S H A R Q M A S H ’ A L I
88
форс
шеъриятидаги
мавжуд
шеърий
жанрлар
ва
шеърий
шакллар
мумтоз
шеърият
негизидан
ўсиб
чиққан
.
Ғазал
,
маснавий
,
қасида
,
рубоий
шулар
жумласидандир
.
2.
Мумтоз
давр
шеъриятидан
ўрин
олган
шеърий
жанрлар
даврлар
ўтиши
билан
ўзга
-
ришларга
учраб
,
мумтоз
шеърият
қонун
-
қоида
-
ларини
бироз
четлаб
ўтиб
янги
шакл
касб
этди
.
3.
Қ
асида
жанри
Х
1
Х
асрнинг
охирлари
ва
ХХ
асрнинг
бошларигача
давом
этди
.
Бу
даврга
келиб
,
қасида
жанри
ўзининг
илгариги
етакчилик
мавқеини
бироз
йўқотди
.
Янги
типдаги
насрий
жанрларнинг
кириб
келиши
,
таржима
адабиёти
-
нинг
кучайиши
,
ХХ
асрнинг
ўрталарида
янги
шеърнинг
пайдо
бўлиши
мумтоз
шеърий
жанр
-
лар
тараққиётини
бирмунча
секинлаштирди
.
4.
Янги
замон
ғазаллари
баён
,
шакл
ва
мазмун
янгилиги
билан
бирга
,
айни
пайтда
,
мумтоз
шеъриятга
хос
сўз
ўйини
(
анаграмма
),
ҳамҳарфлик
,
ҳамоҳанглик
,
боғлиқлик
ва
бошқа
намуналарнинг
бугунги
тилда
ишлатилгани
билан
характерлидир
.
5.
Анъанавий
шеърият
асосан
диний
,
замо
-
навий
шеърият
эса
дунёвий
муаммоларни
ёри
-
тиши
билан
фарқланади
.
Эрон
шеъриятининг
асосини
ташкил
этган
турфа
жанрлар
бугунги
кунда
ҳам
ўз
аҳа
-
миятини
йўқотмади
,
балки
янгича
кўринишда
адабиёт
саҳнасида
пайдо
бўлди
.
Замонавий
форс
шеъриятида
ижод
қилган
ҳамда
қилаётган
шоир
ҳамда
шоиралар
турли
мавзу
,
услуб
ва
йўналишларда
ўз
ижод
намуналарини
адабиёт
аҳлига
намоён
қилмоқдалар
.
ЖОМИЙ
ҒАЗАЛИЁТИДА
АРАБ
АЛИФБОСИДАГИ
БА
Ъ
ЗИ
ҲАРФЛАРНИНГ
МА
Ъ
НО
ЖИЛОЛАРИ
МАЖИТОВА
САБОҲАТ
Ўқитувчи
,
СамДУ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
форс
-
тожик
мумтоз
адабиётининг
йирик
вакили
Абдураҳмон
Жомий
ғазалиёти
мисолида
араб
алифбосидаги
айрим
ҳарфларнинг
поэтик
маъно
ва
образ
яра
-
тишдаги
ўрни
ҳақида
фикр
юритилади
.
Адабий
матнлар
таҳлили
асосида
шоирнинг
ҳарфлардан
фойдаланишдаги
юксак
истеъдоди
ёритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
хат
,
графема
,
алифбо
,
араб
ҳарфлари
,
назм
тили
,
маъно
ва
маъно
яра
-
тиш
,
ҳарф
санъати
,
ҳуруфийлик
,
шакл
ва
мазмун
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
речь
идет
о
роли
букв
арабского
алфавита
в
создании
поэ
-
тического
значения
и
образа
в
творчестве
представителя
классической
персидско
-
таджикской
литературы
Абдурахмана
Джами
.
Освещается
мастерство
поэта
в
использовании
букв
на
основе
анализа
литературных
текстов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
письменность
,
графема
,
алфавит
,
арабские
буквы
,
язык
поэзии
,
значение
и
создание
значения
,
хуруфизм
,
форма
и
смысл
.
Abstract:
In this article it is discussed the importance of some Arabic letters in the creation of poetic
meanings and images on the example of gazelles of Abdurahman Jami, the great representative of Persian-
Tajik classical literature. It has been interpretated the high talant of letters used by the poet on the basis of
analysis of the literatural texts.
Keywords and expressions:
letter, grapheme, alphabet, poetry language, meaning, arabic letters
meaning, and meaning creation, art of letter hurufism, form and meaning.
Бадиий
ижод
аҳлининг
шеърий
ва
насрий
асарларида
сўз
,
ибора
ва
жумлалар
қаторида
товуш
,
бўғин
ва
урғу
сингари
фонетик
бирликлар
ҳам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Маълумки
,
сўзлар
воситасида
бирикма
ва
жумлалар
ҳосил
қилиниб
,
фикр
ифодаланади
,
бироқ
бу
жараёнда
фонетик
бирликлар
бўлмиш
товуш
,
бўғин
ва
урғунинг
аҳамияти
қай
даражада
?
