S H A R Q M A S H ’ A L I
113
ÒÀ£ÐÈÇ
АЛИШЕР
НАВОИЙ
“
МУҲОКАМАТУ
-
Л
-
ЛУҒАТАЙН
”
АСАРИНИНГ
ЯНГИ
НАШРИ
АЛИМУҲАМЕДОВ
РИХСИТИЛЛА
Филология
фанлари
доктори
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
тақриз
филология
фанлари
доктори
,
профессор
Қосимжон
Содиқов
томонидан
нашр
этилган
Алишер
Навоийнинг
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
асарининг
янги
нашрига
ёзилган
.
Мазкур
иш
яқин
йиллар
давомида
ушбу
асар
бўйича
қилинган
энг
сара
нашрлардан
ҳисобланади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
луғат
,
туркий
тил
,
форс
тили
,
сарт
тили
,
туркий
тил
грамматикаси
,
қиёсий
тилшунослик
,
лингвомаданият
,
қўлёзма
.
Аннотация
.
Данная
рецензия
на
новое
издание
«
Мухокамату
-
л
-
лугатайн
»
Алишера
Навои
,
написанная
доктором
филологических
наук
,
профессором
Касимжоном
Садыковым
.
Это
издание
является
наилучшим
исследованием
данного
произведения
за
последние
годы
.
Опорные
слова
и
выражения
:
словарь
,
тюркский
язык
,
персидский
язык
,
сартовский
язык
,
грамматика
тюркского
языка
,
сравнительное
языкознание
,
культурология
,
рукопись
.
Abstract.
This review was given to the new issue of “Muhakamatu-l-lughatayn” by Alisher Navoi done
by Prof. Kasimjon Sadikov. This issue is one of the best studies of this work in latest years.
Keywords and expressions:
vocabulary, Turkic, Persian, the Sart Language, Turkic grammar, compa-
rative linguistics, culturology, manuscript.
Алишер
Навоий
.
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
(
Қосимжон
Содиқов
таҳлили
,
табдили
ва
талқини
остида
).
Тошкент
: Akademnashr. 2017. – 128
бет
(90 + 38
факсимиль
)
Ўрта
асрлар
туркий
тили
,
хусусан
,
эски
ўзбек
тили
(
чиғатой
туркийси
)
бўйича
яра
-
тилган
грамматик
асарлар
ичида
Алишер
На
-
воий
қаламига
мансуб
“
Муҳокамату
-
л
-
луға
-
тайн
”
нинг
ўрни
бўлакча
.
У
XV
юзйилликда
туркий
тилшунослик
бўйича
яратилган
мум
-
тоз
асарлардан
ҳисобланади
.
Ўша
кезлар
туркий
тилда
ижод
этиш
,
унда
йирик
асарлар
яратиш
форсийга
нисбатан
камроқ
эди
.
Шу
сабаб
кўп
ижодкорлар
форсийда
асар
битарди
.
Мазкур
масалани
яхши
англаган
Навоий
туркий
тилнинг
кенг
имкониятларини
очиб
бериш
,
унинг
ички
хусусиятларини
ёритиш
мақсадида
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
асари
-
ни
ёзди
.
Эски
ўзбек
тилининг
тарихий
та
-
раққиёти
,
унинг
лексик
,
фонетик
имконият
-
ларини
,
хусусан
, XV
аср
туркий
тил
грамма
-
тикасини
ёритиб
беришда
ушбу
асар
асосий
манбалардан
бири
ҳисобланади
.
Кунимизгача
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
бўйича
дунё
тилшунослари
томонидан
кўп
-
лаб
тадқиқотлар
яратилган
.
Шу
жумладан
,
Ўзбекистонда
Порсо
Шамсиев
томонидан
1940, 1948
ва
1967
йилларда
бу
асар
нашр
этилди
.
Сўнгги
бор
Алишер
Навоийнинг
“
Мукаммал
асарлар
тўплами
”
нинг
XVI
жил
-
дига
киритилган
.
Шундан
сўнг
ушбу
асар
махсус
тадқиқот
этилмади
.
