S H A R Q M A S H ’ A L I
38
МИРЗО
ЮСУФХОН
ИБН
ЭЪТИСОМИЙНИНГ
АДАБИЙ
ТАРЖИМОНЛИК
ФАОЛИЯТИ
ШЕРОВА
МАВЗУНА
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
Эрон
замонавий
адабиётининг
моҳир
таржимони
Мирзо
Юсуфхон
ибн
Эътисомийнинг
таржима
асарлари
ҳақида
маълумот
берилади
.
Таржимон
-
ёзувчининг
таржима
асарлари
орқали
ўз
халқининг
маънавий
-
илмий
меросига
қўшган
самарали
фаолиятларини
кўрсатади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Юсуф
Эътисомий
,
таржима
асарлар
,
таржимонлик
услуби
,
араб
тили
,
фаолиятлар
.
Аннотация
.
В
этой
статье
рассматриваются
сведения
о
переводческой
деятельности
писа
-
теля
-
переводчика
,
крупного
персидского
литератора
и
издателя
Мирзы
Юсуфхана
ибн
Эътисами
.
Автор
описывает
эффективную
деятельность
писателя
-
переводчика
и
его
вклад
в
развитие
культурно
-
научной
жизни
своего
народа
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Юсуф
Эътисами
,
переведенные
произведении
,
метод
перевода
,
арабский
язык
,
деятельность
.
Abstract.
This article considers the information about the translation works of MirzaYusufkhan ibn
Etisomi, who has skilled translator of Persian literature. The article describes the activity of translator and
writer by his translation works, which have put great part of cultural-scientific heritage of his nation.
Keywords and expressions:
Mirza Yusufkhan ibn Etisomi, The Arabic language, Iranian literature,
translation works, activities.
Жамиятнинг
маънавий
тараққиёти
,
мил
-
латнинг
маънавий
камолоти
сари
интилиб
,
дурдона
асарлари
,
нодир
таржималари
билан
ўз
халқини
жаҳон
адабиётидан
баҳраманд
этган
,
Эроннинг
адабий
,
илмий
муҳитига
сал
-
моқли
ҳисса
қўшган
адиб
,
таржимон
Мирзо
Юсуфхон
ибн
Эътисомийдир
.
Мирзо
Юсуфхон
XIX
асрнинг
охири
XX
асрнинг
биринчи
ярмида
яшаб
,
Эрон
иж
-
тимоий
муҳитига
,
Эрон
китобхонига
ғарб
,
жаҳон
ҳамда
араб
адабиётининг
сара
намуна
-
ларини
таништиришга
таржимон
сифатида
хизмат
қилди
.
Мирзо
Юсуфхон
ибн
Эътисомий
ал
-
Аш
-
тиёнийнинг
илмий
мероси
,
амалга
оширган
ишлари
чуқур
ўрганилмаганлигига
қарамай
,
моҳир
таржимонлиги
ҳамда
араб
тилида
ёзган
асарлари
боис
,
у
араб
дунёсида
Эътисом
ул
-
Мулк
номи
билан
машҳурдир
1
. “
Эрон
ада
-
биётшунослари
Рашид
Ёсимий
ва
Парвез
Хонлар
Эътисом
ул
-
Мулкнинг
нозик
услубга
1
www.jalit.ut.ac.ir 2.
ص
.
.
ﺎﻴﻥ
ﯽﻨﺴﺤه
ﺮﺻﺎﻥ
.
مﺎﺼﺘﻋا
ﮏﻠﻤﻝا
)
ﯽهﺎﺼﺘﻋا
(
ﯽﺑﺮﻋ
و
ﯽﺳرﺎﻓ
بدا
ود
ﻪﺑ
.
