Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
6
ВАЗИЯТЛИ МАРКАЗ ИҚТИСОДИЁТНИ РАҚАМЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА
ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА
Шарипов Конгратбай Авазимбетович -
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
ректори, т.ф.д., профессор
Исмаилова Нилуфар Сабитджановна -
Тошкент давлат иқтисодиёт университети,
“Жаҳон иқтисодиёти” кафедраси мудири, и.ф.н., доцент
Аннотация.
Мақолада олий таълим сифатини оширишда вазиятли марказнинг замонавий технологиялари
баён этилган. Муаллиф замонавий илм-фан соҳасида шаклланган тенденцияни асослаб беради, унга кўра, бугунги
кунда олий таълим тизимини янада ҳар томонлама, кўп ўлчовли ҳис этиш ҳамда олий таълим сифатига ва унинг
ривожланиш истиқболларига таъсир қилувчи омилларни кўп режали асосда кўриб чиқиш талаб этилади.
Таянч сўзлар:
вазиятли марказ, олий таълим, сифат кўрсаткичлари, вазиятли марказ технологиялари.
Аннотация.
В статье рассказывается о современных технологиях ситуационного центра в повышении
качества вузовского образования. Обосновывается тенденция, сложившаяся в современной науке, согласно которой
на сегодняшний день требуется более разностороннее, многомерное видение системы высшего образования и
многоплановое рассмотрение факторов, влияющих на качество высшего образования и перспективы его развития.
Ключевые слова:
ситуационный центр, высшее образование, показатели качества, технологии
ситуационного центра.
Abstract:
In article it is told about modern technologies of the situational center in improvement of quality of high
school formation. The tendency which has developed in a modern science according to which for today more versatile,
multidimensional vision of system of higher education and multiplane consideration of the factors influencing quality of higher
education and prospect of its development is required is proved.
Keywords:
the situational center, higher education, indicators of quality, technology of the situational center.
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев Олий Мажлисга Мурожаат-
номада, 2020 йил “Илм, маърифат ва рақам-
ли иқтисодиётни ривожлантириш йили” деб
номлаб: “Мамлакатимизда илм-фанни янада
равнақ топтириш, ёшларимизни чуқур би-
лим, юксак маънавият ва маданият эгаси
этиб тарбиялаш, рақобатбардош иқтисоди-
ётни шакллантириш борасида бошлаган иш-
ларимизни жадал давом эттириш ва янги, за-
монавий босқичга кўтариш, рақамли билим-
лар ва замонавий ахборот технологияларини
эгаллашимиз зарур ва шарт” деб белгила-
ганлар[1].
Албатта, рақамли иқтисодиётни шакл-
лантириш керакли инфратузилма, кўп маб-
лағ ва меҳнат ресурсларини талаб этади.
Рақамли технологиялар нафақат маҳсу-
лот ва хизматлар сифатини оширади, балки,
ортиқча харажатларни ҳам камайтиради.
Хорижий тажриба кўрсатишича, бугун-
ги кунда Россияда инновацияларнинг ри-
вожланиш суръати кузатилмайди ва у 1 %га
тенг, ушбу кўрсаткич Финляндияда – 30%
дан ортиқ, Италия, Португалия, Испанияда –
10 %дан 20 %гача ташкил қилади. Ноҳарбий
илмий сиғимкорлиги юқори бўлган маҳсу-
лотларнинг жаҳон савдоси ҳажмида Ўзбекис-
тоннинг улуши қатор йиллар мобайнида
0,01 – 0,2 %ни ташкил қилади. Таққослаш
учун: АҚШ – 36%, Япония – 30%, Германия –
17%, Хитой – 6% улушга эга[5]. Давлат та-
шаббускор новатор вазифасини ўз зиммаси-
га олганига ва ҳар хил инновацион лойиҳа-
лар яратилишини рағбатлантириши-га ҳам-
да уларни ҳаётга татбиқ этишга уринаётган-
лигига қарамай, мамлакатни инновацион ри-
вожланиш йўлига ўтказиш расмий тусдаги
жараённи ифодалайди.