S H A R Q M A S H ’ A L I
89
Ҳар
бир
товуш
битта
белги
–
ҳарф
билан
ифодаланади
ва
ҳарфлар
воситасида
бўғин
,
сўз
ва
иборалар
ҳосил
қилиниб
,
маъно
яратилади
.
Форс
-
тожик
ғазалнавис
шоирлар
турли
туман
маъно
ва
образлар
яратиш
жараёнида
фикрнинг
таъсир
кучини
ошириш
учун
араб
алифбосидаги
ҳарф
-
ларнинг
рамзий
-
мажозий
маъноларидан
ҳам
кенг
фойдаланишган
.
Бунда
аксар
ғазалнавис
шоирлар
ҳарфларнинг
шаклий
хусусиятларини
инобатга
олиб
,
хосса
маънилар
ҳосил
қилишганки
,
бу
ҳодиса
европа
тилшунослигида
фоносемантика
атамаси
билан
юритилади
.
Ҳар
бир
тилда
алифбо
ҳарфлари
мажмуи
шу
тилнинг
товушлар
тизимини
ифодалайдиган
шартли
белгилардан
иборатдир
.
Яъни
ҳар
бир
ёзув
шу
тилнинг
шартли
белгилари
мажмуи
бўлиб
,
инсон
нутқидаги
табиий
товушлар
ифодаси
учун
кашф
этилган
.
Маълумки
,
араб
алифбоси
асосидаги
тожик
ёзуви
минг
йилдан
ортиқ
вақт
мобайнида
форсийзабон
халқлар
учун
фикрни
ифодалаш
воситаси
бўлиб
хизмат
қилиб
,
товуш
ифодаси
(
графема
)
бўлиш
баробарида
турли
мажозий
маъноларни
ифодалашда
,
хусусан
,
абжад
ҳисоби
асосида
муаммо
санъати
намуналарини
яратишда
ҳам
иштирок
этган
.
Яъни
араб
ҳарфлари
товушларнинг
график
ифодаси
бўлиш
билан
бирга
,
форс
-
тожик
мумтоз
шоирлари
асарларида
рақамларнинг
ифодаси
сифатида
ҳам
иштирок
этадики
,
бу
абжад
ҳисоби
деб
номланади
.
Абжад
ҳисоби
деганда
араб
ҳарфларининг
муайян
рақамларни
ифодалаши
тушунилади
.
Бунда
28
та
ҳарф
саккиз
арабча
сўзда
жамланган
бўлиб
,
булар
:
1
ﺪ
ﺠ
ﺑ
ا
1, 2, 3, 4
5
صﻔﻌﺴ
60, 70, 80, 90
2
زو
ھ
5, 6, 7
6
ﺖﺷﺮﻘ
100, 200, 300, 400
3
ﻰ
ﻃﺤ
8, 9, 10
7
ذ
ﺧ
ﺜ
500, 600, 700
4
ن
ﻣﻟ
ﻛ
20, 30, 40, 50
8
ﻎﻈ
ﺿ
800, 900, 1000
К
ўриб
турганимиздек
,
рақамлар
1
дан
10
гача
биттадан
, 10
дан
100
гача
ўнтадан
, 100
дан
1000
гача
юзтадан
ошиб
боради
1
.
Форс
-
тожик
адабиёти
вакиллари
абжад
ҳисоби
воситасида
ўз
шеър
-
ларида
тарих
моддасини
келтирадилар
.
Аксар
тадқиқотчиларнинг
фикрича
,
санадларнинг
тарих
моддаси
асосида
берилиши
ниҳоятда
фасоҳатли
ва
диққатга
сазовор
бўлиб
,
тарих
учун
ишлатил
-
ган
сўз
ва
иборалар
ифодаланган
воқелик
билан
бевосита
алоқадор
бўлади
.
Жумладан
,
Абдураҳ
-
мон
Жомий
ўзининг
илк
девонининг
таълифининг
тарих
моддасини
қуйидагича
келтирган
:
Ба дил гуфтам, к-эй ба сафо гашта самар,
Њастї садафе пур аз гуњар чист хабар?
Аз гавњари соли назми ин иќди дурар
Бар рўи садаф нињод як дона гуњар.
Агар
“
садаф
”
сўзидаги
“
сод
”
ҳарфи
устига
бир
дона
гуҳар
,
яъни
нуқта
қўйсак
, “
сод
”
ҳарфи
“
зод
”
га
айланиб
,
абжад
ҳисобига
мувофиқ
(
зод
800 +
дол
4 +
фе
80) 884-
ҳижрий
йилни
ифодалай
-
ди
,
бу
эса
1479
милодий
йилга
тенг
бўлиб
,
девоннинг
таълифини
кўрсатади
2
.
Гувоҳ
бўлганимиздек
,
абжад
ҳисобидаги
истилоҳларни
истифода
этиш
орқали
шоирлар
баъзан
эътиборли
маънолар
яратиб
,
тарих
моддасини
ифодалаш
билан
бирга
,
сўз
ва
жумла
-
ларнинг
бошқа
бир
маъно
қирраларини
ҳам
кашф
этишади
.
Бундай
ҳолат
адабий
тил
тарихида
бошқа
алифбо
ва
ёзувлар
билан
кам
кузатилади
.
