S H A R Q M A
S H ’ A L I
21
лигида акс эттирувчи бадиий асарларни ўрганади. Диаспора ёзувчилари ўз асарларида она
юртини қўмсайдилар ва ватанига ҳамда унга бошпана берган юртга тенг равишда тинчлик
ва фаровонлик тилайдилар. Афғон диаспора адабиётининг ёрқин намоёндаси Холид Ҳусай-
ний “Шамол ортидан югуриб”, “Минг қуёш шуъласи” ва “Тоғлар ҳам садо беради” роман-
ларига тадқиқот давомида аниқланган диаспора адабиётининг уч асосий хусусияти тиллар
ва маданиятлар аро тўқнашув, биографик меътод истеъмоли ҳамда макон ва замон мута-
носиблигини шундай мужассамлаштириши мутолаа давомида муаллифнинг ҳар икки
давлатга, ҳар икки миллатга ва ҳар икки маданиятга мансублигини намоён этади.
Ҳақиқий ижодкорларнинг руҳи, табиати, идеаллари ўз қаҳрамонлари ортига яширинган
бўлади. Бадиий асар ижодкор шахсида бутунлашади. Бадиий асардан ёзувчи табиатига хос
хусусиятларни англаш, ҳис этиш ижодкор яшаган ижтимоий ва оилавий муҳитни, маънавий-
руҳий, эътиқодий дунёқарашини англаш орқали юзага келади. Гарчи аччиқ ҳақиқат бўлса-да,
афғон диаспорасининг бутун дунё бўйлаб тарқалишига, бетакрор асарларнинг яралишига
Афғонистондаги нотинчлик, террор ҳужумлар оқибатида ватанни тарк этиш сабаб бўлган.
ХИТОЙ ТИЛИДАГИ ИБОРАЛАР ВА УЛАРНИ
КЛАССИФИКАЦИЯ ҚИЛИШ
АКИМОВ ТАИР
ўқитувчи, ТошДШИ
Аннотация. Фразеологик иборалар халқ оғзаки ижодиётининг маҳсули бўлиб, халқнинг асрий
ҳаёти, дунёқараши,ўткир фикрлари, панд –насиҳатлари асрдан-асрга сайқаллашиб, авлоддан -
авлодга мерос бўлиб келмоқда. Фразеологик ибораларда нутқ таъсири кучайтирилиб халқ томон-
дан ўзлаштирилиб, инсонлар онгига чуқур сингиб кетган бўлиб, халқнинг урф-одатлари, анъаналари,
маданияти ва тарихи акс этирилгандир.
Халқ кундалик ҳаётида фразеологик ибораларни ҳам кўп қўллайди, айниқса ёзувчилар, адабиёт-
шунослар, шоирлар ибораларни ўз ўрнида ишлатиб,ўз асарлари билан ўқувчиларни ўзларига жалб
қилиб келмоқда .
Доно фикрни, ўткир хақиқатни, теран мазмунни ўзида мужассам этган фразеологик иборалар
нутқимизнинг экспрессив (яъни, таъсир этувчи, ҳис-ҳаяжон уйғотувчи) воситалари орасида энг
таъсирчан, кишини уйлашга,фикр мулоҳаза юритишга беихтиёр мажбур қилувчи кучга эгадур.
Хитой тилидаги
熟语
shuyu фразеологик ибораларга -
成语
chengyu-турғун бирикмалар;
谚语
yanyu-мақоллар;
俗语
suyu(
俗话
suhua)-маталлар;
格言
geyan-ҳикматли сўзларлар;
歇后语
xiehouyu-
ишора, охиргача айтилмаган сўз, яъни топишмоқ шаклида келади (
盲人骑瞎马
mang ren qi xia ma-
кўр сўқир отга мингандек ; хатарлик);
惯用语
guanyongyu-қўп қўлланиладиган сўз бирикмалари, уч
иероглифдан ташкил топган, одатда оғзаки нутқда кўпроқ ишлатилади (
走后门
zou hou men –орқа
эшикдан чиқмоқ; пора олмоқ,
吹牛皮
chui niu pi лоф урмоқ; катта гапирмоқ ) лар киради.