Назаримизда
,
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
ни
ҳозирги
тилшу
-
нослик
ютуқларини
ҳисобга
олган
ҳолда
қайта
нашр
этиш
долзарб
бўлиб
қолди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
114
Ушбу
асарнинг
янги
тадқиқи
Тошкент
дав
-
лат
шарқшунослик
институти
Мумтоз
фило
-
логия
кафедраси
профессори
,
филология
фан
-
лари
доктори
,
туркий
тиллар
тарихи
бўйича
йирик
мутахассис
Қосимжон
Содиқов
томонидан
амалга
оширилди
.
Мазкур
асар
олим
томонидан
ўзбек
тили
тарихини
ўқиёт
-
ган
талабалар
учун
2011
йилда
(
Содиқов
Қ
.
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
ни
ўқиб
ўрганиш
. –
Тошкент
, 2011)
чоп
этилган
эди
.
Нашр
кам
сонли
бўлганлиги
сабаб
кўпчиликка
етиб
бор
-
мади
.
Шундай
эса
-
да
,
у
мутахассислар
орасида
катта
қизиқиш
билан
кутиб
олинди
ва
юқори
баҳоланди
.
Чоп
этилган
янги
,
қайта
тўлдирил
-
ган
нашри
аввалгисидан
бир
қатор
афзаллик
-
лари
билан
фарқланади
.
Ишнинг
кириш
қисмида
асар
,
унинг
тузи
-
лиши
,
қўлёзмалари
,
аввалги
нашрлари
,
хул
-
лас
,
асар
тўғрисида
тўлиқ
маълумотлар
кел
-
тирилган
(
кириш
қуйидаги
бўлимлардан
иборат
(4–27-
б
.): “
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”-
ни
англаш
”, “
Навоийнинг
тилшунослик
та
-
рихидаги
улуғ
кашфиёти
”, “
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
нинг
қўлёзмалари
ва
нашрлари
”,
“
Навоий
дунё
тилларининг
келиб
чиқиши
тўғрисида
”, “
Навоий
туркий
тилнинг
товуш
ўзгачаликлари
тўғрисида
”, “
Навоий
туркий
тилнинг
сўз
бойлиги
тўғрисида
”, “
Навоий
туркий
тилнинг
морфологик
ўзгачаликлари
тўғрисида
”, “
Асар
қўлёзмаларининг
ўзаро
чоғиштирмаси
”, “
Матнни
ўқиш
ва
транс
-
крипцияга
ўгириш
йўллари
”).
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
асарининг
маз
-
кур
нашрини
амалга
оширишда
асарнинг
уч
қўлёзма
нусхасидан
фойдаланилган
(
Истан
-
булдаги
иккита
(
Тўпқопи
сарой
музейи
ва
Сулаймония
кутубхонаси
)
ҳамда
Париж
қўл
-
ёзма
нусхалари
).
Бу
ҳам
нашрнинг
қийматини
оширади
.
Асарнинг
ушбу
нашри
асосий
уч
қисмдан
иборат
:
биринчи
қисмида
,
асарнинг
илмий
транскрипцияси
;
иккинчисида
,
ўзбекча
ўгир
-
маси
(
изоҳлар
билан
)
ҳамда
учинчисида
,
асарнинг
Истанбул
(
Тўпқопи
сарой
музейи
)
ва
Париж
қўлёзмаларининг
факсимили
бе
-
рилган
.
Асар
сўнггида
матнда
учраган
сўзлар
луғати
,
фойдаланилган
манбалар
ҳамда
илмий
асарлар
рўйхати
келтирилган
.
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
нинг
мазкур
нашрида
асарнинг
аввалги
нашрларидан
фой
-
даланилгани
айтиб
ўтилган
.
Шу
билан
бир
қаторда
,
баъзи
сўзларни
изоҳлашда
ўша
давр
-
да
(
ўрта
асрларда
)
яратилган
луғатлардан
ҳам
фойдаланилган
(
Масалан
, “
Абушқа
”
луғати
-
дан
фойдаланилган
).
Бу
ҳол
асарни
ўқувчи
учун
анча
тушунарли
қилишга
кўмаклашган
.
Мазкур
нашрнинг
аввалгиларидан
устун
жиҳати
–
унинг
илмий
транскрипцияда
бе
-
рилганидадир
.
Маълумки
,
Навоий
асарлари
тилида
асосий
лексик
қатлам
туркий
,
арабий
ва
форсийдир
.
Нашрда
улар
жаҳон
олим
-
лари
қўллаётган
транскрипцион
системада
.