«Инновациялар», «инновацион жараён»
тушунчаларига оид турли таърифларнинг
мавжудлиги ушбу атамаларнинг мазмунини
ҳар хил ва баъзан қарама-қарши маънода
тушунишга олиб келади. Шунинг негизида
амалиётда умумий инновацион ривожланиш
йўналишига мос келмайдиган концепция ва
лойиҳаларни ҳам ушбу йўналишга “мослаш”
ҳавфи вужудга келади. Инновацион ривож-
ланиш субъектини, шунингдек у ёки бу усул
ёҳуд воситанинг инновационлик даражаси-
ни аниқлашда маълум қийинчиликларнинг
мавжудлиги оқибатида самарасиз лойиҳа-
ларни қабул қилиш ҳамда шусиз ҳам паст
бўлган Илмий тадқиқот ва тажриба муҳан-
дислик ишлари (ИТТМИ) учун моддий маб-
лағларни мақсадга номувофиқ тақсимлани-
ши рўй беради. Етакчи Ғарбий мамлакатлар-
да ИТТМИга харажатлар ЯИМнинг 2-3 %ни,
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
7
шу жумладан АҚШда – 2,7%ни ташкил қила-
ди, Япония, Швеция, Исроил каби мамлакат-
ларда эса ЯИМнинг 3,5–4,5 %га етади.
Амалиёт кўрсатишича, ҳал қилинаёт-
ган масалалар бўйича фақат иқтисодий са-
бабларни илгари суриш жамиятнинг муваф-
фақиятли ривожланиши учун етарли эмас.
Узлуксиз, кўпинча бир-бирига зид ва кутил-
ган натижаларга олиб келмайдиган иқтисо-
дий ислоҳотлар шароитида давлат томони-
дан тартибга солиш йўналишларини шакл-
лантиришда шунчаки мажмуавий ва тизим-
ли ёндашувлардан эмас, балки кўриб чиқи-
лаётган муаммоларга кўпдаражали ёндашув-
дан фойдаланиш зарурати етилган бўлса
ажаб эмас[2].
Инновацион ривожланиш йўлини иш-
лаб чиқариш ва бошқаришда инновация-
ларни ихтиро қилишдан эмас, балки иннова-
цион фикрлашдан бошлаб амалга ошириш
лозим. Вазиятнинг кўпўлчовли тушунили-
шидан фойдаланиш жамият томонидан юбо-
рилаётган ундовчи турткиларга муносабат
билдиришнинг одатдаги сабаб-оқибат боғ-
ланиш схемасидан воз кечишга имкон бе-
ради. “Муаммо – муаммони ҳал қилишнинг
услубий воситаларини шакллантириш – бил-
дирилган муаммони ечиш” боғланишини ис-
тисно қилиш муаммонинг хато ифодалани-
шига ва бунинг оқибатида барча кейинги
изчил ҳаракатларнинг бемаъни бўлишига
йўл қўймайди.
Шундай қилиб, “
шакл
” (функциялар,
муносабатлар, алоқалар ва қонунларнинг
ташқи кўриниши) олдиндан белгиланмаган
ва масалани кўп ўлчовли (турли илмий ёнда-
шувлар ва мактаблар, шунингдек ушбу соҳа-
да шаклланган амалий тажриба томонидан)
кўриб чиқиш жараёнида ўз қиёфасини ҳосил
қилади. Кейинги босқичда шаклни ўзгарти-
риш йўли билан, у ёки бу функцияларни ба-
жариш имкониятига қараб энг тўғри шакл
аниқланади ёки кескин функцияларнинг ўзи
ажратилади.
Фақат ахборот технологияларидан
фойдаланувчи жамоавий ёндашувгина жа-
раённи шу тарзда кўриб чиқишга имкон
беради.
Вазиятли
марказлар, жамоавий иш-
ни ташкил қилиш услубиёти ва методика-
сини шакллантиришга қаратилган йўналиш
ушбу вазифа учун хизмат қилади.
Вазиятли
марказ (ВМ) – ноодатий ва-
зиятда ташкилот ҳатти-ҳаракатлари кўрини-
шини жўшқин жамоавий тарзда шаклланти-
ришга мўлжалланган макон бўлиб, у асосий
ресурслар (ҳал қилинаётган масалага оид
кескин ресурслар) билан таъминланган.
Вазиятли
марказнинг, унинг кейинги
тавсифи учун аҳамиятли бўлган жиҳатларни
инобатга олувчи таърифининг таркибий
қисмларини санаб ўтамиз:
Таҳлил қилинаётган вазият ва ечила-
ётган масаланинг ноёблиги.
Вазиятнинг жамоавий қиёфасини
шакллантириш.