成语
chengyu- тилдан-тилга ўтиб сайқал топган панд-насиҳат руҳидаги чуқур мазмун, ихчам
шакл, таъсирчан ифодага эга бўлган халқ ҳикматидир.
Хитой тилидаги турғун иборалар ёзувда асосан 96% тўрт иероглифдан ташкил топган , 4%
эса 3-14 та иероглифлардан ташкил топган бўлади.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
22
Хитой тили фразеологизмлари келиб чиқиши, тузилиши, семантик ва функционал ранг-
баранглиги билан ажралиб туради. Шунинг учун фразеологизмларни қийинчилик билан класс-
ификация қилинади .
Мақолада хитой тили фразеологик ибораларини қандай классификация қилишни ўрганилади.
Таянч сўз ва иборалар:
熟语
shuyu - фразеологи;
成语
chengyu-турғун ибора;
谚语
yanyu – мақол;
俗
话
suhua – матал;
惯用语
guanyongyu- кўп қўлланиладиган сўз бирикмалари , уч иероглифдан ташкил
топган;
歇后语
xiehouyu-ишора, охиргача айтилмаган сўз , яъни топишмоқ шаклида келади.
Аннотация. Фразеологические выражения являются ярким примером устного народного твор-
чества, отражающими вековую жизнь народа, его мировоззрение, наставления и нравоучения, кото-
рые совершенствуются от века к веку и передаются от поколения к поколению. В фразеологических
выражениях воздействие речи усиливается, принимается народом, глубоко укореняется в сознании
людей, отражает обычаи и привычки народа, его традиции, культуру и историю.
В повседневной жизни народа часто применяются фразеологические выражения, особенно к месту
их употребляют писатели, литературоведы, поэты, привлекая таким образом внимание читателей к
своим произведениям.
Фразеологuческие выражения, воплотившие в себя мудрые мысли, глубокое содержание, являются
наиболее действенными экспрессивными (то есть побуждающими эмоции) средствами нашей речи,
что непроизвольно заставляют человека задуматься и размышлять.
В китайском языке в
熟语
shuyu к фразеологическым выражениям относятся: -
成语
chengyu-устой-
чивые словосочетания;
谚语
yanyu – пословицы;
俗语
suyu(
俗话
suhua) – поговорки;
格言
geyan – мудрые
слова, афоризмы;
歇后语
xiehouyu – намёк, недосказанность, то есть загадка (
盲人骑瞎马
mang ren qi xia
ma – словно слепец на безглазой лошади; опасный);
惯用语
guanyongyu – часто применяемые словосо-
четания, состоят из трех иероглифов, чаще применяются в устной речи. (
走后门
zou hou men – выходить с
черного хода; получать взятку,
吹牛皮
chui niu pi преувеличивать; бахвальство).
成语
chengyu – это народная мудрость в духе нравоучения, которая передаётся из уст в уста,
имеет сжатую форму и эффективное действенное выражение.
В китайском языке устойчивые словосочетания в написании на 96% состоят из четырех
иероглифов, остальные 4% состоят из 3-14 иероглифов.
Фразеологизмы китайского языка отличаются происхождением, структурой, семантическим и
функциональным разнообразием. Поэтому фразеологизмы классифицируются с трудом.
В статье изучается, каким образом классифицируются фразеологические выражения китайского языка.
Опорные слова и выражения:
熟语
shuyu – фразеология;
成语
chengyu – устойчивые словосочета-
ния;
谚语
yanyu – пословица;
俗话
suhua – поговорка;
惯用语
guanyongyu – часто используемые словосо-
четания ,состоит из трёх иероглифов;
歇后语
xiehouyu – намёк; недосказанность, то есть загадка;
Abstract. Phraseological expressions are a vivid example of folklore, reflecting the сеnturies-old life of
the people, their worldview, precepts and moral teachings, which are improved from century to century and
transmitted from one generation to another. In phraseological expressions, the influence of speech is
amplified, accepted by the people, deeply rooted in the minds of people, reflects the customs and habits of
the people, their traditions, culture and history.
The phraseological expressions are often used, in daily life of people, especially by writers, literary
critics, poets to attract the attention of readers to their works.
Phraseological expressions, emdiving wise thoughts, deep content, are the most effective expressive
(that is stimulating emotions) means of our speech, which involuntarily make a person think and reflect.
