарёб, Бабрак Арғанд, Муҳаммад Олим Ифтихор,
Русто Бохторий ва бошқа ўнлаб ёзувчиларнинг ҳикояларига келиб, мукаммал ва мазмуни
нуқтаи назаридан ўзининг «шу даражада аниқ ва тиниқ» кўринишини касб этди.
Замонавий дарийзабон насрчилигининг етакчи жанрларидан бири ҳикоянинг илк бор
шаклланишида учта омил муҳим роль ўйнади. Булар: халқ оғзаки ижодининг насрий турлари,
узоқ тарихга эга бўлган форс-дарий ёзма адабиётининг насрий жанрлари ҳамда француз,
турк, эрон ва рус адабиётининг насрчилигидаги тажрибалардир. Дарий тилидаги илк замона-
вий ҳикояларнинг шаклланишида Афғонистон маърифатпарварлик адабиётининг асосчиси,
давлат ва жамият арбоби Маҳмуд Тарзийнинг адабиётшуносликка оид мақола ва таржи-
малари, у асос солган «Сирож ул-ахбор» газетасининг роли ҳам катта бўлди. Айнан М.Тарзий
саъй-ҳаракатлари билан Афғонистон ҳикоячилигининг дастлабки намуналари яратилди. Шу
йиллари Абдулқодир Афанди, Муҳаммад Ҳусайн Жаландҳор ва Муртазо Аҳмад
Муҳаммадзайлар томонидан ёзилиб нашр этилган учта йирик ҳажмдаги ҳикоялар дарий
ҳикоянавислигининг илк тўлақонли асарлари деб тан олинган.
АРУЗ НАЗАРИЯСИ БЎЙИЧА ЁНДАШУВЛАРДАГИ
УМУМИЙЛИК ВА ТАФОВУТ
ХУДЖАНОВА ДИЛДОРА
PhD, ТДШУ
Аннотация. Мазкур мақолада аруз илми асослари бўлмиш жузв, рукн ва баҳрларнинг амалий
аҳамияти ва ташкил топиши Маҳмуд Замахшарийнинг «Аl-Qisṭās al-mustaqīm fī ʿilm al-ʿarūḍ» ва Абу
Ҳафс Насафий(1068–1142)нинг «Muxtaṣar al-‘arūḍ ‘alā al-uṣūl al-ma‘rūḍ» рисолалари асарлари асосида
кўриб чиқилади. Ҳар икки асар ҳам аруз тизимидаги энг кичик ритмик бирликлар ҳисобланадиган жузвлар
таснифидан бошланади. Сўнг жузвлардан ҳосил булувчи рукнлар ҳақида сўз боради. Замахшарий асарида
рукнлар ўзига хос усулда таснифланган ва асл рукнлар сони 8 та берилган бўлиб, улар икки гуруҳга
ажратилган. Замахшарий асл рукнлардаги ўзгаришларни зиҳоф ва иллаларга ажратмасдан, уларнинг ҳар
биридан тармоқ рукнлар ҳосил қилинган. Асарда ушбу ўзгаришларнинг ҳар бири таърифланиб, рукн пайдо
бўлиши, ҳосил бўлган 8 та асл рукннинг жами 71 та рукнга тармоқланиш жараёни аниқ кўрсатиб
берилган. Абу Ҳафс Насафий эса ўз рисоласида рукнлар таркибидаги харм ва хазм ҳодисасига алоҳида
эътибор қаратган ва бу борада ўз илмий хулосаларини келтирган.
Аслий рукнлардан таркиб топган аруз баҳрларининг таснифи 3 қисмга бўлиниб, Маҳмуд Замахшарий
баҳрларнинг таркиб топишини батафсил ва ўзлаштириш учун қулай усулда баён қилган. Шунингдек, «Аl-
qisṭās» асарининг яна бир ўзига хос жиҳати унда «Байтлар тақтиъи» мавзусининг мисоллар билан
батафсил ёритилганлигидир.
S H A R Q M A S H ’ A L I
24
Насафийнинг «Muxtaṣar al-‘arūḍ» рисоласида эса 15 та арузий баҳрни бешта аруз доиралари
таркибида берилган. Бу усул кўпгтна арузга доир асарларда кузатилади..
Таянч сўз ва иборалар: рукн, баҳр, афоиъйл ва тафоъийл, аркон, “ал-Қистос”, зиҳоф, илла,
мақбуд, маҳзуф, матвий, ахрам, абтар, ахраб, мақтуъ, манқус.
Аннотация. В данной статье рассматривается практическая значимость и формирование
стопы арабского аруза, на основе произведений, посвященных к науке аруза. Впервые приводится
анализ темы стопы из произведения хорезмского ученого Махмуда Замахшари (1075-1144) "Ал-
Кистас аль-мустаким фи илм ал-аруз" (“Точные критерии в науке об арузе”), касающийся арузу,
классифицированных уникальным образом. В этом произведении классифицируется 8 стоп, и эти
стопы разделены на две группы. Замахшари с каждого из них образует сетевые стопы, не разделяя
изменения стоп на зихаф и илла. Это возникает в результате выпадения одной буквы или жузв из
структуры стоп, или же наоборот прибавления буквы или жузв в составе стоп, а также
сукунирование или выпадение неогласованных и огласованных харфов из состава стоп. Каждое из
этих изменений классифицируется, и явно описывается появление новых стоп и процесс ответвления
8 исходных стоп, в общей сложности на 71 стопы.
Кроме того, в статье приводится сравнительный анализ общности и различия в составе
формирования стопов в работах ученых Мавераннахра, посвященных арабскому арузу, Абу Абдуллах
аль-Хорезми (ум. 997), Абу Наср аль-Джаухари (940-1007), Абу Хафс Насафи (1068-1142) и Юсуф ас-
Саккаки (1160-1229). В своих работах Абу Абдуллах аль-Хорезми и Абу Хафс Насафи анализируют 8
стоп, Юсуф ас-Саккаки 10 стоп, и Абу Наср аль-Джаухари 7 стоп. Однако, изменения в стопах
делятся на зихаф и илла во всех этих работах. В статье приводится сравнительный анализ различия
в названии тем стоп в системе аруза, различия и по составу, и самое главное, правила изменения
состава стоп в работах этих ученых.
В заключении говорится, что изучение в установленном порядке исходных стоп классификацией,
данной Махмудом Замахшари, и каждого из их сетевых стоп позволит точно и легко определить
размер байтов в арузной системе.
Опорные слова и выражения: Стопа, размер, афаиъйл и тафаъийл, аркон, “ал-Кистас”, зихаф,
илла, макбуд, махзуф, матвий, ахрам, абтар, ахраб, мактуъ, манкус.