ﻦﻳوﺰﻗ
2013
эга
таржимон
эканлигини
таърифлайди
-
лар
”
2
.“
Замонавий
форс
тилига
оид
таржима
-
лар
дурдонаси
”
антологиясининг
муаллифи
Фараморз
Барзгар
“
Юсуф
Эътисомийни
Эрон
-
да
сўнгги
50
йил
ичида
таржимонлик
соҳа
-
сининг
биринчи
даражадаги
билимдонлари
-
дан
деб
ҳисоблаш
мумкин
”,
дея
таърифлайди
3
.
Адабиётшунос
олимларнинг
таржимонлик
фаолиятига
бўлган
қарашлари
унинг
етук
таржимон
эканлигининг
исботидир
.
Адибни
дастлабки
бадиий
таржима
билан
шуғулланган
бадиий
таржимонлар
сирасига
киритиш
мумкин
.
У
араб
,
турк
,
француз
ва
бошқа
тилларни
мукаммал
билган
ва
бу
тил
-
лардан
гўзал
таржималарни
амалга
оширган
.
Мазкур
тилларни
билиши
унинг
жаҳон
ада
-
биёти
,
айниқса
,
ғарб
адабиёти
билан
яқин
-
дан
танишишига
замин
яратди
4
.
2
Османова
З
.
Г
.
М
.
Горький
и
литература
Ирана
. –
М
., 1961. –
С
. 38.
3
Яукачева
М
.
Я
.
Современные
прогрессивные
поэтессы
Ирана
(
Очерки
). –
Т
.:
Фан
, 1978. –
С
. 25.
4
Ўша
манба
.
–
Б
. 4.
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
Мирзо
Юсуфхоннинг
асарларини
икки
гуруҳга
ажратиш
мумкин
:
биринчи
гуруҳ
таржима
асарлари
бўлса
,
иккинчи
гуруҳ
унинг
ўзи
ёзган
бадиий
,
аҳлоқий
-
фалсафий
асарлар
-
дир
.
Унинг
таржима
асарлари
гуруҳини
ҳам
иккига
яъни
араб
тилидан
форс
тилига
ҳамда
ғарб
тилидан
форс
тилига
таржималарга
ажра
-
тишимиз
мумкин
.
Юсуф
Эътисомий
биринчи
бўлиб
,
эронликларни
хорижий
адабиётнинг
нодир
асарлари
билан
таништирди
.
Булар
орасида
XVIII
асрнинг
охирида
яшаб
ижод
этган
итальян
ёзувчиси
Альфиернинг
асарла
-
рини
,
Ф
.
Шиллернинг
“
Макр
ва
севги
”
аса
-
рини
,
Г
.
Гейннинг
“
Йўл
чизгилари
”
парчаси
-
ни
,
Ж
.
Байроннинг
шеърларини
форс
тилига
таржима
қилди
1
.
Жюль
Верннинг
“
Сув
ости
кемаси
”
номли
асарини
ҳам
ўз
она
тилига
ўгир
-
ди
.
Мазкур
китоб
илк
марта
1320 (
ҳижрий
)
йилда
Табризнинг
“
Илмлар
хазинаси
”
жур
-
налида
чоп
этилди
.
Яна
муҳим
таржимала
-
ридан
бири
Виктор
Гюгонинг
“
Бахти
қаролар
”
асарининг
биринчи
ва
иккинчи
жилди
бўлиб
,
мазкур
асарнинг
арабий
таржимаси
“
Ал
-
Буасау
” (“
Бахти
қаролар
”)
ва
туркий
тар
-
жимаси
“
Сафиллар
”
деб
аталган
.
Адиб
ўз
таржимасида
уларнинг
ҳар
иккисидан
ҳам
фойдаланган
2
.
Бундан
ташқари
,
таржима
асарларига
мисол
тариқасида
Л
.
Н
.
Толстой
-
нинг
таржимаи
ҳоли
,
немис
шоири
Шиллер
-
нингАлександр
Дюма
томонидан
француз
ти
-
лига
таржима
қилинган
“
Поклик
ва
муҳаббат
”
асарини
равон
ва
содда
тилда
форс
тилига
таржима
қилиб
,
уни
1325
(
ҳижрий
)
йилда
Теҳроннинг
“
Форус
”
нашриётида
чоп
этган
3
.