Яъни
,
ўзлашган
қатламдаги
сўзларда
:
ض
–
ż
,
ص
–
ṣ
,
ط
–
ṭ
,
ظ
–
ẓ
.
Масалан
: “
Qaldï
(775
b
)
türk
ī
alf
ā
ẓ
bilä maq
ṣ
ū
d ad
ā
sï-vu f
ā
rs
ī
’ib
ā
rat
bilä kal
ā
m ma’n
ā
sï
” (31-
бет
).
Шу
билан
бирга
,
Навоий
асарларини
тушуниш
,
олим
қўллаган
туркий
тилнинг
нозик
жиҳатлари
-
ни
англаш
ҳар
қандай
мутахассиснинг
қўли
-
дан
келавермайди
.
Қ
.
Содиқов
буни
ҳам
уддалади
.
Бундай
нозиклик
ўзаги
ингичка
-
йўғон
бўлган
,
омоним
маънога
эга
сўзларни
аниқлашда
яққол
кўзга
ташланади
.
Бунга
асардан
қуйидаги
мисолни
келтирсак
: “Va
ﮎﻮﮐ
kök
laf
ẓ
ïn ham ne
č
ä ma’n
ā
bilä iste’m
ā
l
qïlurlar. Biri
kök
– “
ā
šm
ā
n”nï derlär, yana
kök
–
“
ā
ha
ŋ
”dur, yana
kök
– “tikärdä köklämäk”dür,
yana
kök
– “qada
ğ
”nï ham derlär, yana
kök
–
“sabza-vu ölä
ŋ
”ni da
ğ
ï derlär” (37-
б
.).
Асарнинг
илмий
транскрипциясида
,
арабча
,
форсча
сўз
ва
жумлалар
,
байтлар
,
омоним
маъ
-
нога
эга
туркий
сўзлар
аслиятда
(
араб
ёзувида
)
берилганки
,
уни
ўқиган
ўқувчи
гап
нима
тўғри
-
сида
эканлигини
дарров
пайқайди
.
Масалан
,
“…
Mavl
ā
n
ā
’Abdu-r-ra
ḥ
m
ā
n J
ā
m
ī
–
ﻩﺮﺳ
سﺪﻗ
–
nï
ŋ
r
ū
ḥ
parvar la
ṭ
ā
yifï
…” (44-
б
.); “
Va ma
ṭ
la’ï
mašh
ū
rdur-kim
, [
še’r
:]
ﺖﺳﺮﺳ
درد
ﺶﻠﻐﻠﻏ
و
ﮏﻧﺎﺑ
و
ﯽﻟﺎﺧ
ﻪﺵ
سﻮﮐ
ﺖﺳﺮﺑ
و
ﺮﺤﺑ
ﻪﺵ
ﺮﺗ
و
ﮏﺸﺨﺑ
ﺪﺵ
ﻊﻧﺎﻗ
ﻪﮐ
ﺮه
(45-
б
.).
Туркий
тилдаги
омоним
сўзлар
масаласи
-
да
Алишер
Навоий
ўз
асарида
алоҳида
тўх
-
талиб
ўтади
.
Навоий
омонимларни
қуйида
-
гича
таърифлаб
,
баъзиларининг
форсийда
му
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
115
қобили
йўқлигини
таъкидлайди
: “
Bu nav’ alf
ā
ẓ
ham-ki, ü
č
ma’n
ā
-vu tört ma’n
ā
va artu
ğ
raq-kim,
ir
ā
da qïlsa bol
ğ
ay, köp bar-ki, f
ā
rs
ī
alf
ā
ẓ
da andaq
yoqtur
” (37-
б
.).
Ушбу
бўлимда
келтирилган
омоним
сўзлар
борасидаги
қоидаларни
бугун
-
ги
кун
тадқиқотчиси
яхши
билмоғи
,
Навоий
тилидаги
барча
маънони
фарқлай
олиши
ва
уларнинг
матндаги
англамини
тўғри
тушуна
олиш
керак
.
Бунинг
учун
эса
мазкур
нашрда
келтирилган
барча
маълумотларни
бирма
-
бир
ўқиб
чиқиши
керак
.