Abstract. The present article discusses the formation of models and the practical significance of Arabic verse
using `arūḍ meters. This article analyzes the peculiar way Maḥmūd al-Zamakhsharī’s work (1075-1144) Al-
Qistās al-Mustakīm fi ‘Ilm al-‘Arūd analyzes meter for the first time. Phrased as feet, the eight original feet are
classified and divided into two groups in the work Al-Qistās. Zamakhsharī made branches of feet from each of
these origins without dividing the changes of the feet on ziha:f and ‘illa. This occurs as a result of losing one
consonant, or juzv, from the foot structure or the dropping and the adding of a consonant or juzv in the composition
of the foot, as well as elision of the unvowelled consonants or dropping the sâkin from the composition of the foot.
Each of these changes are classified, and the formation of the feet, the process of branching out of the 8 original
feet formed into a total of 71 feet is clearly described in the period treatise.
In addition, this paper provides a comparative analysis of the commonality and differences in the
composition of the formation of the feet in the works of scientists living in Mā warā’ al-nahr: Abu Abdullаh
al-Khwarizmī (d. 997), Abu Nasr ibn Hammād Jawharī (940-1007), Abu Hafs Nasafī (1068-1142) and Yūsuf
al-Sakkākī (1160-1229). As a result, Abu Abdullаh al-Khwarizmī and Abu Hafs Nasafī analyze 8 feet, Yūsuf
al-Sakkākī 10 feet, and Abu Nasr Jawharī 7 feet. However, the changes in the feet are divided into ziha:f and
‘illa in all of these works.
The conclusion states that the study in the established order of the origin feet by the classification given
by Maḥmūd al-Zamakhsharī and each of their branches of feet will make it possible to accurately and easily
determine the meter of bytes in the `arūḍ system.
Keywords and expressions: Feet, metre, afail and tafail, verse, “al-Kistas”, ziha:f, ‘illa, makbud, mahzuf,
matvy, ahram, abtar, ahrab, maktu, mankus.
S H A R Q M A S H ’ A L I
25
Араб шеършунослиги ривожида хизматлари беқиёс бўлган мовароуннаҳрлик олимлар
араб арузининг ёзма матнини яратишда фаол иштирок этишган, аруз илми асосларига
бағишлаб қимматли асарлар битишган. Мовароуннаҳрда яратилган аруз илмига оид ман-
баларни тадқиқ этишда Маҳмуд Замахшарийнинг «Аl-Qisṭās al-mustaqīm fī ʿilm al-ʿarūḍ» ва
Абу Ҳафс Насафийнинг «Muxtaṣar al-‘arūḍ ‘alā al-uṣūl al-ma‘rūḍ» рисолалари муҳим аҳамият
касб этади.
Ўрта аср аруз илмига доир рисолаларнинг аксарияти арузнинг энг кичик бўлаклари бўлган
сокин (ҳаракатсиз) ва мутаҳаррик (ҳаракатли) ҳарфлар таърифидан бошланади. Замахшарий
ва Насафийнинг арузга доир асарлари эса аруз тизимидаги энг кичик ритмик бирликлар, яъни
жузв
лар
1
таснифидан бошланади.
Насафий шеър
сабаб
2
, ватад
3
ва
фосила
4
каби
жузвлар асосида таркиб топиши, уларнинг
ҳар бири ўз навбатида, иккига бўлинишини таъкидлаб, ҳар бирига мисоллар келтиради:
сабаби хафиф
– « نع
ْ »,
сабаби сақил
– « مب
ْ » ;
ватади мажмуъ
– «
ىضق »,
ватади мафруқ
–
«لاق»;
фосилаи суғро
– «
ذ
ْ
تبه
ْ
»
фосилаи кубро
- «
ذ«
ْ
تبه
. Насафий шеърда тўрттадан ортиқ
кетма-кет келувчи мутаҳаррик ҳарфли сўз бўлмаслиги ҳамда иккита сокин ҳарф кетма-кет
келолмаслигини таъкидлайди; шеър тақтиъида ёзув эмас, талаффуз рукнга монанд бўлак
эътиборли экани тўғрисида мулоҳазаларини билдиради.
Замахшарий эса шеър вазнлари икки рукнга асослангани, бири сабаб иккинчиси ватад
эканлигини айтади ва уларга вазнларнинг ўзидан мисол келтиради: сабаби хафиф учун نُلوُع ف
даги نُل, сабаби сақил учун نُت ل عافُم даги ل ع; ватади мажмуъ учун نُلِعاف даги نُلِع, ватади мафруқ
учун ُتلاوُع ف م даги ُتلا. Анъанавий арузшуносликда мавжуд фосилани эса алоҳида
таснифлайди. Муаллиф фосилани жузв сифатида эътиборга молик эмас ва у сабаб ва
ватадлардан ташкил топган деб ҳисоблайди. Ушбу фикрини асослаган ҳолда фосиланинг
икки турини келтиради:
1. Фосилаи суғро (ى رغُّصلا ةلصافلا) – бир оғир ва бир енгил сабабнинг йиғиндисидан иборат.
Масалан, نُلِعافتُم даги اف تُم .
2. Фосилаи кубро (ىربكلا ةلصافلا) – бир оғир сабаб ва бир йиғилган ватадга тенг. Масалан,
نُت ل ع ف. Фосиланинг бу турини баъзилар ةلضافلا (фодила) деб ҳам атайдилар.
Фосилага бўлган муносабат кейинчалик Юсуф Саккокийнинг «مولعلا حاتفم» («
Илмлар
калити
»)
5
, Насириддин Тусийнинг «راعشلاا رایعم» («
Шеърлар меъёри
»), Заҳириддин
Бобурнинг «ىس هلاسر ضورع» («
Аруз рисоласи
») асарида ҳам кузатилади
6
.
Бу уч бир-бирига ўхшамас жузвлар (сабаб, ватад, фосила)нинг қўшилишидан
арузшунослар шеърнинг вазнини ўлчаш учун шундай ўлчовлар ҳосил қилишганки, улар ва
уларнинг турланишидан чиққан ўлчовлар ҳамма вазнларни ҳосил қилишга ва шеърда
қўлланиладиган вазнларни тайинлашга имкон туғдиради.
1
Жузв –وزج (луғ.м: бўлак, қисм) мутаҳаррик ва сокин ҳарфларнинг муайян тартибда бирикувидан ҳосил
бўлувчи бўлак.
2
Сабаб –
ب ب س (луғ.м: арқон) мақтаъ таркибида ҳаракатланганлиги ёки сукунланганлигидан қатъий назар, иккита
ҳарф иштирок этган бўлакдир.
3
Ватад – دت
و (луғ.м: қозиқ) уч ҳарфдан иборат бўлак.
4
Фосила – ( ةلصافلا– луғ.м: палос, оралиқ) тўрт ёки беш ҳаракатли, охири ҳаракатсиз ҳарфдан ташкил топган
бўлак.