Адиб
М
.
Горькийнинг
“
Соатлар
”
номли
ҳи
-
коясини
француз
тилидан
форс
тилига
таржима
қилди
.
Таржимада
таржимон
-
адиб
“
инсон
умрининг
ҳар
бир
онини
бесамар
ўтказмаслиги
,
халқнинг
бахти
учун
ўзини
бағишлаш
энг
эзгу
йўл
эканлигини
,
яшашдан
мақсад
олдинга
интилиш
кераклигини
,
ҳаёт
фақатгина
интилишдан
иборат
бўлсагина
,
1
Яукачева
М
.
Я
.
Современные
прогрессивные
поэтес
-
сы
Ирана
(
Очерки
). –
Т
.:
Фан
, 1978. –
С
. 39.
2
www.jalit.ut.ac.ir 5.
ص
.
.
ﺎﻴﻥ
ﯽﻨﺴﺤه
ﺮﺻﺎﻥ
.
ﻋا
مﺎﺼﺘ
ﮏﻠﻤﻝا
)
ﯽهﺎﺼﺘﻋا
(
ﯽﺑﺮﻋ
و
ﯽﺳرﺎﻓ
بدا
ود
ﻪﺑ
.
ﻦﻳوﺰﻗ
2013
3
Ўша
манба
.
унда
самарали
,
ажойиб
соатлар
бонг
уриши
”
каби
инсон
умри
давомидаги
зарур
фикрларни
ўз
таржималарида
акс
эттирди
4
.
Таржимоннинг
араб
тилидан
форс
тилига
таржима
қилган
асарларидан
бири
араб
ёзув
-
чиси
Қосим
Амин
Мисрийнинг
1899
йилда
ёзилган
"
ﺮﻳﺮﺤﺗ
ةاﺮﻤﻝا
"
“
Аёл
озодлиги
”
номли
асаридир
5
.
Мазкур
таржима
унинг
энг
сама
-
рали
,
юқори
савиядаги
таржималаридан
бири
ҳисобланади
.
Бироқ
,
таржимон
-
адиб
Эътисо
-
мий
асар
номини
форс
тилига
“
Аёллар
тар
-
бияси
”,
яъни
“
ناﻮﺴﻥ
ﺖﻴﺑﺮﺗ
”
деб
таржима
қилди
.
Бу
борада
муаллиф
“
Форс
тилида
ушбу
муҳим
масаланинг
устунликлари
,
асл
камчилик
ва
нуқсонлари
очиқ
-
ойдин
кўрсатилган
бирор
китоб
ёзилмаганлиги
учун
ҳақир
камина
ﺮﻳﺮﺤﺗ
ةاﺮﻤﻝا
" ”
китобининг
бир
неча
бобини
таржима
қилиб
,
уни
“
Аёллар
тарбияси
”
деб
номладим
ва
зудлик
билан
нашр
этдим
...”
дея
,
ўз
фик
-
рини
таъкидлаб
,
таржима
қилишдан
мақсади
-
ни
изоҳлаган
. “
Европанинг
буюк
уламолари
аёлларга
таълим
-
тарбия
бериш
ҳамда
уларни
ўқитиш
масаласига
бағишлаб
кўплаб
асарлар
битганлар
,
бу
китобларнинг
ҳар
бири
гавҳар
хазинаси
-
ю
,
кони
ҳикмат
ва
қарашдир
”
6
.
Мазкур
таржимада
аёл
,
унинг
табиати
,
ўзига
хослиги
,
шунингдек
,
аёлнинг
исломий
ва
ғарб
жамиятидаги
ўрни
,
ундаги
муаммоларию
му
-
сибатлари
,
унинг
инсон
тарбиясида
тутган
ўрни
ҳақида
фикр
айтилган
.