The set phrases in Chinese language as
熟
语
shuyu consists of
成
语
chengyu–the set expressions;
谚语
yanyu–proverbs;
俗
语
suyu (
俗
话
suhua)– sayings;
格言
geyan–words of wisdom;
歇后
语
xiehouyu–hints,
vagueness, in other words riddle (
盲人
骑
瞎
马
mang ren qi xia ma–as if blind man on eyeless horse; dangerous;
S H A R Q M A
S H ’ A L I
23
惯
用
语
guanyongyu–often used phrases consisting of three hieroglyphs that are used in spoken language (
走后
门
zou hou men –leave the back door; take a bribe,
吹牛皮
chui niu pi overstate; proud boast).
成
语
chengyu is a folk wisdom in the spirit of moralizing, which is passed from mouth to mouth, has a
concise form and effective expression.
In the Chinese language, phraseological phrases in writing are 96% composed of four characters, the
remaining 4% consist of 3-14 characters.
Phraseologisms of the Chinese language are distinguished by origin, structure, semantic and functional
diversification. Therefore, phraseological expressions are classified with difficulties.
The article explores how the phraseological expressions of the Chinese language are classified.
Keywords and expressions:
熟语
shuyu –phraseology;
成语
chengyu - the set expressions;
谚语
yanyu-
proverbs;
俗 话
suhua - sayings;
惯 用 语
guanyongyu- frequently used phrases, consists of three
hieroglyphs;
格言
geyan–words of wisdom,
歇后语
xiehouyu- the hint comes in the form of a riddle that
has not been said to the end.
Ибора халқ оғзаки ижодида кенг тарқалган бўлиб, у авлод-аждодларнинг асрлар таж-
рибасидан ўтган ҳаётий кузатишлари натижасида вужудга келган, тилдан-тилга ўтиб сайқал
топган панд-насиҳат руҳидаги чуқур мазмун, ихчам шакл, таъсирчан ифодага эга бўлган
халқ ҳикматидир. Муайян фикрни тез, осон, аниқ, тушунарли, таъсирчан ифодалаш асосий
ўрин тутгани учун мақолларда образлилик, мажозийлик кучли бўлади, қофия, бадий тасвир
воситаларидан кенг фойдаланилади, ўткир киноя, нозик қочиримлар қўлланилади. Нати-
жада, у мантиқий тугал маъноли, ҳикматли иборага, чуқур мазмунли панд характеридаги
гапга айланади. Ўзига хос содда ва ихчам бадий шакл, ритм ва оҳангга эга бўлади.
Иборалар ҳамма халқларда ўзига хос бой мукаммал тузилишга эга бўлиб, авлоддан
авлодга ўтиб келаётган халқ тилининг бебаҳо бойлигидир. Ибораларни оғзаки энциклопе-
дия, ўзига хос бадиий тарихий солнома дейиш мумкин. Улар инсонларнинг ақлини
ўткирлаб, нутқини равшан ва таъсирли қилиб ифодалашга катта ёрдам қилади ҳамда ҳаётий
жумбоқлар ва муаммоларни тўғри ечишга ўргатади, турмушнинг жамики катта-кичик
масалалари хусусида қимматли маслаҳатлар беради. Умуман, инсоният яратган иборалар-
нинг тематикаси кенг ва ранг-баранг бўлиб, ижтимоий ҳаётнинг энг мураккаб муаммола-
ридан тортиб, оилавий ҳаётнинг энг кичик урф-одатларигача, кишилар ҳаракатидаги майда-
чуйда нуқсонларигача ўз аксини топган. Ибораларни яратган халқнинг асрий ҳаёти,
дунёқараши, урф-одати сингиб кетган. Модомики шундай экан, ибораларнинг тарихий
илдизларини аниқлаш, уларнинг ғоявий-тематик мазмунини очиб бериш кўп изланиш, узоқ
йиллар мобайнида сабр тоқатлик билан иш олиб боришни талаб қилади.
1
Хитой тилидаги фразеологик иборалар келиб чиқиши, тузилиши, семантик ва функ-
ционал ранг-баранглиги билан ажралиб туради. Шунинг учун фразеологизмларни
қийинчилик билан классификация қилинади.