5
99ص.م1981 دادغب ةعماج .فسوی نامثع مركأ هرشن .يكاّكسلا فسوی بوقعی يبلا مولعلا حاتفم
6
Бу ҳақда қаранг: Юсупова Д. Темурийлар давридаги арузга доир рисолаларнинг қиёсий таҳлили. Монография.
– Т.: “TA’LIM-MEDIA”, 2019. – Б. 61.
S H A R Q M A S H ’ A L I
26
Жузв ҳарф ва ҳаракатдан тузилади. Унли ا و ى ҳарфлари очиқ бўғинда (сокин) сукунли ёки узун
унли вазифасини ўтаган. Бироқ араб алифбосидаги эски ўзбек ёзувида унли ҳарфли очиқ бўғинлар
доим чўзиқ бўғин ўрнига ўтавермаган, баъзан чўзиқ ва қисқа бўғинга ҳам ўтган.
Шундай қилиб, ҳарфлар сони доим бўғинлар сонидан ортиқ бўлади. Демак, шеърларни
таҳлил қилиш жараёнида бўғинларга эмас, ҳарфларга эътибор қаратишни унутмаслик керак,
акс ҳолда вазн тўғри аниқланмайди.
Рисолаларда жузвлар таърифидан сўнг улардан ҳосил бўлувчи аслий рукнларга
тўхталинган. Рукн жузвлардан, яъни сабаб, ватад ва фосилаларнинг бирикувидан шеърий
мисраларни ҳосил қилувчи бўлакдир. Вазнлар рукнлардан тузилади, рукнлар эса жузвлардан
иборатдир. Ўзбек арузшунослигида «аркон» деб ҳам номланади
1
. Кўплаб араб арузига
бағишланган асарларда рукнлар «لیعافلأا»
(«afā'īl»)
ва «لیعافّتلا» (
tafā'īl
) дейилади.
Ҳар икки рисолада ҳам аслий рукнларга нисбатан «لیعافلأا» истилоҳи қўлланган ва бир
хил тасниф қилинган. Саккизта асл рукн мавжудлиги ҳақида айтилиб, уларни таркибига
кўра
يسامخلا (
хumāsī - беш ҳарфли
)
ва ةیعابّسلا
(subāīa - етти ҳарфли
) рукнларга ажратилади.
Замахшарий айни пайтда биринчи қисмга кирувчи беш ҳарфдан ясалган
хumāsī
рукнларини
яна икки қисмга бўлган:
نُلوُع ف (
faʿūlun
) – бир йиғилган ватад (وعف) ва бир енгил сабаб ( نُل ) келади.
Унинг акси نُلِعاف (
fāʿilun
) – бир енгил сабаб (اف ) ва бир йиғилган ватад ( نُل
ِع) келади.
Иккинчиси етти ҳарфдан ясалган
subāīa
рукнлар бўлиб, уч қисмга бўлинади. Биринчи
қисмга кирувчи рукнлар икки енгил сабаб ва бир йиғилган ватаддан таркиб топган. Улар
қуйидагилар:
نلعفتسم (
mustafʿilun
). Бошида икки енгил сабаб (سم ва فت ) ва охирида келувчи бир йиғилган
ватад ( نُلِع) йиғиндисидан иборат.
نُلیِعاف م (
mafāʿīlun
). Юқоридагининг акси бошида йиғилган ватад (افم) кейин икки енгил
сабаб ( نُل یِع) келади.
نُتلاِعاف (
fāʿilātun
). Боши ва охирида келувчи икки енгил сабаб (اف ва نُت) ва ўртада келувчи
бир йиғилган ватаддан иборат.
Иккинчи қисмга кирувчи рукнлар
оғир ва енгил сабаб, яъни фосиладан ҳамда йиғилган
ватаддан ташкил топган бўлиб, улар иккита:
نُت ل عافُم (
mufāʿalatun
). Бир йиғилган ватад (اف
ُم) ва ундан кейин келувчи кичик фосила ( نُت ل ع)
дан иборат.
نُلِعاف تُم
(mutafāʿilun
). Юқоридагининг акси, яъни бир кичик фосила (اف ت
ُم) ва бир йиғилган
ватад ( نُلِع)дан иборат.
Учинчи қисмда фақат бир рукн бўлиб, у икки енгил сабаб ундан кейин келувчи
ажратилган ватаддан таркиб топган ُتلاوُع ف م (
mafūʿlāt
) рукнидир.
Кўпгина арузга доир асарларда 8 та асл рукнлар мавжудлиги кўрсатилган. Абу Наср ибн
Ҳаммод Жавҳарий «Аруз ал-варақатий» рисоласида 7 та асл рукнни бериб, 8- ُتلاوُع ف م
(«маф‘у:ла:ту») рукнини олиб ташлайди ва бунинг сабабини қуйидагича изоҳлайди:
ناك ول هنلأ ،دتولا قورفم »نلعفتسم« نم لوقنم وه امنإ و ،لیلخلا هلوقی ام ىلع ،حیحص ءزجب سیلف »تلاوعفم« امأ و
رتل احیحص ائزج
.ءازجلأا رئاس نم بّكرت دق امك ، ّرحب هدرفم نم بّك
2
1
Алишер Навоий. Асарлар. Мезон ул-авзон. 15 томлик / Нашрга тайёрловчи: И. Султон. Том 14. - Тошкент,1967.
– Б. 139.
2
.ص.
98
ةقرولا ضورع
يدعسلا دمحم : قیقحت ، يرهوجلا دامح نب لیعامسإ رصن يبلأ
.يلنكوج
.مورضرأ
1994
S H A R Q M A S H ’ A L I
27
Мазмуни:
«Маф‘у:ла:ту» рукнига келсак, Халил айтганидек у тўғри рукн эмас. У
«mustafʿilun» дан ажратилган ватаднинг кўчирилганидир. Агар у тўғри рукн бўлганида эди,
қолган рукнларнинг таркиби каби у ҳам содда рукн бўлар эди.
Демак, Жавҳарий « ُتلاوُع ف م» рукнини тўғри рукн деб ҳисобламаган, 7 та асл рукнни
таснифлар экан, рукнларни «ءازجلاا» («Жузвлар») тарзида номлайди.
Юсуф Саккокий«Miftāh al-‘ulūm»нинг арузга оид қисмида рукнларга бағишланган
мавзуни «لیعافلأا لوصأ» – «Усул ал-афаъийл» («Рукнларнинг асллари») деб номлайди
1
. У
Халил ибн Аҳмад келтирган 8 та аслий рукнга: «نتلا عاف» (фа:‘и ла:тун) ва «نل عفتسم» (мустаф‘и
лун) рукнларини қўшиб, уларнинг сонини 10 тага етказади
2
.