Зеро
,
шунга
илова
тарзида
Хуросонда
Фазлул
-
лоҳ
Наимий
томонидан
яратилган
тасаввуф
тариқатларидан
бири
“
ҳуруфия
”
адабиётга
кириб
келган
бўлиб
,
унинг
асосида
ҳам
араб
алифбосидаги
ҳарфларнинг
рамзий
маънолари
ётади
.
Ҳуруфийларнинг
ўзига
хослиги
араб
алифбосидаги
ҳарфларнинг
илоҳийлиги
ва
улар
воситасида
дунё
сир
-
асрорини
англаш
мумкинлигини
кенг
тадқиқ
ва
талқин
этишларидадир
. “
Наимий
фикрича
, 28
араб
ҳамда
32
форс
ҳарфлари
орқали
ишқ
моҳиятини
очишга
эришилади
.
Мазкур
ҳарфлар
азалий
ва
абадийдир
.
Ҳуруфийлар
борлиқ
илоҳий
амр
“
кун
” (
ярал
),
яъни
“
коф
”
ва
“
нун
”
ҳарфлари
орқали
яралганлигини
таъкидлаб
,
дунё
,
Оллоҳ
,
инсонлар
ва
ҳарфлар
бир
-
биридан
айри
1
Қ
осимова
М
.
Н
.
Хат
ва
имлои
матни
классикии
то
љ
ик
. –
Душанбе
:
Маориф
. 1989. –
С
.129.
2
Афсаҳзод
А
.
Љ
ом
ї
–
адиб
ва
мутафаккир
. –
Душанбе
:
Ирфон
.1989. –
С
.215.
S H A R Q M A S H ’ A L I
90
бўлмайди
,
деган
хулосага
келганлар
”
1
.
Бинобарин
,
форс
-
тожик
адабиётида
араб
ҳарфлари
товуш
ифодаси
бўлиш
баробарида
бошқа
маъно
ва
воситаларни
кўрсатишда
ҳам
истифода
этилган
.
У
шбу
мақоладан
кўзланган
асосий
мақсад
араб
ҳарфларини
рамз
сифатида
ишлатиб
,
улар
-
нинг
шаклий
хусусиятларини
инобатга
олган
ҳолда
ранг
-
баранг
бадиий
санъатлар
воситасида
жонлантириб
,
маъно
яратиш
анъанасини
кўздан
кечиришдир
.
Бошқа
ашёларга
қиёслаш
орқали
сўзларнинг
янги
маъноларини
кашф
этиш
ҳодисаси
араб
ҳарфлари
мисолида
яққол
намоён
бўла
-
ди
.
Мазкур
анъана
,
яъни
араб
ҳарфларини
турли
-
туман
ашёларни
ифодалаш
ёхуд
тасвирлаш
воситаси
сифатида
қўллаш
форс
-
тожик
адабиётида
устоз
Рудакий
давридан
бошлаб
кузатилади
.
Жумладан
:
Зулфи
туро
љ
им
к
ї
кард
? –
Он
ки
ў
,
Холи
туро
нуқтаи
он
љ
им
кард
2
.
(
Сенинг
зулфингни
ким
“
жим
”
каби
қилди
? (
Ҳойнаҳой
)
холингни
ўша
“
жим
”
нинг
нуқтаси
қилган
Зот
(
бўлса
керак
).
Шоир
“
жим
” (
ج
)
ҳарфининг
шаклу
суратини
гўзалларнинг
зулфига
қиёслаб
,
унинг
нуқтасини
хол
сифатида
тасвирлайди
.
Шуни
инобатга
олиб
,
Рудакий
ўз
маҳбубасидан
унинг
зулфини
ким
бунчалик
чиройли
суратда
яратганлигини
ва
холини
маҳорат
билан
жойлаштирганлигини
сўрайди
.
Бу
орқали
шоир
бир
вақтнинг
ўзида
ташбеҳ
,
китобат
ва
тажоҳули
ориф
санъатларини
қўллайди
.
Бундай
рамзий
оҳанглар
шеърият
тилида
кейинги
даврларда
ҳам
давом
этди
.
Шоирлар
тасвир
ва
мурожаат
объектининг
ҳолат
ва
вазиятларини
араб
ҳарфларининг
зоҳирий
кўринишларига
қиёслаб
,
ўз
мулоҳазаларини
гўзал
суратда
баён
этишди
.
Рудакийдан
бошланган
мазкур
анъанани
XV
асрга
қадар
Саноий
,
Аттор
,
Низомий
,
Амир
Хусрав
,
Мавлавий
,
Саъдий
,
Ҳофиз
,
К
амол
,
Жомий
ва
бошқа
сўз
усталари
қалам
сеҳри
воситасида
юксак
даражага
кўтарди
.
Гарчанд
Мавлавий
Румий
ва
К
амол
Хўжандий
асарларида
бу
каби
рамзлар
ниҳоятда
фусункор
ва
жозибали
тарзда
қўлланган
бўлсада
,
биз
таҳлил
учун
форс
-
тожик
мумтоз
адабиёти
тарихининг
кўплаб
ютуқларини
ўзида
мужассам
этган
Абдураҳмон
Жомий
ғазалиётига
юзландик
.
