Хорижий филология
№3, 2018 йил
48
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ
ИЛМИЙ МАТНЛАРДА ДЕЙКТИК ҲАВОЛАЛАРНИНГ ПРАГМАТИК
ХУСУСИЯТЛАРИГА ДОИР
Шерматов Акрам Абдуҳакимович,
СамДЧТИ доцент в.в.б.
Калит сўзлар:
матн, илмий матн, дейксис, дейктик, ҳавола, ахборот, китобхон,
адабиѐтлар, дейктик марказ, мазмун, контекст, прагматик, интенсив сўз, ишора,
катафорик, анафорик
.
Илмий матн бадиий матн моҳиятидан
фарқли
ўлароқ,
аниқ
мақсадга
йўналтирилган ва прагматик кўрсатмага
эга бўлиши билан фарқ қилади. Илмий
матннинг
мақсади
китобхонга
интеллектуал
маълумотларни
тақдим
этиш, китобхоннинг диққат-эътиборини
муҳокама қилинаѐтган илмий муаммо ѐки
масалага тортиш ва уни ушбу мавзу
атрофидаги кейинги маълумотларнинг
моҳиятига қараб йўналтиришдан иборат.
Дейксисни кенг кўламли ҳодиса
сифатида
талқин
қилинишида
нутқ
вазиятида объектларни таснифлайдиган
мўлжал маркази маълум даражада умумий
меъѐр бўла олиши мумкин. Илмий
муаммоларни
тадқиқ
қилиш
илмий
изланишлар натижаларини сифат ва
миқдор жиҳатдан баҳолашнинг намоѐн
бўлиши билан боғлиқдир.
Матн тузилишида унинг ташкилий
қисмларида билдирилаѐтган хабарнинг
мантиқий
боғлиқлиги
муҳим
ўрин
эгаллайди. Алоҳида мантиқий бўлакларни
ягона
«фикрлаш
занжирида
бирлаштиришнинг
муҳим
тамойили
олдинги билдирилган ахборотдан янгисига
ўтишдир» [2; 216]. Матн мантиқий
бутунликни ташкил этиши учун унда
керакли миқдорда илгаридан «ишлов»
берилган материал ҳақида маълумотлар
келтирилиши лозим [1; 53], акс ҳолда,
матнга янги ахборотнинг киритилиши
қийинлашади
ва
унинг
китобхон
томонидан қабул қилиниш имкониятлари
доираси қисқаради. Албатта, «эски» ва
«янги» ахборот боғлиқлигини ва матн
бўлаклари
алоқасини
таъминлаш
услублари хилма-хилдир. Илмий матн
учун
хос
бўлган
шу
йўсиндаги
услублардан бири тадқиқот соҳасига ѐки
мавзусига оид адабиѐтларга ҳаволалар
беришдир.
Илмий услубнинг хусусиятларидан
бири дейктик вазифасини бажарувчи
воситаларнинг ўзига хос қўлланилишида
намоѐн бўлади. Илмий моҳиятга эга
бўлган ҳар қандай адабиѐтда тадқиқот
қилинаѐтган соҳада илгари бажарилган
ишларга ишора ѐки мурожаат мавжуд.
Адабиѐтлар рўйхати кўпчилик илмий
нашрларнинг албатта келтирилиши зарур
бўлган иловаси ҳисобланади. Адабиѐтлар
рўйхати,
матн
мазмунига
қўшимча
киритиладиган
барча
маълумотлар
сингари, илмий иш ҳақида умумий
маълумотлар беради. Бунга тадқиқот
мавзуси,
йўналиши,
муаммонинг
ўрганилиш
даражаси
ҳам
киради.
Адабиѐтлар рўйхати муаммо тарихи
ҳақида ахборот беради, фойдаланилган
адабиѐтлар
соҳага
оид
тадқиқотлар
қаторида бажарилаѐтган илмий ишнинг
ўрнини белгилашга имконият яратади.
Замонавий илмий услубда қабул қилинган
далил ва ҳаволалар тизимининг асосий
мақсади манбаларга ѐки эслатилаѐтган
маълумотларга
китобхон
диққат-
эътиборини жалб қилиш вазифасидан
иборат.