Шундай қилиб, рукн қолиплари араб шеърияти вазнларини ясайдиган аслий рукнлардир.
Баҳрлар таркибида қўлланилаётган рукнлар – соф бирламчи ҳолатда ёки айрим ўзгаришларга
учраган шаклда келиши мумкин.
Бирламчи ҳолатда, яъни ҳеч қандай ўзгаришларга учрамаган шаклда қўлланиладиган рукн
солим (ملاس –
соғлом
) рукн деб аталади. Лекин аслий рукнлардаги ўзгаришлар арузшуносликда
бир қанча номлар билан аталади. Кўпгина арузга доир асарларда бу ўзгаришларни умумий
қилиб
зиҳоф
3
ва
илла
4
ларга ажратилган. Чунончи, Хоразмий қаламига мансуб «Мафотиҳ ал-
улум» номли қомусий мажмуанинг аруз илмига бағишланган бобида 8 та рукн берилган.
Ушбу рукнларнинг ўзгаришлари эса алоҳида қисмга ажратилган бўлиб, «تافاحزلا و للعلا»
(«Илла ва Зиҳофлар») деб номланган
5
.
Замахшарийнинг «Аl-qisṭās» асарида рукнларда содир бўлувчи ўзгаришлар зиҳоф ва
иллаларга ажратилмаган. Ҳар бир асл рукндан нечта тармоқ рукнлар ясалиши, бу тармоқ
рукнлар қайси қоидага мувофиқ ҳосил бўлганлиги ёритилган. Улар рисолада қуйидагича
таърифланган:
نُب يتلا لوصلأا يه هذهف
عورف لوصلأا هذه نم دحاو ّلكلو .اهنع ءيش اهنم ّذشی لا ،اهیلع ،اهرخآ نع ،برعلا نازوأ ت ی
هنم بَّعشتت
Мазмуни:
Булар араб шеърияти вазнларини ясайдиган аслий рукнлардир. Ушбу
аслларнинг ҳар биридан тармоқ рукнлар ҳосил бўлади.
Шу аснода Замахшарий ҳар бир асл рукнни бериб, ундан ташкил топган тармоқ рукнларни
бирма-бир таҳлил қилади. Масалан:
ْْنُلِعْفَتْسُم
(mustafʿilun) кейинги аслий рукн. Ушбу рукн қолипида 11 та тармоқ бор:
، نُل ُو ع فم ،ُلِعا فم ،ُلِع ف تسُم ، نُتل ع ف ، نُلِع ت فُم نُلِعاف م
. نا تل ع ف ، نلاِع ت فُم ، نلاِعا فم ، نلاِع فتسُم ، نُلوُع ف
Махбун. Юқорида хабн ҳақида айтиб ўтилди: نُلِعاف م = نلعفتم← نُلِع ف ت سُم
Матвий – ّيوط ملا (луғ.м: ўраш) рукндаги тўртинчи сукунли ҳарф сабабнинг иккинчиси
бўлганда тушиб қолиши:
ُلِع ت سُم←
نُلِع ت فُم= ن
نُل
ِع ف ت سُم
Махбул – لوبخملا (луғ.м: қаршилик) хабн ва тайларнинг йиғиндисидан иборат:
نُت ل ع ف = نُلِع تُم← نلعفتم ← نُلِع ف ت سُم
1
.يكاّكسلا فسوی بوقعی يبلا مولعلا حاتفم
دادغب ةعماج .فسوی نامثع مركأ هرشن
1981
ص.م
118
2
Юсуф ас-Саккокий. Мифтоҳ ал-улум. ЎзР ФА ШИ қўлёзмаси, инв. № 519.
3
Зиҳоф (فاحز луғ.м: аслдан узоқлашув) – бир байтнинг барча рукнларида содир бўлиши мумкин бўлган, лекин
қасиданинг бошқа–бошқа байтларида такрорланиши шарт бўлмаган ўзгаришлардир.
4
Илла (ةلع луғ.м: касал, иллат) - рукндаги шундай ўзгаришки, у ўша қасида ёки шеърнинг барча байтида содир
бўлиши керак.
5
Зиёвуддинова М. Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмийнинг “Мафотиҳ ал-улум” асарида поэтика. – Тошкент:
ТошДШИ,2001. –Б.5.
S H A R Q M A S H ’ A L I
28
Макфуф – فوفكملا(луғ.м: олиб қўйиш) рукн еттинчи ҳарфининг сукунли ҳамда сабабнинг
иккинчиси бўлганда тушиб қолиши: ُلِع ف تسُم ← نُلِع ف ت سُم
Машкул – لوكشملا (луғ.м: чалкаштириш) хабн ҳамда кафф бирлигидан иборат:
ُلِع ف تُم← نُلِع ف ت سُم
ن
ُلِع ف تُم←
=
ُلِعاف م
Мақтуъ – عوطقملا рукн сўнгидаги йиғилган ватаддан сўнгги сукунли ҳарфнинг тушиб
қолиши ва олдидагисининг сукунлашиши:
نُلوُع ف م = لِع ف تسُم← نُلِع ف ت سُم
Макбул – ُلوبكملا (луғ.м: занжирлаш) хабн ҳамда қатъ бирлигидан иборат:
ُلِع ف تُم← نُلِع ف ت سُم
ن
نُلوُع ف = لِع ف تُم←
Музал – لاذُملا (луғ.м: дум орттириш) рукн ортида йиғилган ватадга сукунли ҳарф
орттириш: نلاِع فتسُم← نُلِع ف ت سُم
Музали махбун: نلاِعاف م = نلاِع ف تُم←نلعفتم ← نُلِع ف ت سُم
Музали матвий: نلاِع ت فُم= نلاِع ت سُم← نُلِع ت سُم← نُلِع ف ت سُم
Музали махбул:
سُم
نا تل ع ف = نلاِع تُم← نُلِع تُم← نُلِع ف ت
ْْنُليِعافَم
(mafāʿīlun) ушбу аслий рукннинг еттита тармоқ рукнлари мавжуд:
.ُلوُع ف م ، نُلِعاف ، نُلوُع ف م ، نُلوُع ف ، لیِعاف م ،ُلیِعا فم ،
نُلِعا فم
Мақбуд – ضوبقملا : نُلِعافم ← نُلیِعاف م
Макфуф – فوفكملا : ُلیِعافم ← نُلیِعاف م
Мақсур –روصقملا : لیِعاف م ← نُلیِعاف م
Маҳзуф – فوذحملا: نُلوُع ف =يِعافم ← نُلیِعاف م
Ахрам – مرخلأا (луғ.м: тешик қилиш) рукн бошидаги биринчи ундош ҳамда кетидан
келадиган унлининг тушиб қолиши. Рукнларнинг ўзгариш турлари орасида
ҳарм
муҳим ўрин
эгаллайди. Шунингдек, салм ва адб турларига эга. Кейинги ўзгаришларда ҳарм–ҳарб, шатар,
қасм ва жимам каби турларига эга бўлади: نُلوُع ف م = نُلیِعاف ← نُلیِعاف م
1
.