Зеро
,
у
ҳам
ўзининг
сермавзу
ва
сермазмун
асарлари
билан
бадиий
ижод
қонуниятлари
асосида
мазкур
анъанани
ҳадди
аълога
етказган
шоирлардандир
.
Мавриди
келганда
таъкидлаш
жоизки
,
Жомий
ўз
асрининг
новатор
шоирларидан
бўлиб
,
унинг
барча
кичик
ва
катта
шеърий
асарлари
ҳамда
бадиий
наср
намуналарида
оригинал
ҳолатлар
кузатилади
.
Биз
Абдураҳмон
Жомий
ғазалиётидан
манба
сифатида
фойдаланиб
,
жомеъ
луғат
(
кон
-
корданс
)
асосида
арабий
ҳарфларнинг
рамзий
маъноларини
таҳлил
қилишга
ҳаракат
қилдик
.
Жомий
назмида
араб
алифбосидаги
барча
ҳарфлар
ҳам
рамзий
маънода
истифода
этилмаган
.
Нуктадон
шоир
рамзларни
қўллашда
ҳам
сўз
нозикликлари
ва
мавқеига
эътибор
қаратган
,
яъни
сўз
таносубини
моҳирона
инобатга
олган
.
Жумладан
,
Жомий
ғазалиётида
алиф
ҳарфи
(
ا
) 16
марта
,
бе
(
ﺐ
) 2
марта
,
љ
им
(
ج
) 2
марта
,
ҳе
(
ه
) 2
марта
,
дол
(
د
) 11
марта
,
син
(
ﺲ
) 1
марта
,
шин
(
ﺶ
) 1
марта
,
сод
(
ص
) 2
марта
,
айн
(
ع
) 6
марта
,
қоф
(
ﻖ
) 8
марта
,
коф
(
ک
) 2
марта
,
мим
(
م
) 12
марта
,
лом
(
ل
) 2
марта
,
нун
(
ﻦ
) 4
марта
,
лом
-
алиф
(
ﻻ
) 3
марта
истифода
этилган
.
Маълум
бўладики
,
шоир
ғазалиётида
алиф
(
ا
)
ҳарфи
кўп
ишлатилган
бўлиб
,
унинг
маъно
жилваларини
қуйидаги
мисол
ва
ҳолатларда
кузатиш
мумкин
:
Ч
ун
алиф
ростии
қадди
ту
бинад
ч
ї
а
љ
аб
,
К
-
аз
паи
хидмати
ту
долсифат
қ
ў
з
шавад
. [
Х
.143/6]
3
Шоир
байтда
алиф
ҳарфини
бошқа
ҳарф
–
дол
билан
шаклан
қаршилантириш
усулида
қўлла
-
ган
.
Яъни
араб
алифбосидаги
мазкур
ҳарфлар
бир
-
бирига
муқобил
бўлиб
,
алиф
тик
қомат
,
дол
эса
эгик
қомат
сифатида
кўзга
ташланади
ва
бу
маъни
шоир
назаридан
четда
қолмаган
.
Бироқ
шоир
муболағали
тарзда
алифнинг
тиклигини
маъшуқа
қоматига
нисбат
бериб
,
уни
кўрган
ошиқнинг
қомати
висол
илинжидаги
хизматдан
“
дол
”
каби
эгик
(“
қўз
” –
букри
)
бўлганлигини
қайд
этади
.
1
Амонова
З
.
Қ
.
Ҳуруфийлик
ва
XIV-XIX
асрлар
ўзбек
мумтоз
адабиёти
.
Фил
.
фан
.
ном
.
автореферати
.
–
Самарқанд
, 2012. –
С
.9.
2
Мирзоев
А
.
Аб
ў
Абдулло
Р
ў
дак
ї
.–
Сталинобод
:
Нашр
.
дав
.
То
икистон
, 1958.–
С
.120.
3
Абдуррахман
Джами
.
Воситат
ал
-
иқд
и
Хотимат
ал
-
ҳаёт
. –
М
.:
Наука
, 1980.
S H A R Q M A S H ’ A L I
91
Бошқа
бир
ўринда
шоир
маъно
таносуби
воситасида
алиф
ва
долни
бир
байтда
ишлатиб
,
маъшуқанинг
қадди
ва
ўрама
зулфи
сифатида
ифодалайди
.
Бунда
муаллиф
икки
хил
маънони
назарда
тутади
:
Биринчидан
, “
дол
” “
алиф
”
нинг
тазоди
сифатида
эгилган
қомат
-
букри
,
иккинчидан
,
ўрама
зулф
:
Ҳар
долу
алиф
,
ки
нақш
бастам
,
Зулфу
қадат
эътиқод
кардам
. [
В
.347/4]
1
Шунингдек
,
шоир
ижодида
“
алиф
”
турли
ҳарфлар
билан
биргаликда
қўлланиб
,
бошқа
тавсифий
сифатларни
ҳам
намоён
этади
:
Турраи
унвони
љ
амоли
ту
чу
љ
им
афтодаст
,
Даҳани
тангат
аз
он
чашмаи
мим
афтодаст
.