Ташкилот хатти-ҳаракатлари учун
ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган йиғиш
нуқтаси (макондаги жой) сифатидаги мар-
казнинг мавжудлиги.
Ресурсларни кескин ва бошқа ресурс-
ларга ажратиш (ечилаётган масалага боғлиқ
равишда).
Вазиятли
марказлар (ВМ) кўпфанга
оид масалаларни қўйиш ва ечиш билан боғ-
лиқ ахборот оқимлари энг кўп миқдорда тўп-
ланадиган нуқталар сифатида тушунилади.
Демак, айнан
вазиятли
марказлар кўрсатил-
ган салоҳиятли имкониятларни амалга оши-
риш учун инфратузилма бўлиб хизмат қили-
ши мумкин.
ВМда қўлланадиган технологиялар қў-
йилган масалаларга жавоб бермайдиган таъ-
лим вазифаларнинг яратилишини истисно
қилади. ВМ янги объектларнинг муваффа-
қиятини олдиндан таъминлаган ҳолда улар-
ни таҳлил қилишдан уларни яратиш томон
ўтишга имкон беради.
Шундай қилиб, тадқиқот давомида
олий таълим сифатига таъсир қилувчи сал-
бий кўринишдаги асосий омиллар ифодалан-
ган. Иқтисодий мутахассисликлар бўйича
таълим сифатини пасайтирувчи асосий омил
– ўзлаштирилаётган билимларнинг амалий
фаолият учун долзарб бўлмаган, академик
хусусиятга эгалигидан иборат. Бу тўғридан-
тўғри олий таълимнинг ташқи ундовчи са-
бабларни инкор қилишини ва ёпиқ тизим
доирасида фаолият юритишини билдиради.
Университет негизида
вазиятли
мар-
казни яратиш ва
вазиятли
марказ техноло-
гияларидан фойдаланиш ушбу муаммони
тўлиқ ҳал қилиш имконини беради. Мазкур
ҳолатда
вазиятли
марказ қўйилган масала-
ларни ечиш бўйича умумий саъй-ҳаракат-
ларни жамлашга қаратилган ҳамда ўз тавси-
фи ва давомийлигига кўра турлича бўлган
жараёнларни қамраб олувчи чексиз инфра-
тузилма сифатида тушунилади. У ёки бу тех-
нологияларни танлаш, муайян техникадан
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
8
фойдаланиш айнан уларнинг мураккаблиги-
га боғлиқ бўлади.
Мазкур ҳолатда ташқи муҳитдан жа-
мият, давлат органлари, бизнес-ҳамжамият-
нинг буюртмаси кўринишида келиб тушаёт-
ган импульс муайян кафедра ичида қайта
ишланади ва таҳлил қилиш учун
вазиятли
марказга ўтказилади:
мақсад ва вазифалар ифодаланади;
ўқитувчи-талабалар жамоаси ичидаги
роллар тақсимланади (планшетчи, модера-
тор ва ҳ.к.);
қўйилган муаммони ҳал қилиш бўйи-
ча чора-тадбирлар режаси ишлаб чиқилади;
аниқ тадқиқот учун керакли техноло-
гиялар, усуллар, методикалар ва техника
танланади;
ҳам ОЎЮ ичида, ҳам буюртмачи томо-
нидан босқичма-босқич назорат амалга оши-
рилади.
Алоҳида масалани ҳал қилиш бўйича
бутун жараён юқори эгилувчанлик ва ҳара-
катчанлик билан тавсифланади. Муаммони
ҳал қилиш бўйича ишларнинг умумий тузи-
лиши муаммонинг мураккаблигига боғлиқ.
Агар берилган муаммо бир томонлама му-
раккаб бўлса ва уни қўшимча равишда ало-
ҳида вазифаларга бўлиш талаб қилинмаса, у
ҳолда
вазиятли
марказ иштирокчилари дар-
ҳол фаолиятнинг иккинчи босқичига ўтади.
Агар буюртманинг таърифидан бевоси-
та уни ҳал қилиш усули келиб чиқмаса, у
ҳолда муаммони тадқиқ қилиш ва буюртма-
чининг фаолият соҳасига таъсир қилувчи
асосий ва қўшимча мезонларни аниқлаш
мақсадида
вазиятли
марказ учун алоҳида
топшириқ яратилади. Ушбу ҳолатда юқори-
да санаб ўтилган босқичлар янги топшириқ
доирасида бўлиб ўтади. Бундай ривожланиш
сценарийси бир хил маъноли бўлмаган ва-
зифаларга, масалан банк томонидан ижобий
банк имижини шакллантирувчи мижозлар
сиёсатини ишлаб чиқиш зарур бўлган вази-
ятларга хосдир.