Аштар – رتشلأا (луғ.м: ёриш) аҳрам ва мақбуд йиғиндисидан иборат: نُلِعاف← نُلیِعاف← نُلیِعاف م
Ахраб – برخلأا (луғ.м:вайрон қилиш) аҳрам ва макфуф бирлигидан ташкил топади:
ُلوُع ف م = ُلیِعاف ← نُلیِعاف ← نُلیِعاف م
Кейинги аслий рукн
ْْنُتلاِعاف
(fāʿilātun)да қуйидаги ўн битта тармоқ рукн мавжуд:
. ناَّیلِع ف ، ناَّیِلِعاف ، نُلوُع ف م نُل ع ف ، نُلِع ف ، نُلِعاف ، نلاِع ف ، نلاِعاف ، ُتلاِع ف ، ُتلاِعاف ، نُتلاِع ف
Махбун – نوبخملا: نُتلاِع ف ← نُتلاِعاف
Макфуф – فوفكملا: ُتلاِعاف ← نُتلاِعاف
Машкул – لوكشملا: ُتلاِع ف ،← نُتلاِعاف
Мақсур – روصقملا: نلاِعاف = تلاِعاف ← نُتلاِعاف
Мақсур ҳамда махбун: نلاِع ف = تلاِع ف ← تلاِعاف ← نُتلاِعاف
Маҳзуф – فوذحملا:
نُلِعاف = لاعاف ← نُتلاِعاف
Маҳзуф ва махбун – نُلِع ف = لاِع ف ←لاعاف ← نُتلاِعاف
Абтар – رتبلأا: نُل ع ف= لِعاف ← نُتلاِعاف
Мушшаъс – ثعَّشُملا. (луғ.м:ташлаш) рукндаги ватаднинг бирон бир ҳаракатли ҳарфининг
тушиб қолиши: نُلوُع ف م = نُتاعاف ёки نُتلااف← نُتلاِعاف
Рукндаги ватад биринчи ҳарфининг сукунлашуви:
← نُتلاِعاف
نُلوُع ف م = نُتلا ع ف
Мусаббағ – ُغَّبسُملا (луғ.м: семиртириш) рукн ортидаги енгил сабабга сукунли ҳарф қўшиш:
ناَّیِلِعاف = ناتلاِعاف ← نُتلاِعاف
1
Зиёвуддинова М. Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмийнинг “Мафотиҳ ал-улум” асарида поэтика. - Тошкент, 2001. – Б.20.
S H A R Q M A S H ’ A L I
29
Мусаббағ ва махбун – ناّیلِع ف =ناتلاِع ف← ناتلاِعاف ← نُتلاِعاف
Кўриб турганимиздек, асл рукн таркибидаги ҳар бир ҳарф ёки жузвнинг тушиб қолиши,
ёки аксинча, орттирилиши, рукн таркибидаги ҳаракатли ҳарфнинг сукунланиши ёки сукунли
ҳарфнинг тушиб қолиши каби ўзгаришлар натижасида янги тармоқ рукнлар ҳосил бўлади ва
улар жами 71 тадир. Бу ўзгаришлар номи таърифи берилиб, қандай қилиб янги рукн пайдо
бўлганлиги аниқ кўрсатилган. Бу усул орқали аруз вазнида битилган шеърнинг қайси баҳрда
ёзилганлигини тўғри аниқлашда, унга кирган ўлчов схемаларининг номлари вазннинг
номини қайд этишда ёрдам беради. Хусусан, «Аl-qisṭās»даги мунсариҳ баҳри мисолида
мазкур масала бўйича кенгроқ тасаввурга эга бўлиш мумкин:
الاـ ِمـ عتسم لاز لا ٍدی ز نبا َّنإ
اف ُرُعلا ِه ِرصِم يف يِشفُی ، ِری خلل
«Мисрда ҳайр эҳсон тарқатган Ибн Зайд яхшилик қилишдан тўхтамаяпти».
Тақтиъи:
نإ
ن
الاـ ِمـ عتسم | لاز لا ند | ي ز نب
نلعفتسم | تلاوعفم |نلعفتسم
ملاس | ملاس | ملاس
اف ُرُع لِهِ |رصِم يف يِش |فُی ِری خلل
نلعتفم | تلاوعفم |نلعفتسم
ىوطم | ملاس | ملاس
Бу байт мунсарих баҳрида бўлиб, арузи солим, дарби эса матвий шаклида ёзилган. Аслий
рукн –
mustafʿilun
(نلعفتسم)даги тўртинчи сокин ҳарф туширилган, натижада
mustaʿilun
(
نُلِع ت سُم
)
ҳосил бўлган ва бундай тармоқ рукн мавжуд бўлмаганлиги боис
muftaʿilun
نُلِع ت فُم(
)
тармоқ
рукнига тенглашади. Бу ҳодиса
матвий
деб номланади.
Демак, аруз илмини ўрганишда эсда қолиш жиҳатидан мураккаб ҳисобланадиган
зиҳофлар баёни «Аl-qisṭās»да оригинал тарзда берилган. Бу усул рукнларни тармоқ
рукнларда содир бўлувчи ўзгаришларни ўрганишда анча қулай ва осондир. Шу сабабли бўлса
керак, кейинги даврларда яратилган Шайх Аҳмад Тарозийнинг «
Funūn al-balag’a
»да шу
усулдан фойдаланганлиги ва «Аl-qisṭās»га таянганлиги маълум бўлади
1
.