3-
он
қаду
зулф
,
ки
гўй
алифу
ломи
ваянд
,
Л
омалифвор
дили
хаста
дуним
афтодаст
. [
В
.71/2]
2
Шоир
юқоридаги
мисраларда
дилрабо
маъшуқани
васф
этиб
,
сочини
“
жим
” (
ج
)
ҳарфига
,
ингичка
оғзини
“
мим
” (
م
),
қадду
қоматини
“
алиф
” (
ا
),
эгик
зулфини
“
лом
” (
ل
)
ҳамда
қомат
ва
зулфни
биргаликда
“
лом
-
алиф
” (
ﻻ
)
га
қиёслаган
ҳолда
,
ўз
тасвир
объектининг
ҳар
бир
сифатига
бир
аломат
билан
ишора
этадики
,
улар
мутлақ
мутаносибдир
.
Яъни
,
агар
юқоридаги
байтда
“
алиф
ва
дол
”
га
қиёсланган
“
қадду
зулф
”
га
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
унда
“
алиф
”
тик
қомат
маъносини
ҳам
билдирган
,
бу
ерда
зулф
шаклан
“
лом
”
нинг
эгиклигига
ўхшатилади
.
Шунингдек
,
қомат
ва
зулфнинг
пайвасталигини
“
лом
-
алиф
”
сифатида
қайд
этади
.
Алифнинг
сокин
(“
сукун
”)
аломати
билан
келиши
:
З
-
он
сон
ки
бувад
сукун
алифро
,
Дар
дил
қади
ту
сукун
гирифтаст
. [
Ф
.184/5]
3
Мавриди
келганда
таъкидлаш
жоизки
,
юқоридаги
байтида
Жомийнинг
сўзшунослиги
ва
санъаткорлиги
намоён
бўлган
.
Авваламбор
,
шоир
алифбо
қоида
ва
қонунлари
асосида
сукун
ало
-
матининг
ишлатилиши
ҳақида
сўз
юритиб
,
сўнгра
ундан
поэтик
мазмун
чиқарган
.
Яъни
араб
алифбоси
қоидаларига
мувофиқ
сўзда
алиф
ҳарфи
(
ёки
исталган
бошқа
унли
)
сукун
аломати
билан
келганда
,
сокин
орадан
чиқади
.
Шоир
айтмоқчики
,
сўзда
сукун
аломати
ўрнини
алиф
эгалласа
,
менинг
қалбимда
сенинг
дилрабо
қоматинг
сукун
олгандир
.
Жомий
бу
ерда
ўзининг
юксак
санъаткорлиги
билан
,
бир
томондан
арабийасос
ҳарфларнинг
ишлатилиш
қоидаларини
баён
этса
,
иккинчи
томондан
,
мазкур
ҳодисадан
нозик
маъно
чиқаради
,
яъни
кўнгил
сенинг
қоматинг
билан
ҳамнишин
бўлгач
,
изтиробга
тушди
ҳамда
сенинг
алифдек
қоматингга
яқин
-
лашиб
ором
ва
сокинликни
қўлдан
берди
,
яъни
ошиқ
бўлди
.
Дар
вафои
ту
рост
чун
алифем
,
Ба
вафоят
,
ки
рост
мег
ў
ем
. [
Ф
.702/5]
4
Мазкур
байтда
шоир
алиф
ҳарфининг
бошқа
бир
маъносини
, “
тўғрилик
ва
вафо
”
маъноларини
кашф
этади
.
Жомий
алифнинг
тик
шаклини
садоқат
,
сидқу
вафо
,
ошиқнинг
вафодорлик
йўлидаги
аҳду
паймонига
қиёслайди
.
Қ
уйидаги
бошқа
бир
мисол
ҳам
шу
мазмунни
ёритади
:
Агар
на
ҳамчу
алиф
ростам
,
ч
ї
тадбир
аст
,
Ба
лавҳи
ҳаст
ї
аз
ин
сон
нигошт
устодам
. [
В
.359/6]
5
Яна
бир
байт
:
Истода
ба
сар
аз
оҳи
дамодам
дудам
,
Ман
ҳамоно
шуда
аз
оҳ
алифи
мамдудам
. [
В
.319/1]
1
1
Абдуррахман
Джами
.
Воситат
ал
-
иқд
и
Хотимат
ал
-
ҳаёт
. –
М
.:
Наука
, 1980.
2
Ўша
асар
.
3
Абдуррахман
Джами
.
Фотиҳат
-
аш
-
шабоб
. –
М
.:
Наука
, 1978.
4
Ўша
асар
.
5
Абдуррахман
Джами
.
Воситат
ал
-
иқд
и
Хотимат
ал
-
ҳаёт
. –
М
.:
Наука
, 1980.
S H A R Q M A S H ’ A L I
92
“
Алифи
мамдуд
”
жумласи
араб
ёзувида
“
о
”
тарзда
ўқиладиган
“
маддали
алиф
” (
آ
)
маъносини
ифодалайди
.
Бироқ
тожик
тилида
мамдуд
(
маддали
)
атамаси
чўзиқ
,
чўзилган
маъносини
билдиради
.