Вазиятли
марказнинг иши
“Банк имижи” тушунчасини ва унга тўғри-
дан-тўғри таъсир қилувчи (устав капитали,
ставкалар фоизи, қайтаришнинг суғурта
миқдори ва ҳ.к.) ҳамда билвосита таъсирга
эга (номланиши ёки жойлашган жойи билан
боғланган омиллар, рақобат сиёсати ва ҳ.к.)
омилларни таърифлашдан бошланади, банк
фаолиятининг ижобий ва салбий томонлари-
ни аниқлайди.
Мақсад кўпдаражали бўлганда
вазият-
ли
марказ ичида бир хил вазифаларга эга
турли таркибли бир нечта ишчи гуруҳлар
ташкил этилади, бунда турли ишчи гуруҳ-
ларда қатнашаётган битта иштирокчининг
ўзи бир хил вазифани (планшетчи) ёки ҳар
хил вазифаларни бажариши мумкин. Ёки
турли таркибдаги гуруҳлар танланади. Шун-
дай қилиб, кафедра тимсолидаги универси-
тет аниқ иерархияга эга бўлмаган, муайян
вазифаларни ҳал қилиш бўйича ақлий ҳужум
марказига айланади.
Тўртинчи босқичда («технологиялар-
ни, техникани танлаш») илм-фаннинг ўзи
ривожланади: қўйилган вазифани ечиш учун
мавжуд маблағлар етарли бўлмаганда, янги
усуллар, методикалар, технологиялар ва шу
жумладан техника яратилади.
ОЎЮда
вазиятли
марказ технологияла-
ридан фойдаланиб, замонавий таълимнинг
асосий муаммоси ҳал қилинади ҳамда замо-
навий талабалар ташқи муҳитда керакли ва
юқори даражада талаб қилинувчи кўникма-
лар ва билимларни эгаллайди, илмий каш-
фиётлар эса долзарб амалий хусусиятга эга
бўлади. Шунингдек, нохолис шакллантирил-
ган таълим дастурлари ва сифатсиз тадқи-
қот натижалари истисно қилинади, чунки
экспертлар тимсолидаги ташқи муҳит ҳам
тадқиқотларда, ҳам ўқитиш жараёнида бево-
сита иштирок этади ва уни назорат қилади.
Вазиятли
марказнинг фаолият натижалари-
дан ишлаб чиқаришда, статистикада, давлат
бошқарувида фойдаланиш ўзаро ҳамкорлик-
да ишлаш жараёнининг туганмас бўлишига
олиб келади. Бу шуни билдирадики, агар
олинган натижалар корхонада кутилган та-
раққиётга олиб келмаган ёки қўйилган маса-
лани еча олмаган бўлса, у ҳолда лойиҳанинг
фаолияти давом эттирилади, ўтказилган
тадқиқотлар асосида мунтазам равишда тўл-
дириб борилаётган маълумотлар базаси эса
ушбу ташқи муҳит субъекти билан бир қа-
торда бошқа буюртмалар бўйича ҳам янги
иш босқичида қўлланиши мумкин[4].
ОЎЮ қошида
вазиятли
марказнинг
фаолият юритиши натижасида таълим касб-
га йўналтирилган, бугунги кун ҳақиқатлари-
га жавоб берувчи хусусиятларга эга бўлади,
илмий кашфиётга интилиш эса ташқи му-
ҳитнинг молиявий кўмаги ёрдамида рағбат-
лантирилади.
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
9
Манба ва адабиётлар руйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси
http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01-2020
2. Цифровая экономика как фактор развития систем управления владельческими рисками и обеспечения
экономической устойчивости организации: монография/М.В. Хачатурян, Рос.экон.ун-т им. Г.В. Плеханова. – М.:
Русайнс, 2018. – 135 с.: ил. – ISBN 978-5-4365-2693-5.
3. Экономический рост / В. А. Курзенев, В. Д. Матвеенко. – СПб.: Питер, 2018. – 608 с.: ил. – ISBN 978-5-4461-
0530-4.