Бундан
ташқари
,
аёл
кишининг
ижтимоий
чегаралари
,
унга
диққат
-
эътибор
қаратиш
сабаблари
,
аёлларга
таълим
бериш
ва
уларни
тарбиялаш
лозимли
-
ги
ҳақида
шундай
фикрларни
баён
этган
:
“
Аёллар
ўз
фарзандларини
тарбиялаш
учун
таълим
ва
билим
олишга
муҳтождирлар
.
Дин
ва
парҳезкорликка
риоя
қилсинлар
.
Кўринар
-
кўринмас
фасодлардан
узоқлашишлари
,
те
-
жамкор
,
иродали
бўлиши
”,
каби
зарур
қоида
-
ларни
нозик
тил
билан
форсийга
таржима
қил
-
ди
.
Эътисомий
бу
китобни
ҳижрий
1317
йилда
Табризнинг
“
Маориф
”
нашриётида
чоп
этди
.
7
4
Османова
З
.
Г
.
М
.
Горький
и
литература
Ирана
.
–
М
.,
1961.
–
С
. 43.
5
Ўша
манба
. –
Б
. 4.
6
Ўша
манба
.
–
Б
. 16.
7
Ўша
манба
.
–
Б
. 16.
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
Деҳхудо
бу
асарни
чоп
этиш
ва
унинг
аҳа
-
мияти
борасида
Эътисомийнинг
ўша
замондаги
шижоати
ҳақида
шундай
дейди
: “
Ўша
даврдаги
омма
таассубга
ўта
берилган
Табриздек
шаҳарда
“
Аёллар
тарбияси
”
китобининг
ёзилиши
ва
чоп
этилиши
адабиёт
соҳасидаги
энг
нодир
ва
мисли
кўрилмаган
жасоратлар
намунасидир
”
1
.
Ҳижрий
1317
йилда
Абдураҳим
Толибов
“
Аёллар
тарбияси
”
китобининг
чоп
этилиши
борасида
Эътисомийга
ёзган
хатида
қуйидаги
фикрларни
баён
этади
: “
Садағангиз
бўлай
,
Сиз
жаноб
олийларининг
сермазмун
хатингиз
би
-
лан
бирга
жўнатган
“
Аёллар
тарбияси
”
кито
-
бининг
икки
нусхасини
олдим
,
китобни
бошдан
охир
ўқиб
чиқдим
.
Аччиқ
ва
ўткир
қаламингизга
тасанно
.
Минг
офаринким
,
Сиз
мамлакат
маданияти
йирик
иморатининг
тамал
тошини
қўйдингиз
,
бунинг
асосида
эронлик
аёллар
мажлисларида
ўзларининг
тенг
ҳуқуқликларини
фасоҳатли
нутқлар
ва
сўзлар
билан
исботлаган
вақтларида
“
Аёллар
тарбияси
”
китоби
таржимонини
зикр
ва
васф
этажаклар
2
”.
Таржимон
адибнинг
машаққатли
ижодининг
қадрланиши
унинг
самарали
фао
-
лиятининг
маҳсулидир
.
Табриз
Эътисомий
яшаган
даврда
Эрон
билан
Усмонийлар
ўртасидаги
алоқаларни
боғлаб
турувчи
асосий
йўллардан
бири
бўлган
ва
шубҳасиз
,
у
ўз
маълумотларининг
асосий
қисмини
шу
йўл
орқали
олган
.
Бу
жараёнга
Эътисомий
“
Аёллар
тарбияси
”
китобида
ишо
-
ра
қилганидек
,
турк
ва
араб
журналлари
ва
шу
йўл
орқали
унга
етиб
келган
китоблар
муҳим
роль
ўйнаган
.
Адиб
бу
асарларни
мутолаа
қилар
экан
,
Эрон
ҳалқининг
жаҳон
адабиёти
-
дан
баҳраманд
эмаслиги
,
бу
адабиётдан
бе
-
гона
бир
ҳолатдалиги
ва
бунда
заифликлар
мавжудлигини
англаб
,
шу
асарлар
билан
халқни
,
айниқса
,
Эрон
адабий
жамоасини
таништиришга
ҳисса
қўшди
.