Абу Ҳафс Насафий ҳам ўзининг «Muxtaṣar fi al-‘arūḍ
»
рисоласида
асл рукнлардан тармоқ
рукнлар ясалиши, ушбу тармоқ рукнлар асллар билан тенг бўлиши жоиз эканлигини
таъкидлайди. Манбаларда асл рукнларда содир бўлувчи ўзгаришлар бошқа асарлардагидек
«Зиҳоф»лар деб таърифланган. Замахшарийнинг асаридан фарқли ўлароқ, рисолада ҳар бир
баҳрнинг рукнлари солим ҳолда берилиб, сўнг ўша баҳрнинг зиҳофлари бирма-бир
таърифланиб мисоллар ёрдамида исботланган. Шуниси эътиборлики, рисолада Насафий
рукнларда содир бўлувчи ўзгаришлар орасида муҳим ўрин эгалловчи
ҳарм
ҳодисаси ва
манбаларда жуда кам учровчи
хазм
ҳодисасига батафсил тўхталади. Бу мавзуга алоҳида фасл
ажратилган бўлиб, у «مزخلا و مرخلا نایب» («Ҳарм ва хазм баёни») деб номланади. Муаллифнинг
фикрича, ҳарм байт бошидаги ватади мажмуъдаги биринчи мутаҳаррик ҳарфнинг тушиб
қолиши бўлиб, сабаб ва фосилада учрамайди. Аксарият ҳолларда биринчи байтининг
биринчи рукнида (яъни
садр
қисмида
– Д.Х.) келади. Айрим арузшунослар ҳармни байтнинг
иккинчи мисраси аввалида (яъни
ибтидо
қисмида) ҳам жоиз бўлишини таъкидлайдилар. Бу
1
Шайх Аҳмад ибн Худайдод Тарозий. Фунун ул-балоға. IV. Ал-Фанн-ур-робиъ фи авзон-уш-шеър. Нашрга
тайёрловчи Н.Қосимов, А. Мадвалиев, Н. Маҳкамов. Ўзбек тили ва адабиёти, 1- сон. -Тошкент, 2003. – Б. 71.
S H A R Q M A S H ’ A L I
30
ҳолат кўмакчи ва боғловчиларнинг тушиб қолиши натижасида юз беради
1
. Насафий ушбу
мулоҳазасини исботлаш учун машҳур араб шоири Имрул Қайснинг қуйидаги байтини
келтиради:
آم تّقش ةردب ةردح اهل نیعو
رخأ نم امهیق
Мазмуни:
Кўзлари уни тўлин ойдек,
Кўз чеккалари бир-биридан айрилган.
Кўриб турганимиздек, тавил баҳрида ёзилган мазкур байтнинг ибтидо қисмидаги «تّقش»
сўзи
махрум
2
бўлган. Асл рукн саналган «نلوعف» рукнининг ҳарм қилиниши натижасида
«نلوع» қолади ва бундай шаклдаги рукн мавжуд бўлмагани учун унга тенг «نلعف» тармоқ рукни
билан алмаштирилади. Бу ҳодиса арузда
аслам
(ملثأ –
тиш чеккаларининг синиши, едирилиши
)
дейилади.
Шунингдек, ушбу фаслнинг яна бир аҳамиятли жиҳати юқорида таъкидлангани
ўтганимиздек, арузга доир асарларда жуда кам учровчи
хазм
ҳодисаси борасида муаллиф ўз
фикрларини баён қилганлигидадир. Насафий рисолада хазмни шундай изоҳлайди: «Хазм
қўшимча ҳарф орттирилиши бўлиб, у байтнинг биринчи рукнида (
садр
қисмида фақат – Д.Х)
қайд этилади. Хазм маънога таъсир қилиб, тақтиъ қилинганда вазн тўғри чиқиши учун
фойдаланилади, аммо вазн ҳисобига кирмайди. Барча баҳрларда учрайди, кўп ҳолларда бир
ёки икки ҳарфдан иборат ҳуруф ал-аътф ва ҳуруф ал-маъно орттирилади»
3
. Шу тариқа,
Насафий хазм таърифига қўшимча қилиб, айрим ўринларда байтнинг садр қисмида бир сўз
орттирилган байтлар ҳам мавжудлигини таъкидлашади ва ушбу фикрга мисол сифатида Али
(р.а.) га тегишли қуйидаги ҳикматли байтни келтиради:
دُد شا
ِتوم لل ، ك می ِزایح
اـكیـِقلا توملا َّنإف
Тақтиъи:
می ِزایح
|
اـكیـِقلا ت | وم ل ننإف ِتوم لل ك
[ دُد شا]
نلیعافم نلیعافم لیعافم لیعافم
Мамуни:
Белбоғингизни ўлим учун хозирланг,
Дарҳақиқат, ўлим сизни кутиб олади.
Байтнинг садр қисмидаги دُد شا (таранг қилинг) сўзи хазмия бўлиб, вазнга таъсир қилмаган.
Ушбу байтни Замахшарий ҳам «Аl-qisṭās» асарида келтиради. Бироқ Замахшарий «Ҳарм ва
хазм» ҳақида рисоланинг «Байт қурилиши» фаслида тўхталади. Унинг фикрича, «Ҳарм ва
хазм» рукнларда содир бўлувчи ўзгаришлар эмас, балки байт таркибида юз берадиган
ҳодисадир. Шу сабабдан Замахшарий ҳарм ва хазм ҳақида байтнинг таркибий қисмлари
бўлмиш
садр, ‘аруд, ибтидо
ва
ҳашв
лардан кейин қисқача баён қилади.
Д. Фролов араб арузига бағишланган тадқиқотида аруз тизимида шеър рукнларида содир
бўлувчи ўзгаришларнинг уч тури мавжудлигини таъкидлайди: а) ҳарм; б) қатъ ва илла; с) зиҳоф
4
.
Шундай қилиб, аслий рукнлар ва тармоқ рукнларнинг аруз илмидаги амалий аҳамияти
шундаки, шеър вазни аниқлаганда унга кирган барча ўлчов схемалари номлари вазн номида
қайд этилади. Зиҳофга учраган рукнларнинг мавжудлиги шеър оҳангининг ўзига хос,
арузнинг эса ритмик жиҳатдан ранг-баранг бўлишига хизмат қилади.
1
Насафий рисолада “ اهتاوخأ و واولا لثم فطعلا فورح” деб таърифлайди.
2
Ҳармга учраган рукн махрум дейилади.
3
Масалан, байтнинг бошига ای ،دق ،و каби кўмакчи, боғловчи ёки мурожаат сўзлар орттирилади.
4
Фролов Д.В.Классический арабский стих. История и теория аруда. –М.: Наука. – 1991. –С. 315
S H A R Q M A S H ’ A L I
31
Маълумки, аслий рукнлар бирлашиши натижасида аруз баҳрлари
1
ҳосил бўлади.
Арузшуносликда баҳрларни таснифлашнинг уч тури мавжуд: Биринчиси, Халил ибн Аҳмад
тузган тизим бўйича 15 та арузий баҳрни бешта аруз доиралари таркибида таснифлаш. Бу
усулни кўплаб арузшунослар қўллаган бўлиб, Соҳиб ибн ‘Аббоднинг машҳур «Iqna’ fī al-
ʿarūḍ va al-qavāfī», Абу Исҳоқ Зажажнинг аруз илмига оид «Kitāb al-ʿArūḍ», Хатиб
Табризийнинг «Kitāb al-Kāfī fi al-ʿarūḍ wa al-qawāfi» каби асарларда учрайди. Жумладан,
тадқиқотимиз манбаларидан бири бўлган Абу Ҳафс Насафийнинг «
Muxtaṣar fi al-‘arūḍ»
асарида ҳам шу йўлдан борилган. Насафий аруз баҳрлари таснифига киришишдан олдин
қуйидаги умумий мълумотни келтиради: «Барча шеърлар 5 та доирага жамланган 34 та аруз,
63 та дарб ва 15 та баҳрлардир
. Тавил, мадид
ва
басит
– биринчи,
вафир
ва
комил
- иккинчи,
ҳазаж, ражаз
ва
рамал
– учинчи,
сариъ, мунсариҳ, хафиф, мудориъ, муқтадаб, мужтасс
–
тўртинчи доира,
мутақориб
нинг бир ўзи эса бешинчи доира таркибига киради»
2
.