Бизнинг турғун ибора деб атаётганимиз хитой тилида
成
语
chengyu бўлиб, хитойча “
辞
海
Cihai номли изоҳли луғатда шундай изоҳлаган:
熟
语的一种
.
习用的固定词组
,
在
汉语中多数由四个字组成
.
组织多样
,
来源不一
.
有些可从
字面理解
,
如
“
万紫千
红
” , “
百
闻不如一见
” ;
有些要知道来源才懂
,
如
“
守株待兔
”
2
1
Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov. Hikmatnoma. Toshkent: 1990 y. 5-bet
2
辞海
,
北京
: 2009
年
154
页
(Cihai, Beijing: 2009. P.154)
S H A R Q M A
S H ’ A L I
24
Таржимаси:
成
语
chengyu- «
熟
语
shuyu фразеологик ибора» нинг бир бўлаги бўлиб, турғун иборалардан
ташкил топгандир. У тўртта иероглифдан ташкил топган сўз бирикмаси бўлиб, келиб чиқиш
манбаи ҳар хилдир. Баъзиларини иероглифларнинг маъносидан тушуниб олса бўлади.
Мисол: “
万紫千
红
” “ранг-баранг, ҳар хил” . сўзма сўз таржимаси - “10 000та сиёҳ ранг ,
1000та қизил ранг”.
“
百
闻不如一见
” юз марта эшитгандан , бир марта кўрган яхшироқ.
Бу иборани иероглифларнинг маъносига қараб нима маънода ёзилганлигини билиш
қийин эмас. Баъзи бир ибораларнинг келиб чиқиш манбаини билгандагина маъносини
тушунишимиз мумкин.
“
守株待兔
” shou zhu dai tu- узум пиш огзимга туш
宋国有
农夫，一天在田里耕作，忽然看到有只野兔从远处奔来。只见它狂
奔乱
闯，竟撞在田边突出地面的一个树根上，顿时折断脖子死去
。
农夫喜出望外，赶紧跑过去把死兔拣起来带回家，美美地吃了一顿。
自从
拣到这个便宜后，农夫再也不下田耕作了。他放下农具，坐在那个树根旁，希望再
有野兔撞死在树根上，可以轻而易举地得到实惠。
一天，两天
过去了，十天半月过去了，农夫再也没有得到第二只撞树的野兔，但他地理
的庄稼却荒芜了。
人
们都取笑他这种行为，并且很快传遍了宋国。
后来，人
们用
“
守株待兔
”
这个成语来比喻光凭老经验，不灵活办事，
也用来
讽刺安想不
劳而获的侥
幸心理
1
。
Сунг давлатида бир деҳқон далада ишлаётган вақтида, бир ёввойи қуённинг узоқдан
сакраб келаётганини кўриб қолибди. Қуён ўқдек отилиб, чопиб келиб ер устига чиқиб
турган дарахт илдизига келиб урилди-ю, бир пастда жон берди. Деҳқон хурсанд бўлиб,
чопиб бориб ўлган қуённи олиб уйга қайтиб мазали овқат пишириб ебди. Шу кундан
бошлаб деҳқон далада ишламай, иш қуролларини ташлаб қўйиб, ўша дарахтнинг ёнида
ўтириб яна қуённинг дарахт илдизига урилиб ўлишини пойлабди. Деҳқон осонлик билан
ўлжага эришмоқчи бўлибди.
Бир кун ўтибди, икки кун ўтибди, ўн кун, ярим ой ўтибди ..деҳқон пойлабди-пойлабди,
яна дарахтга урилиб ҳалок бўладиган иккинчи қуённи кўрмабди. Шундай қилиб, даладаги
экинлари қуриб, чўлга айланибди. Одамлар бунинг қилган ахмоқона ишининг устидан
кулишибди, бу воқеа Сунг давлатига тезда тарқалиб кетибди.
Шундан кейин одамлар
“
守株待兔
” shou zhu dai tu- дарахт тагида ўтириб қуённинг кели-
шини пойламоқ (узум пиш
огзимга туш)
ибораси ҳаёт тажрибаларидан келиб чиққан бўлиб, иш
ёқмас, дангаса, хом-ҳаёлларга бериладиганларга қарата айтиладиган ибора бўлиб қолибди.