Мазкур
ишнинг
самараси
Эътисомийнинг
40
жилддан
ортиқ
ғарб
адабиёти
асарлари
таржималарининг
нашрларида
ўз
аксини
топди
3
.
1
Османова
З
.
Г
.
М
.
Горький
и
литература
Ирана
.
–
М
.,
1961.
–
С
. 17.
2
Ўша
манба
.
–
Б
. 18.
3
Ўша
манба
.
–
Б
. 6.
Мирзо
Юсуфхон
томонидан
амалга
оши
-
рилган
таржима
ва
нашр
этилиши
,
ҳоҳ
китоб
шаклида
бўлсин
,
ҳоҳ
ўзи
ноширлик
қилган
“
Баҳор
”
журналида
кичик
парчалар
шаклида
бўлсин
,
дастлаб
жамиятнинг
прогрессив
қа
-
рашга
эга
бўлган
баъзи
кишилари
томонидан
танқидга
учради
.
У
бу
кишиларга
жавоб
бе
-
риш
учун
ўзининг
мазкур
асарларни
таржима
қилиши
ва
уларни
“
Баҳор
”
журналида
нашр
этишидан
мақсади
эронликларни
ғарб
адабиё
-
тининг
йирик
намояндаларининг
танланган
назмий
ҳамда
насрий
асарлари
билан
таниш
-
тиришдан
иборат
эканлигини
таъкидлади
4
.
Эътисомий
таржималарининг
тури
концеп
-
туал
бўлиб
,
асосий
матнга
боғланиб
қолмаган
.
Унинг
қалами
қожар
ёзувчиларининг
қалами
-
дир
.
Услуби
мустаҳкам
,
етук
ва
айни
пайтда
осондир
.
Таржима
асарларининг
баъзи
қисмла
-
рида
ўзи
унга
шарҳ
ва
мисоллар
келтириб
ўтади
.
Шубҳасиз
,
Мисрда
Қосим
Амин
Мис
-
рий
томонидан
ёзилган
,
Эътисомий
томонидан
таржима
қилинган
“
Аёллар
тарбияси
”
китоби
-
нинг
таржимаси
аёллар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
ҳаракати
ва
бедорлигига
сабаб
бўлган
каби
,
Эронда
ҳам
озми
-
кўпми
,
ўша
даврдаги
Эроннинг
прогрессив
дунёқарашга
эга
аёлининг
ҳамда
унинг
ҳуқуқига
ва
қарашларининг
ўзгари
-
шига
сабаб
бўлди
.
Юсуф
Эътисомийнинг
маз
-
кур
китоб
таржимаси
ҳозирги
Эрон
аёлининг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишда
хизмат
қилди
.
Серқирра
адиб
ўзининг
нодир
таржима
асарлари
орқали
миллат
маънавияти
равна
-
қига
ҳисса
қўшиш
,
илмий
-
адабий
меросни
бойитиш
улкан
машаққат
меваси
эканлигини
умри
давомида
исботлади
.
У
ғарб
тиллари
билан
биргаликда
араб
тилини
мукаммал
билганлиги
боис
,
ўз
хал
-
қини
маърифат
сари
чорлаб
,
уларни
жаҳон
ҳамда
араб
адабиётининг
сара
намуналари
билан
таништирди
.
Таржимон
-
адиб
ўзининг
“
Аёллар
тарбия
-
си
”
номли
таржимасида
аёл
,
аёлларнинг
ижти
-
моий
масалалар
билан
боғлиқ
жараёнларда
зарур
бўлган
фикрларни
баён
этиб
,
фарзанд
-
лар
тарбиясидек
масъулиятли
бурч
,
уларга
таълим
бериш
олдида
илму
маърифат
муҳим
асослардан
бири
эканлигини
таъкидлаб
ўтди
.
4
Ўша
манба
.