Агар
бу
ерда
алифнинг
шаклига
боғлаб
маъно
чиқарадиган
бўлсак
, “
алифи
мамдуд
”
дардманд
,
ғамзада
шахс
.
Бироқ
Жомий
“
алифи
мамдуд
”
иборасидан
ниҳоятда
нозик
маъно
чиқа
-
ради
. “
Оҳ
”
сўзининг
бошидаги
ўзлигидан
жудо
бўлган
ҳамда
“
о
”
товушига
айланган
“
алиф
”
ни
ўзлигидан
кечиб
тавбага
юз
тутган
,
ишқ
дардига
гирифтор
бўлган
инсонга
қиёслайди
.
Хурда
чун
“
шин
”
дар
сари
шоҳид
куну
шамъу
шароб
,
То
шав
ї
болонишин
бар
аҳли
ишрат
чун
“
алиф
”. [
Х
.204/3]
2
У
шбу
байтда
шоирнинг
таъкидлашича
, “
шин
” (
ﺶ
)
ҳарфи
“
шоҳид
,
шамъ
,
шароб
”
сўзларининг
бошида
келса
-
да
, “
алиф
”
алифбонинг
бошидир
.
Жомий
“
алиф
”
нинг
алифбодаги
ўрни
ва
мақоми
-
ни
назарда
тутиб
,
унга
янгича
рангу
тароват
бахш
этган
.
Яъни
одамлар
орасида
юксак
мақом
ва
мартабага
эга
бўлган
кишини
алифбонинг
боши
“
алиф
”
га
қиёслайди
ва
бу
билан
унга
“
юксак
мартабали
”
маъносини
ҳам
юклайди
.
Яна
бир
байт
:
Обр
ў
и
дигар
овард
чаманро
,
ки
навишт
,
Бар
мутаввал
“
алиф
”-
е
“
мим
”-
и
мудаввар
наргис
. [
Х
.185/4]
3
Бу
ерда
шоир
бир
қарашда
“
алиф
”
дан
бошқа
ҳарфларнинг
,
хусусан
, “
мим
”
нинг
туғилишини
назарда
тутади
.
Аммо
шоирнинг
ушбу
лавҳадан
кўзлаган
бадиий
мақсади
, “
наргис
”
новдасининг
“
алиф
”
дек
тик
бўлиши
,
сўнгра
“
мим
”
дек
айлана
куртак
ёйиб
,
чаманга
ранг
-
баранглик
ва
жозиба
бахш
этишидир
.
Яна
бир
байт
:
Теғаш
кашида
сад
алифу
захми
тири
ту
,
Ҳар
љ
о
чу
ду
раҳе
ба
дарун
кардааст
роҳ
. [
Х
.267/3]
Зад
килки
мусаввир
паи
тасвири
хати
ту
Мушкин
алифе
чанд
рақам
бар
варақи
сим
. [
Х
.223/6]
4
Биринчи
байтда
шоир
“
алиф
”
орқали
ўқнинг
тўғрилигига
ишора
этса
,
иккинчи
байтда
алифнинг
тўғрилигини
маҳбуб
юзидаги
хат
ва
қошни
чизишда
ишлатилган
мўйқаламга
ташбеҳ
этади
.
Бошқа
бир
байт
:
Дар
мактаби
ишқи
ту
хирад
бо
ҳама
дониш
,
Ч
ун
тифли
навом
ў
з
надонад
алиф
аз
бо
. [
Ф
.910/2]
5
Бу
ерда
“
алиф
”
ва
“
бе
”
араб
алифбосининг
илк
ҳарфлари
сифатида
қўлланган
,
бироқ
шоир
бу
таркибни
қўллаш
орқали
“
ишқ
”
кашфида
ақл
ва
хираднинг
ожизлигини
таъкидлайди
ҳамда
соҳиби
илм
бўлган
шахснинг
“
ишқ
мактаби
”
даги
билимдонлигини
“
алиф
”
билан
“
бе
”
ни
фарқлай
олмайдиган
янги
ўқувчи
гўдакка
қиёслайди
.
Яна
бир
байт
:
Олоф
кардаанд
алифи
ваҳдати
туро
Оҳоди
мумкинот
,
ки
сифранд
як
ба
як
. [
В
.293/3]
6
Боқ
ї
намонд
љ
уз
алифи
ваҳдати
ту
ҳе
љ
.
Аз
лавҳи
эътибор
чу
гаштанд
љ
умла
ҳак
. [
В
.293/4]
7
Минглаб
талабгорлар
сенинг
ягоналигинг
йўлига
қадам
қўйди
,
бироқ
сабрлилар
,
сирни
анг
-
лаб
етганлар
сони
яккадир
.
Ваҳдат
сирини
кашф
этиш
йўлида
уларнинг
хотирида
сенинг
ваҳдониятинг
илмидан
бошқа
ҳамма
нарса
ҳак
,
яъни
нақш
(
сурат
)
дир
.
Байтда
шоир
“
алифи
ваҳдат
”
орқали
дину
ирфон
илми
,
идрок
ва
ҳақиқатни
кашф
этишга
ишора
этади
.