“
现代汉语词典
” ҳозирги замон хитой тили луғатида эса бундай ёзилган:
人民
长期以来习用的
,
形式
简洁而意思精辟的
,
定型的
词组或短句
.
汉语的成语大多由四个
字组成
,
一般都有出
处
.
有些成
语从字面上不难理解
,
如
“
小
题大做
”, “
后来居上
”
等
.
有些成
语
必须知道来源或典故才能懂得意思
,
如
“
朝三暮四
” , “
杯弓蛇影
”
1
1
中国成
语故事大观
上海
:
上海市印刷三厂印刷
1996
年，
545
页
(Zhongguo chengyu gushi daguan Shanghai:
Shanghaishi yinshua sanchang yinshua) China's idiom story, Shanghai: Shanghai Printing Third Factory Printing
1996, 545 pages
S H A R Q M A
S H ’ A L I
25
Таржимаси:
Халқ ичида ишлатилиб мукаммал маънога эга бўлган қисқа сўз бирикмасидир. Хитой
тилида иборалар асосан тўртта иероглифдан ташкил топган бўлиб, баъзиларини иероглифга
қараб маъносини билиш мумкин. Баъзиларининг келиб чиқишини тарихий манбаидан
билиш мумкин.
小
题大做
xiao ti da zuo -пашшадан фил ясамок; кичиккина ишни катта қилиб кўрсатмоқ.
朝三暮四
zhao san mu si- васиқаси йўқ одам (тез ўзгарувчан ).
杯弓蛇影
bei gong she ying - қўрққанга қўш кўринар. Ўз соясидан қўрқмоқ.
Бу иккита луғатда хитойча турғун ибораларнинг луғат маъноси берилган бўлиб,
ибораларнинг узоқ муддат халқ ичида ишлатилиб, муайян шаклда турғунлашганини
кўрсатиб берган. Албатта одамларнинг билиш ва қарашлари ҳар хил бўлганлиги учун
истеъмолда ҳам бир қанча муаммолар мавжуд.
Баъзилари кенг маънода тушуниб,
熟
语
shuyu ибораларга-
成
语
chengyu-турғун бирик-
малар,
谚语
yanyu-мақол,
歇后
语
xiehouyu-ишора, охиргача айтилмаган сўз, яъни топишмоқ
шаклида келади. (
盲人
骑瞎马
mang ren qi xia ma-кўр сўқир отга мингандек; хатарли.)
惯 用 语
guanyongyu-қўп қўлланиладиган сўз бирикмалари, уч иероглифдан ташкил
топган, одатда оғзаки нутқда кўпроқ ишлатилади.
(
走后
门
zou hou men –орқа эшикдан чиқмоқ; пора олмоқ,
吹牛皮
chui niu pi лоф урмоқ;
катта гапирмоқ) ҳикматли сўзларни фразеологизм таркибига киритади. Баъзилар эса тор
маънода тушунилиб, фақат муқим манбаси бўлган ибораларни
成
语
chengyu деб қарайди. Бу
ҳол
成
语
chengyu ларни тушуниш ва таржима қилишни қийинлаштиради. Ўзбек тилининг
изоҳли луғатида “фразеология бирор тилдаги турғун сўз бирикмалари ва иборалар йиғин-
даси дейилган”. “ Идиомани” эса “маъноси ўз таркибидаги сўзларнинг маъноларига боғлиқ
бўлмаган, умумий маъно берувчи ихчам ибора дейилган”. Лекин
成
语
chengyu бўлсин,
фразеологик бирикмалар бўлсин, мақол ва маталлар ёки идиомалар бўлсин, уларнинг
ҳаммаси ҳар қайси тилда ўзига хос алоҳидаликка эгадир.
成
语
chengyu хитой тилида узоқ
вақт ишлатилиб, ҳамма эътироф қилган, муқим қурилма шаклга эга бўлган, аниқ маъно
берадиган, иероглифни ўқиганда дарҳол тушуниб бўлмайдиган сўз бирикмаларидир. Хитой
тилидаги иборалар- афсоналар, ривоятлар, тарихий воқеялар, шоир ва ёзувчиларнинг шеър
ва асарларида келган. Иборалар одамларнинг характерини, обрўини, орзу-армонларини,
яхшилик ва ёмонлигини акс эттирган.