4. Руководитель проектов. Все навыки, необходимые для работы / Рэндалл Инглунд, Альфонсо Бусеро; Пер. с
англ. Елизаветы Пономаревой. – М.: Манн, Иванов и Фербер, 2018. – 380 с.: ил. – ISBN 978-5-00117-591-9.
5. Рейтинг стран мира по уровню расходов на НИОКР (Research and Development Expenditure)., Организация
Объединённых Наций по вопросам образования, науки и культуры (ЮНЕСКО) / United Nations Educational, Scientific,
and Cultural Organization (UNESCO),
ТАШҚИ ҲАВФ ТАҲДИДИ ШАРОИТИДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКА ТАРМОҒИНИНГ
ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ
Тўхтаев Козимходжа Қосимходжаевич –
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги
давлат бошқаруви академияси, тингловчи
Аннотация:
Мақолада миллий иқтисодиётга COVID-19 пандемиясининг таъсир қилиши таҳлил қилинган.
COVID-19 пандемияси ташқи ҳавф сифатида электр энергетика тармоғига таъсир қилиш муаммолари очиб
берилган ва уларни бартараф этиш бўйича амалий таклифлар ишлаб чиқилган. Миллий иқтисодиётда электр
энергетика соҳасини рақамлаштириш жараёнлари таҳлил қилинган ва устувор йўналишлари таклиф этилган.
Таянч сўзлар:
миллий иқтисодиёт, ташқи ҳавф, COVID-19 пандемияси, электр энергетика, рақамли
иқтисодиёт, “Ақлли шаҳар”, “Ақлли электр тармоқлари”.
Аннотация.
В статье анализированы факторы влияния пандемии COVID-19 на национальную экономику.
Раскрыты проблемы влияния пандемии COVID-19 как внешний фактор на электроэнергетическую отрасль и
разработаны практические предложения по предотвращению их. Анализированы процессы цифровизации в
национальной экономике электроэнергетическую отрасль и предложены приоритетные направления их развития.
Ключевые слова.
национальная экономика, внешняя угроза, пандемия COVID-19, электро энергетическую
отрасль, цифровая экономика, «Умный город», «Умная электросеть».
Annotation.
The article analyzes the impact of the COVID-19 pandemic on the national economy. The problems of the
impact of the COVID-19 pandemic as an external factor on the electricity industry are disclosed, and practical suggestions for
preventing them are developed. The digitalization processes in the national economy are analyzed in the electric power
industry and priority directions for their development are proposed.
Key words.
national economy, external threat, COVID-19 pandemic, electric power industry, digital economy, «Smart
City», «Smart Power Grid».
Маълумки, ҳар қандай тизимга ички ва
ташқи омиллар ҳавф солиб туради, ҳамда
ушбу тизимни ривожлантиришнинг узоқ муд-
датли стратегик истиқболлларини ишлаб чи-
қишда ушбу омилларни назарда тутиш зарур.
Шундай, аввал ташқи ҳавфлардан бири бўл-
ган ва бугунги кунда ички ҳавфга айланган
COVID-19 коронавирус пандемияси бўлмоқда.
COVID-19 пандемияси 2019 йил декабр ойида,
Хитойнинг марказий Хубей провинциясида
жойлашган Ухан шаҳрида тарқалишни бошла-
ган ҳамда жуда қисқа вақт ичида қарийб бу-
тун дунё давлатлари ҳудудларида аниқланган.
Албатта, ҳар қандай табиий офатлар ва
кенг кўламли эпидемик касалликлар ҳар бир
мамлакатнинг иқтисодий жараёнларига фа-
қат салбий таъсир кўрсатади ва унинг зарар-
ларини аниқлаш ва унга қарши чора-тадбир-
ларни ишлаб чиқилиши мазкур муаммога
дуч келган давлатнинг олдида турган муҳим
вазифалардан бирига айланади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти
(БМТ) мутахассисларининг таҳлилларига
кўра, пандемия туфайли дунё ялпи ички
маҳсулоти (ЯИМ) аввал башорат қилинган
2,5 %га ўсиш ўрнига 2020 йилда қарийб
1%га тушиши мумкин (таққослаш учун:
2009 йилги жаҳон молиявий инқирози дав-
рида жаҳон иқтисодиёти 1,7%га қисқар-
ган)[8].
Бошқа кўплаб мамлакатлар сингари
пандемия Ўзбекистонга ҳам ижтимоий-иқ-
тисодий жиҳатдан салбий таъсир кўрсат-
моқда ва унга нисбатан курашиш ва унинг
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