Бошқа
бир
мисол
ҳам
шу
маънони
ойдинлаштиради
:
1
Абдуррахман
Джами
.
Воситат
ал
-
иқд
и
Хотимат
ал
-
ҳаёт
. –
М
.:
Наука
, 1980.
2
Ўша
асар
.
3
Ўша
асар
.
4
Ўша
асар
.
5
Абдуррахман
Джами
.
Фотиҳат
-
аш
-
шабоб
. –
М
.:
Наука
, 1978.
6
Абдуррахман
Джами
.
Воситат
ал
-
иқд
и
Хотимат
ал
-
ҳаёт
. –
М
.:
Наука
, 1980.
7
Ўша
асар
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
93
Пай
ба
тавҳид
барад
аз
алифи
қомати
ту
,
Ҳар
к
ї
идроки
ҳақиқат
кунад
аз
ҳарфи
ма
љ
оз
. [
Ф
.452/6]
1
Айтиш
жоизки
,
гарчанд
“
алиф
”
ҳарфи
Жомий
ғазалиётида
16
марта
қўлланган
бўлса
-
да
,
у
шу
биргина
товуш
воситасида
кўплаб
маъноларни
ҳосил
қилиб
,
ўзининг
соҳир
қаламини
намоён
этган
.
Жумладан
:
Жомий
ўз
шеърларида
араб
алифбосидаги
бошқа
ҳарфлардан
ҳам
поэтик
образ
ва
маъно
яратган
бўлиб
,
уларнинг
айримларини
юқорида
алиф
билан
биргаликда
келганини
кўрдик
.
Бироқ
шоир
ғазалиёти
асосида
бу
борадаги
бошқа
кўплаб
нозик
маъноларни
ҳам
илғаб
олишимиз
мумкин
.
Жумладан
,
мим
(
م
)
ҳарфи
алифдан
кейинги
ўринда
12
марта
ишлатилган
бўлиб
,
оғиз
,
бел
ва
кўнгил
торлиги
каби
маъноларни
ифода
этган
.
Жумладан
:
Бар
лавҳи
ҳусн
аз
навхатон
бурд
ї
дар
ин
маън
ї
сабақ
,
К
-
аз
лаъл
миме
карда
ї
в
-
аз
мушк
доле
баста
ї
. [
Х
.281/5]
2
Дол
(
د
)
ҳарфи
Жомий
ғазалиётида
11
марта
ишлатилган
.
Ю
қорида
гувоҳ
бўлганимиздек
,
у
эгилган
қомат
ва
ўрама
зулф
маъноларида
қўлланган
.
Шунингдек
,
дол
ҳарфи
баробарида
шоир
баъзан
лом
(
ل
)
ва
им
(
ج
)
ҳарфларини
ҳам
маъшуқанинг
зулфи
ва
сочи
маъносида
қўллаган
[
В
.71/2]
3
.
Қ
оф
ҳарфи
ҳам
шоир
ижодида
кенг
қўлланилган
бўлиб
(8
марта
),
дунёнинг
чегараси
,
афсонавий
юксак
тоғ
,
Қ
уръондаги
суранинг
номи
(“
Сураи
Қ
оф
”)
сифатида
зикр
этилади
:
Муҳити
даври
уфуқ
гарчи
қоф
то
қоф
аст
,
Бувад
чун
доираи
мим
бар
дили
мо
танг
. [
Ф
.546/5]
Бу
ўринда
ҳарф
санъати
аломатларини
кузатишимиз
мумкин
.
Шоир
уфқлар
айланаси
кенглигини
“
қоф
”
га
қиёс
этса
,
ўз
кўнгли
торлигини
“
мим
”
нинг
айланасига
ўхшатади
.
Шу
тариқа
бошқа
ҳарфларни
қўллашда
ҳам
шоир
янгилик
оригиналликка
интилиб
,
кўзни
сод
(
ص
)
ва
ҳе
(
ه
)
ҳарфига
ўхшатса
,
маъшуқа
занахдонига
ишора
этиш
учун
син
(
ﺲ
)
ҳарфини
истифода
этади
:
Гарам
расад
зи
занахдони
ту
ҳазор
осеб
,
Зиҳ
ї
,
муҳол
,
ки
дандон
кунам
чу
син
з
-
он
себ
. [
В
.49/1]
1
Абдуррахман
Джами
.
Фотиҳат
-
аш
-
шабоб
. –
М
.:
Наука
, 1978.
2
Абдуррахман
Джами
.
Воситат
ал
-
иқд
и
Хотимат
ал
-
ҳаёт
. –
М
.:
Наука
, 1980.
3
Ўша
асар
.
зулф
жим (
ج
)
лом (
ل
)
дол (
د
)
Алиф
араб
алифбосининг
илк
ҳарфи
ёзувнинг
боши
тик
қадду
қомат
ором
манбаи
тўғрилик
,
вафодорлик
ва
садоқат
мартаба
,
юксаклик
яратувчанлик
хатт
ва
қош
илм
ва
ҳикмат
манбаи
ростии
тиру
пайкон
саводхонлик
боғлиқлик
ва
алоқадорлик
ўзлигидан
кечиш
S H A R Q M A S H ’ A L I
94
Ю
қоридаги
мулоҳаза
ва
изланишлар
шундан
гувоҳлик
берадики
,
араб
ёзуви
асосидаги
баъзи
ҳарфлар
графема
сифатида
қўлланилишидан
ташқари
,
шакл
ва
кўриниши
ҳамда
нутқдаги
мавқе
-
ига
кўра
бошқа
маъноларни
ифодалашда
ҳам
хизмат
қилади
.