成
语
chengyu лар асосан тўртта иероглифдан ташкил топган, лекин ундан кўп иероглиф-
лардан ташкил топганлари ҳам бор, улар кам миқдорда. Бундай бўлиши хитой тили ва
ёзувининг хусусияти, шунингдек,
成
语
chengyu ларнинг алоҳидалигига боғлик. Хитой тили
хусусияти бўйича тўрт иероглифли ибора энг яхши шакл ҳисобланади. Бир иероглиф бир
маъно бирлиги бўлиб, тўрт маъно бирлиги ўзаро мослашиб, турли маъноларни ифодалайди.
Хитойча турғун ибораларда тўрт иероглифлиси асосий ўринда туради, лекин ҳамма хитойча
ибораларнинг шакли шундай дегани эмас, албатта, яна бир қанча турғун иборалар бошқа
шаклда ҳам тузилган.
成
语
chengyu ибораларига эътибор берилса, улар 3, 4, 5, 6, 7, 8, ҳатто
14 та иероглифдан ташкил топганларини ҳам учратиш мумкин.
1
现代汉语词典
北京：高等教育出版社
1986
年，
289
页
(Xiandai hanyu cidian Beijing: Gaodeng jiaoyu chuban
she 1986. P .289)
Modern Chinese Dictionary , Beijing: Higher Education Press, 1986, page 289
S H A R Q M A
S H ’ A L I
26
Тўрт иероглифли иборалар аслида кўп иероглифдан ташкил топган бўлиб, аста-секин
қисқариб тўрт иероглифли шаклга келиб қолган.
Тўрт иероглифли ибораларни, тузилиши жиҳатдан, бир қанча турга ажратиш мумкин.
1.
Бир турғун ибора икки қисмдан ташкил топган бўлиб, бунда қуйидаги кўринишлар
учрайди.
А) Олдинги қисми билан кейинги қисмининг маъноси ўхшаш бўлиб, бир маънонинг
такрорланиши орқали маъно жуда кучаяди.
胡言
-
乱
语
hu yan-luan yu
йўқ гап, маъносиз гап;
并
驾
-
齐驱
bing jia-qi qu баравар юрмок, бир-биридaн қолмаслик;
奇
谈
-
怪
论
qi tan-guai lun ғалати гаплар;
胆
战
-
心惊
dan zhan-xin jing қўрқиб кетмоқ, ўлгидай қўрқмоқ.
Кўриниб турибдики, бундай турғун ибораларда биринчи иероглиф билан учинчи иерог-
лиф, иккинчи иероглиф билан тўртинчи иероглиф маънодош бўлади.
Б) Бир-бирига қарама-қарши бўлган икки қисмдан тузилган бўлиб, якка бир қисмнинг
ўзи тўлиқ маъно билдирмайди.
名存
-
实亡
ming cun- shi wang номда бор, амалда йук (номи улуғ супраси қуруқ);
口是
-
心非
kou shi – xin fei тили бошқа, дили бошқа;
口蜜
-
腹
剑
kou mi- fu jian тили шакар, дили заҳар.
Бундай турғун ибораларда биринчи иероглиф билан учинчи иероглиф, иккинчи билан
тўртинчи иероглиф қарама-қарши маънони англатади.
С) Баъзи ибораларнинг айрим иероглифларигина қарама-қарши маъноли бўлади.
假公
-
济私
jia gong –ji si давлатнинг номини сотиб, ўзи манфаатини кўзламоқ. Бегим
учун хизмат, ўзим учун овкат;
顾此
-
失彼
gu ci- shi bi уни деб, бундан қуруқ қолмоқ (икки қуённинг кетидан қувсанг,
биттасини ҳам тутолмайсан);
惩前
-
毖后
cheng qian-bi hou ўтмишдан сабоқ олиб, қолганларга ибрат бўлмоқ (қилган
хатолик , кейинга сабоқ бўлмоқ);
声
东
-
击西
sheng dong-ji xi шарқда тўполон қилиб, ғарбдан ҳужум қилмоқ.
Бу ибораларда иккинчи иероглиф билан тўртинчи иероглиф қарама-қарши маънони
ифодалайди.