Иккинчиси, рукнларнинг миқдорига қараб таснифлаш бўлиб, бу усулни Юсуф Сакко-
кийнинг «Miftāh al-‘ulūm» асарида кўриш мумкин
3
. Унга кўра баҳрлар мусамман (саккиз
рукнли), мусаддас (олти рукнли), мураббаъ (тўрт рукнли), мусаллас (уч рукнли), мусанна
(икки рукнли), муаҳҳад (бир рукнли) каби гуруҳларга бўлинади. Саккокий муҳаммас (беш
рукнли) жуда кам ҳолларда учраши мумкин эканлиги, мусаллас, мусанна ва муаҳҳадлар
фақат ражаз баҳрида кузатилишини қайд этади. Араб шеъриятида баҳрлар асосан мусамман,
мусаддас ва мураббаъ шаклларда воқеланади.
Учинчиси, баҳрларни рукнлар таркиби жиҳатидан гуруҳларга ажратган ҳолда таснифлаш.
Бу усулни Замахшарий «Аl-qisṭās
»
да биринчи бор батафсил баён қилган. Унда саккиз (аслий)
рукннинг таркиб топишига кўра баҳрлар тўрт гуруҳга тақсимланган:
1. Бир хил рукнларнинг қайтарилишидан пайдо бўлган баҳрла:
نلوعف саккиз марта қайтарилса, мутақориб дейилади;
نلعاف саккиз марта қайтарилса, мутодорик дейилади;
نلعفتسم олти марта қайтарилса, ражаз ҳосил бўлади;
نلیعافم олти марта қайтарилса, ҳазаж ҳосил бўлади;
نتلاعاف олти марта қайтарилса, рамал ҳосил бўлади;
نلعافتم олти марта қайтарилса, комил ҳосил бўлади;
نتلعافمолти марта қайтарилса, вофир ҳосил бўлади.
Эътибор берилса, бу гуруҳда 8 аслий рукндан фақат ُتلاوعفم рукни йўқ, чунки бу рукн
мустақил ҳолда баҳр ҳосил қилмайди.
2. Етти ҳарфли икки рукн, яъни نلعفتسم ва ُتلاوعفمнинг жойи ўзгариб, такрорланишидан
ташкил топган баҳрлар. Бу рукнлар орасида деярли фарқ йўқ, фақатгина бирида йиғилган
ватад, иккинчисида айрилган ватад.
تلاوعفم نلعفتسم نلعفتسم икки маротаба такрорланса, сариъ баҳри ясалади;
نلعفتسم ُتلاوعفم نلعفتسم икки маротаба такрорланса, мунсариҳ баҳри юзага чиқади;
نلعفتسم نلعفتسم ُتلاوعفم икки маротаба такрорланса, муқтадаб баҳри ҳосил бўлади.
3. Беш ва етти ҳарфли рукнлардан ташкил топган баҳрлар:
1
Баҳр (رحب– луғ.м: денгиз) – бу шоир ижод олдидан махсус танлаб олган шеър вазни шаклидир.
2
Ушбу таъриф араб олими Соҳиб ибн ‘Аббод (936-995)нинг “Иқна‘ фи-л-‘аруд ва қавафих” асарида ва Абу
Закарий Хатиб Табризий (1109 в.)нинг “Ал-Кафи фи ал-‘аруд ва ал-қовафи” асарида ҳам келтириб ўтилган. Бу
ҳақда қаранг:
،توریب _ نادمحو يجناخ : رشانلا ، الله دبع نسح يناسحلا :قیقحت ، يزیربتلا بیطخلل يفاوقلاو ضورعلا يف يفاكلا
1966
،
عانقلاا
.ةیمظاكلا.نیسای لآ نسح د محم خیشلا قیقحت .دا بع نبا بحاصلل ضورعلا يف
3
.يكاّكسلا فسوی بوقعی يبلا مولعلا حاتفم
دادغب ةعماج .فسوی نامثع مركأ هرشن
1981
ص.م
523
S H A R Q M A S H ’ A L I
32
نلیعافم نلوعف тўрт мартта такрорланса, тавил баҳри воқеланади;
نلعاف نتلاعاف тўрт мартта такрорланса, мадид баҳри шаклланади;
نلعاف نلعفتسم тўрт мартта такрорланса, басит баҳри ҳосил бўлади.
4. Учта етти ҳарфли рукнларнинг икки маротаба такрорланишидан ҳосил бўлган баҳрлар:
نتلاعاف نُل ِعفتسم نتلاعاف икки мартта такрорланса, хафиф дейилади;
نتلاعاف نتلاعاف نُل ِعفتسم икки мартта такрорланса, мужтасс дейилади;
نُلیعافم نُتلا ِعاف نلیعافم икки мартта такрорланса, мудориъ дейилади.
Юқорида келтирилган نُل ِعفتسم рукнининг ажратиб ёзилиши сабаби боши ва охирида енгил
сабаб, ўртасида ажралган ватад берилганидир. Бу доира қоидасининг талаби. نُتلا ِعاف рукнида
ҳам доира қонуниятига мувофиқ бўлиб, ўзидан кейинги енгил сабаб билан бирлашиб
йиғилган ватадни ташкил қила олмаслиги учундир. У олдинги бўлак билангина бир
мажмуани ташкил қила олади.
Д. Фролов ҳам Хатиб Табризийнинг «Kitāb al-Kāfī fi al-ʿarūḍ wa al-qawāfi»асари шарҳида
Замахшарий «Аl-qisṭās»да баҳрларни жуда батафсил ёритганлиги ҳамда бу тасниф орқали
аруз доиралари тизими тўлдирилишини қайд этади. Бироқ «Аl-qisṭās»да баҳрлар икки гуруҳга
ажратилганлиги ҳақида бироз янглиш маълумот беради
1
.
Демак, Маҳмуд Замахшарий баҳрларнинг таркиб топишини батафсил ва ўзлаштириш
учун қулай усулда баён қилган. Замахшарий давригача ёзилган манбаларда бундай усул
учрамайди. Баҳрларнинг бу йўл билан тасниф қилиниши кейинги давр манбалардан Навоий
ва Бобурнинг туркий арузга бағишланган асарларида кузатилади
2
.