Бу
бир
томондан
,
мазкур
муқаддас
ёзув
ҳарфларининг
ўзига
хос
шаклга
эга
эканлигини
кўрсатса
,
бошқа
томондан
,
ҳассос
шоирлар
поэтик
мазмун
ва
фикрларини
ифодалашда
имкон
қадар
улардан
кўпроқ
фойдаланишга
,
бадиий
образ
яратиб
китобхонларга
хосса
маънилар
тақдим
этишга
интилганлигини
кўрсатади
.
Абдураҳмон
Жомий
ғазалиёти
мисолида
бадиий
сўзнинг
бундай
нозикликларини
тадқиқ
этиш
натижасида
шу
нарса
аён
бўладики
,
шоир
юксак
истеъдод
соҳиби
сифатида
устозлари
Мав
-
лавий
Румий
ва
К
амол
Хўжандий
сингари
сўзнинг
янги
“
либос
”
и
,
янги
чиройини
намоиш
этди
.
Бинобарин
,
ўз
таъбири
билан
айтганда
“
Жомий
шоир
эмас
,
сеҳргардир
”:
Он
парируҳро
ба
афсуни
сухан
тасхир
кард
,
З
-
он
сабаб
г
ў
янд
шоир
нест
Љ
ом
ї
,
соҳир
аст
.
МУМТОЗ
ФОРС
АДАБИЁТИДА
ҲИКОЯТ
ЖАНРИНИНГ
ТАРИХИЙ
ТАРАҚҚИЁТИ
ҲАМИДОВ
ХУСРАВ
ТошДШИ
тадқиқотчиси
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
мумтоз
форс
адабиётида
ҳикоят
жанрининг
келиб
чиқиши
ва
та
-
рихий
тараққиёти
ҳақида
баҳс
юритилади
.
Ҳикоятнинг
жанрий
қўлланилиши
ҳамда
насрий
ва
назмий
асарларда
унинг
мақоми
ҳақида
алоҳида
тўхталиб
ўтилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ҳикоят
,
табақалаштириш
,
ирфоний
достончилик
,
новелла
, “
Ҳазор
афсона
”.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматривается
зарождение
и
процесс
эволюции
жанра
рас
-
сказа
в
персидской
литературе
.
Уделяется
особенное
внимание
роли
данного
жанра
и
его
употреблению
в
поэзии
и
прозе
.
Опорные
слова
и
выражения
:
рассказ
,
классификация
,
мистический
эпос
,
новелла
, «
Хазор
афсона
».
Abstract.
In this article the origin of the story gender and its development has been observed. The usage
of the story in gender as well as its poetic and prose style in novels have been discussed.
Keywords and expressions:
story, classification, mystic novelty, novella, “Hazor (thousand) legends”.
Мумтоз
форс
-
тожик
тилидаги
адабий
асарлар
-
да
турли
мазмундаги
ҳикоятларга
дуч
келиш
мум
-
кинки
,
назарда
тутилган
ғояни
тушунишга
ёрдам
беради
.
К
ўпгина
ҳикоятлар
оғзаки
адабиётдан
ёз
-
ма
адабиётга
ўтгани
ҳамда
турли
давр
ва
аҳоли
-
нинг
турли
қатлами
ундан
фойдалагани
учун
ва
-
риантлилиги
ошиб
борган
.
Бугунги
кунгача
сай
-
қалланиб
келган
мумтоз
адабиётидаги
ҳикоятлар
асосида
айтиш
мумкинки
,
ҳар
бир
қисса
,
ривоят
ва
ҳикоятнинг
даврлар
оша
ривожланиши
одам
-
ларнинг
дунёқараши
билан
чамбарчас
боғлиқ
экан
.
Шунинг
учун
ҳикоят
жанрининг
тарихий
тараққиётини
ўрганиб
,
тадқиқ
этиш
шарқшунос
-
лик
йўналишининг
асосий
вазифаридандир
.
(
Арабча
) «
ҳаки
»
сўзидан
олинган
ҳикоят
(
тушунчаси
)
бирор
киши
каби
бирор
ишни
ба
-
жариш
ёки
бирор
киши
каби
сўзлаш
маъно
-
сида
келади
1
.
Адабиёт
назарияси
бўйича
, «
ҳи
-
коят
ихчам
сюжетли
қисқа
ижодий
ривоят
бў
-
либ
,
бир
нечта
шахснинг
қисқа
муддат
даво
-
1
Ҳабибуллоҳ
Аббосий
.
Ҳикоятҳои
ирфонй
ва
нақши
онҳо
дар
гуфтмони
мансури
сўфиёна
. //
Пажўҳишномаи
улуми
инсоний
,
шумораи
58,
Тобистони
1387,
С
. 124.