Д) Турғун ибора ичидаги бир иероглиф олдинги қисми билан кейинги қисмида
такрорланиб келади.
同心
-
同德
tong xin- tong de бир ният, бир мақсадда бўлмоқ. Тили бир, дили бир;
作威
-
作福
zuo wei- zuo fu бебошлик, ўзбошимчалик;
不三
-
不四
bu san-bu si на дон, на сомон;
风言
-
风语
feng yan- fengyu миш-миш гап.
Г) Баъзи ибораларда бўлишли сўзлар бўлишсиз сўзлар билан кучайтирилиб келади:
大公
-
无私
da gong- wu si халқ манфаатини кўзлаб, ўз манфаатини кўзламаслик;
长生
-
不老
chang sheng- bu lao мангу ёш турмок, абадий қаримаслик;
哑口
-
无言
ya kou-wu yan оғзи ёпилиб қолмоқ, гапиролмай қолмоқ;
厚
颜
-
无耻
hou yan- wu chi юзи қалин.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
27
2.
Баъзи бир ибораларнинг таркибида «
如
», «
若
» иероглифлари бўлиб, ўхшатиш
маъносида келади. Бу ўзбек тилидаги “дек”, “каби” га тўғри келади:
心如刀割
xin ru dao ge қаттиқ қайғурмок, юракни пичоқ билан кескандай бўлмоқ;
如坐
针毡
ru zuo zhen zhan кўнгли паришон бўлмоқ, оёғи куйган товуқдек. Игнанинг
учида тургандай.
3.
Орасига сонлар қўйилиб, маънони кучайтиради ёки кўплик маънони билдиради.
一清二白
yi qing er bai пок, тоза;
百孔千
疮
bai kong qian chuang вайрон бўлмоқ;
千秋万
岁
qian qiu wan sui узоқ йиллар;
七嘴八舌
qi zui ba she бир-бирига сўз бермай.
4.
Иероглифлар такрорланиб, маънони кучайтиради ёки кўплик маънони англатади:
口口声声
kou kou sheng sheng лаб-лабига тегмай гапирмоқ; чакаги тинмай;
日日夜夜
ri ri ye ye кеча кундуз; ҳар куни;
空空洞洞
kong kong dong dong қуруқ ; ҳеч нарса йуқ;
堂堂正正
tang tang zheng zheng очиқ ошкора; одилона.
5.
Кам сондаги ибораларда битта иероглиф такрорланиб келади:
文
质淋淋
wen zhi lin lin назокатли; одоб-ахлоқли; латофатли.
6.
Кам сондаги иборалар алоҳида-алоҳида маънога эга сўзлар бўлиб, ўз маъносини
сақлаб қолади:
古今中外
gu jin zhong wai қадимги замонда ҳам, ҳозирги замонда ҳам;
脚忙手乱
jiao mang shou luan қўл-оёғи ерга тегмай, шошилмоқ.
7.
Одам исми билан келадиган иборалар:
愚公移山
yu gong yi shan Югонгнинг тоғни суриши; сабр қилсанг ғўрадан ҳолва битар;
叶公好
龙
ye gong hao long Йегонг оғзида аждорҳони яхши кўради; ёлғон хушторлик.
8.
Афсона , ривоят, тарихий воқеялардан келиб чиққан иборалар:
守株待兔
shou zhu dai tu- дарахт тагида ўтириб қуённинг келишини пойламоқ (узум пиш
огзимга туш);
负荆请罪
fu jing qing zui узр сўрамоқ.
9.
Параллел икки қисмдан ташкил топган иборалар алмаштирилиб ҳам ишлатилади:
惊心
动魄
-
动魄惊心
jing xin dong po-dong po jing xin ҳаяжонланмок; ҳайрон бўлмоқ;
同工异曲
-
异曲同工
tong gong yi qu- yi qu tong gong ҳар хил йўллар билан бир хил
натижага эришмок;
龙钟老态
-
老
态龙钟
long zhong lao tai -lao tai long zhong қариб ҳолсизланмоқ;
海角天涯
-
天涯海角
hai jiao tian ya-tian ya hai jiao
1
оламнинг у чеки, жуда узоқ жой.