Мазкур
нашр
афзалликларига
қўшимча
ра
-
вишда
,
асарнинг
нозик
жиҳатларидан
яна
бири
–
қўшимчаларнинг
тўғри
транскрипция
қилин
-
ганидир
.
Қадимда
туркий
тилда
ишлатилган
барча
қўшимчаларнинг
ўзига
яраша
вазифаси
бўлган
.
Масалан
,
و
нинг
туркий
матнларда
ўқи
-
лиши
икки
хил
: -
u
ва
va
. -
u
боғловчиси
жуфт
сўзларни
,
уюшиқ
бўлакларни
бир
-
бирига
боғ
-
ласа
,
va
боғловчиси
гапларни
бир
-
бирига
боғ
-
лайди
.
Асарда
туркий
феълларнинг
масдар
кў
-
ринишига
(-
maq, -mäk
қўшимчали
)
уларнинг
ин
-
гичка
-
йўғонлигига
қараб
қўшимчаларнинг
қў
-
шилиши
ҳам
мисоллар
билан
ёритиб
берилган
:
Andaq-ki,
quwarmaq-u quruqšamaq va üsärmäk-ü
jïy
č
alamaq va ö
ŋ
däymäk-ü
č
ikräymäk
… (32-
б
.).
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
нинг
мазкур
нашрида
илова
қилинган
Истанбул
ва
Париж
қўлёзмаларининг
факсимили
ёш
тадқиқотчи
-
лар
,
мутахассисларга
асар
устида
келгусида
олиб
борилажак
тадқиқотлар
учун
бирламчи
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
Алишер
Навоийнинг
“
Муҳокамату
-
л
-
лу
-
ғатайн
”
ни
ёзишидан
мақсади
–
форсийни
камситиш
эмас
,
балки
туркий
тилнинг
ички
имкониятларини
кўрсатиб
,
унда
ҳам
гўзал
асарлар
ижод
этиш
мумкинлигини
исботлаш
эди
.
Ушбу
фикрни
далиллаш
учун
Навоий
турли
асарлардан
мисоллар
,
турли
жанрдаги
парчалар
орқали
туркий
тилнинг
форсийдан
кам
эмаслиги
,
аксинча
,
ўрни
билан
ундан
-
да
ортиқ
эканини
исботлаб
берди
.
Тил
тарихи
-
да
туркий
тилни
Навоийчалик
бирор
кимса
ўзга
тил
билан
солиштирган
ҳолда
юксак
-
ларга
кўтармаган
.
Алишер
Навоий
ўзининг
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
асари
билан
тилшунослик
тари
-
хида
биринчилардан
бўлиб
тилларни
типо
-
логик
ўрганиш
соҳасини
,
уларни
ўзаро
чо
-
ғиштириб
ўрганиш
ишини
бошлаб
берди
.
Ушбу
иш
Навоийнинг
тилшуносликдаги
яна
бир
кашфиётларидан
эди
.
Алишер
Навоийнинг
“
Муҳокамату
-
л
-
лу
-
ғатайн
”
асарини
ўрганиш
мутахассисларга
тур
-
кий
тилда
яратилган
манбаларни
тўғри
ўқиб
,
талқин
қилиш
,
жумлаларнинг
нозик
маъно
-
ларини
тўғри
англашимизга
катта
ёрдам
бера
-
ди
.
Айни
масалада
бугунги
кун
мутахассис
-
ларига
кўмак
бўлсин
деб
Қ
.
Содиқов
томонидан
қайта
ишланган
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
асарининг
янги
талқини
айни
муддаодир
.
Тил
тарихи
билан
шуғулланаётган
мутахассисга
мазкур
нашр
Навоий
тилини
,
қолаверса
,
ўрта
асрлар
туркий
тилининг
ўзига
хосликларини
яхши
англашга
ёрдам
бўлади
.
Унинг
мутахассислар
учун
қайта
нашр
этилгани
ўзбек
тилшунослигининг
катта
ютуқ
-
ларидан
биридир
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки
,
профессор
Қ
.
Содиқов
томонидан
амалга
оширилган
Алишер
Навоий
“
Муҳокамату
-
л
-
луғатайн
”
асарининг
янги
нашри
ўсиб
келаётган
ёшлар
,
мутахассислар
учун
мазкур
асарни
англаш
йўлидаги
катта
бир
кўприк
вазифасини
бажаради
.