«Аl-qisṭās»нинг яна бир ўзига хос жиҳати унда «Байтлар тақтиъи» мавзусининг мисоллар
билан батафсил ёритилганлигидир. Тақтиъ арузшуносликда шеър вазнини аниқлаш учун
байтни рукнларга ажратиш бўлиб, мумтоз шеършуносликда унга вазнни белгилашнинг
муҳим усули сифатида қаралган
3
. Замахшарий аруз баҳри ва вазнлар таҳлилидан олдин
уларни яхши англаб етмоқ учун тақтиъ мавзусига тўхталади. Ўн олти баҳрнинг солим
рукнларига биттадан байтни тақтиъ қилинган шаклини келтиради. Мисол тариқасида асарда
комил баҳри учун берилган байтни кўриш мумкин:
اىد ن نع ُرّص قُأ امف ُتو ح ص اذإو
يلئام ش ِتمِل ع امكو
يم ُّرك تو
«
Ҳушёрлигимда ҳам саҳий бўламан,
Ахир биласанку менинг ҳислатларимни ва кенг қалблигимни
».
Тақтиъи:
ند ننعرص |ص قُأ امفُت |و ح ص اذإو
نلعافتم | نلعافتم | نلعافتم
ملاس | ملاس | ملاس
يمررك تو |يلئام شِت | مِل ع امكو
نلعافتم | نلعافتم | نلعافتم
ملاس | ملاس | ملاس
Ушбу байт жоҳилия даври шоири Антаранинг муаллақасидан олинган. Қолган баҳрлар
учун мисол тариқасида келтирилган байтлар ҳам қадимги ва илк ислом даври адабиётига
1
Фролов Д.В.Классический арабский стих. История и теория аруда. –М.: Наука. – 1991. –С. 315
2
Бу ҳақда қаранг: Тўйчиев У. Ўзбек поэзиясида аруз системаси. – Т.: Фан, 1985. – Б.74.
3
Бу ҳақда қаранг: Юсупова Д. Темурийлар давридаги арузга доир рисолаларнинг қиёсий таҳлили. Монография.
– Т.: “TA’LIM-MEDIA”, 2019. – Б. 108.
S H A R Q M A S H ’ A L I
33
тегишлидир. Таъкидлаш жоизки, арузга доир манбаларда байтлар тақтиъи Замахшарийнинг
«Аl-qisṭās» асаричалик батафсил баён этилмаган.
Хулоса
1.
Замахшарий ўзининг арузга доир асарида 8 та аслий рукнлардаги ўзгаришларни аруз
анъанасига кўра «Зиҳоф»ларга ажратмасдан, ҳар бир асл рукндан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнларни
таҳлил қилади. Ҳосил бўлган тармоқ рукнлар сони 71 тани ташкил қилади. Рисолада аруз баҳрлари
шу саккиз (аслий) рукннинг таркиб топишига кўра баҳрлар тўрт гуруҳга тақсимланган. Аруз
асосларининг бундай ўзига хос усулларда таснифланиши «Аl-qisṭās»да илк бор қўлланилган
бундай усуллар шеър вазнини аниқ ва осон аниқлашга хизмат қилади.
2.
Насафий «Muxtaṣar fi al-‘arūḍ» рисоласида
асл рукнларда содир бўлувчи ўзгаришларни
араб арузи анъанасига кўра «зиҳоф»лар деб таърифлайди. Зиҳофлар орасида муҳим ўрин
эгалловчи
ҳарм
ҳодисаси ҳамда манбаларда жуда кам учровчи
хазм
зиҳофи батафсил
ёритилган, шеърий мисоллар билан асосланган.
Аруз илмига оид асарларни тадқиқ қилиш жараёнида аруз баҳрларини тасниф қилишнинг
уч усули мавжудлиги кузатилди. Биринчиси, Халил ибн Аҳмад тузган тизим бўйича бешта
аруз доиралари таркибида таснифлаш бўлиб, бу усулни кўплаб арузшунослар қўллаган.
Рукнларнинг миқдорига қараб таснифлаш усулини Юсуф Саккокийнинг «Miftāh al-‘ulūm»
асарида кўриш мумкин. Баҳрларни рукнлар таркиби жиҳатидан гуруҳларга ажратган ҳолда
таснифлаш усулини биринчи бор Замахшарий
«
Аl-qisṭās
»
асарида қўллайди. Унда саккиз
(аслий) рукннинг таркиб топишига кўра, баҳрлар тўрт гуруҳга тақсимланади.
ЧИННАППА БҲАРАТИНИНГ ТАМИЛ РОМАНЧИЛИГИГА
ҚЎШГАН ҲИССАСИ
МУРТАЗАХОДЖАЕВА МАКТУБА
катта ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Замонавий тамил адабиёти ўзининг серқирра ижодкорлари билан ажралиб туради.
Ҳиндистон халқлари адабиётига хорижий адабиётнинг таъсири бўлгани каби тамил адабиётига ҳам
ҳикоя, эссе, роман каби насрий жанрлар кириб келди. Европа ва Россия ижодкорларининг ижод
намуналари тамил тилига таржима қилинди ва реализм руҳида янги асарлар яратилди. Россия
ижодкорларининг асарларидан илҳомланган тамил ёзувчиси Чиннаппа Бҳаратининг тамил реалистик
адиблар қаторида ўз ўрни бор. Мақолада Чиннаппа Бҳарати ҳаёти ва ижоди, унинг романларининг
ғоявий мазмуни, шунингдек, адибнинг тамил романчилигига қўшган ҳиссаси хусусида сўз боради.
Мақоланинг кириш қисмида тамил тили ва адабиётининг ривожланиш босқичлари ҳақида мухтасар
фикр билдирилса, асосий қисмида Чиннаппа Бҳаратининг ҳаёти ва ижоди йўли, романлари, Чиннаппа
Бҳарати ижодининг ўрганилганлик даражасига муфассал тўхталиб ўтилади. Изланишлар шуни
кўрсатдики, Чиннаппа Бҳарати нафақат ижодкор, балки жамиятнинг ижтимоий-сиёсий жараёнларида
фаол иштирок этувчи шахс ҳамдир. Чиннаппа Бҳарати ўз ижодини назмдан бошлаган бўлса-да, ҳикоя, эссе,
мақола, роман каби насрий жанрда ҳам муваффақиятли ижод қила олган серқирра адибдир.
Шунингдек, мақолада Яшпал ва Чиннаппа Бҳарати ижоди ҳам қиёсланган. Натижада улар
ижодининг муштарак ва тафовут жиҳатлари ҳам ўрганилган. Қиёсий таҳлил натижаларига кўра