10.
Бундан ташқари, баъзи ибораларнинг иероглифларини маънодош иероглифлар
билан алмаштириб ишлатадиган ҳоллар ҳам учрайди. Бу кам учрайдиган иборалар бўлиб,
турғун ибораларнинг турғунлигига нуқсон етказмайди:
自行其是
—
独行其是
zi hang qi shi-du hang qi shi ўз билганини қилмоқ;
1
汉俄词典
北京：商务印书馆
1990
年，
897
页
(Han e cidian Beijing: Shangwu yin shuguan 1990 . P .897)
Chinese-Russian Dictionary, Beijing: The Commercial Press 1990, 897 pages
S H A R Q M A
S H ’ A L I
28
一木
难支
—
独木
难支
yi mu nan zhi-du mu nan zhi ёлғиз отнинг чанги чиқмас;
莫名其妙
—
莫明其妙
mo ming qi miao-mo ming qi shao ҳеч тушуниб бўлмас, тагига
етолмаслик;
闭口不谈
—
闭口不言
bi kou bu tan- bi kou bu yan оғиз очмаслик, без бўлиб турмоқ;
高枕无
忧
—
高枕而
卧
gao zhen wu you дунёни сув босса, ўрдакка нима ғам.
11.
Тўрт иероглифли турғун иборалардан ташқари 3, 6, 8, 10, 12 ҳатто 14 иероглифли
иборалар ҳам учрайди.
马大哈
ma da ha бепарво;
马后炮
ma hou pao тўйдан кейин ноғора чалмоқ;
五十
步笑百步
wu shi bu xiao bai bu ўзиникини кўрмай, бошқаларнинг устидан кулмоқ;
иштони йук тиззаси йиртиққа кулибди;
一退六二五
yi tui liu er wu ўзини олиб қочмоқ; бош тортмоқ;
三下五除二
san xia wu chu er тетик ва чаққон бўлмоқ;
跳到黄河洗不清
tiao dao Huanghe xi bu qing
1
туҳматдан қутилиш осон эмас.
知 之
为 知 之
,
不 知
为 不 知
zhi zhi wei zhi zhi ,bu zhi wei bu zhi билганни биламан,
билмаганни билмайман демак;
先天下之
忧而忧
,
后天下之
乐而乐
xian tian xia zhi you er you, hou tian xia zhi le er le
бировнинг ғам-қайғусидан роҳатланмоқ.
Хитой халқи неча минг йиллар мобайнида ўз тилининг луғат таркиби ва фразеологик
жамғармасини яратди ва такомиллаштирди.
Грамматик тузилишининг барқарорлиги, лексик таркибининг мустаҳкамлиги фразеоло-
гизмларнинг ўзига хос хусусиятларидан ҳисобланади. Бироқ бу аломатлар катта аҳамият
касб этмайди.
Баъзи фразеологизмлар зарур ҳолларда ҳар қалай лексик алмашувларга ва оз бўлса-да, бир-
ламчи грамматик тузилишлар бузилишига ҳам йўл қўяди. Бу эса фразеологик бирликлар қисм-
ларининг шакллари янгиланишига ва унинг тузилишига ўзгаришлар киритишга имкон беради.
和睦相
处
hemuxiangchu,
和睦共
处
hemugongchu, тинч-аҳил яшаш;
五光十色
wuguang shise,
十色五光
shisewuguang ранг-баранг.
Фразеологизмлар соҳаси хитой тилшунослигида анча кенг ўрганилган . Wang pin , Hu
lian , Wang tongwei, Wang liqun лар томонидан чуқур ўрганилган ва ўрганилмоқда. Хулоса
қилиб шуни айтиш мумкинки, хитойликлар билан бемалол мулоқот қилишда, хитой тилида
ёзилган асарларни мутолаа қилиш ва уларнинг мазмунини чуқурроқ тушунишда
成
语
chengyu ларнинг ўрни беқиёсдир.
1
成语大词典
北京：商务印书馆国际有限公司
2018
年，
439
页
(Chengyu da cidian Beijing: Shangwu yin shuguan
guoji youxian gongsi 2018. P. 439)
Idiom Dictionary Beijing: Commercial Press International Co., Ltd. 2018, 439 pages