Адабиѐтлар
рўйхатида
келтирилган нашрларнинг номлари илмий
иш
матнида
қўлланиладиган
ҳаволаларнинг
рақамларига
мувофиқ
антецедентлар бўлиб хизмат қилади.
Демак, илмий матннинг ички ҳавола
белгилари
ўз
функциясига
биноан
катафорик ҳолатдаги барча дейктик
воситаларга (М; this/that дейктикларига)
Хорижий филология
№3, 2018 йил
49
ўхшайди. Бундаги асосий мақсад махсус
белги орқали китобхон диққатини матн
охирида илова қилинаѐтган адабиѐтлар
рўйхатига жалб қилишдир.
The dynamics of the strongly nonlinear
oscillator with quasiperiodic forcing was
studied for example, in Refs.[14,15].
The systems with an original saddle point
are amenable to a theoretical treatment by
using
a
global
perturbation
technique
developed by Melnikov [11],…
Also, a strong correlation between the
background intensity and the quantity of OH
groups was observed by Klossen et.al.
11
Юқорида келтирилган мисоллардаги
[14,15],
[11],
Klossen
et.al.
11
каби
ҳаволаларнинг
берилиши
тадқиқотчи
диққатини адабиѐтлар иловасига қарашини
ифодаламоқда. Бу борада ҳаволалар
рақамларининг кўрсатиш ѐки ишора
вазифасини
илмий
матндаги
бошқа
кўрсатиш воситалари хусусияти билан
қиѐсласак бўлади. Масалан:
in.fig.1., in.eq
.
(
3
) ва ҳоказо. Бу бирикмалар матн ичида
кўрсатма
вазифасини
бажариб,
китобхоннинг
диққат-эътиборини
олдинга, матннинг навбатдаги бўлимига
(катафорага) ѐки орқага (анафорага)
йўналтиради.
Бу
вазиятда
ушбу
бирикмалар тегишли новербал маълумотни
ифода қилади. Аммо бу билан илмий
матндаги
ҳаволалар
рақамларининг
вазифаси тугамайди. Рўйхат ѐки эслатмада
келтирилган
тадқиқот
ишининг
устуворлигини
қайд
қилиш
ҳам
қўлланилган усулнинг вазифасига киради.
Юқорида келтирилган бирикмалар билан
бир қаторда ҳаволалар рақамларини сатр
устига қўйиш усули ҳам мавжуд:
In previous investigations
17,18
we found
that the background in Raman spectra of two
different structural modifications of antimory
pentaoxide.
Previously,
similar
studies
were
performed for o- nitrophenol [2] and some
ortho-Mannich bases molecules [4-6] .
Бу
мисолларда
ҳаволалар
белгиларининг сатр устида жойлашиши,
уларни
қавс
ичига
олиниши каби
воситалар мазкур мавзуга оид тадқиқот
ишларининг
аввал
ҳам
тадқиқ
қилинганлигини
кўрсатиб,
дейктик
вазифани
бажаради.
Ҳаволалар
белгиларининг
дейктик
сифатида
қўлланилишида
муаллиф
ўқувчининг
тажрибасига суянади, зеро, бундай илмий
матндаги белгиларнинг мазмуни ҳар
қандай мутахассисга маълум бўлади.
Бундай кўрсатиш, кўриб чиқилаѐтган
матндан
ташқари
ҳодисалар
билан
боғланади.
Ҳаволага киритиладиган адабиѐтларни
танлашда
ва
ҳаволалар
тартибини
аниқлаш,
уларни
рақамлар
билан
белгилашда муаллиф ўз шахсий билими ва
тушунчалари доирасидан келиб чиқади
ѐки, бошқача айтганда, у дейктик марказ
ролини бажаради.
Кўрсатиш ҳолатининг ушбу усулининг
дейктиклик мазмундорлиги унда ҳамма
дейктик
муносабатларга
хос
хусусиятларнинг
мавжуд
эканлигида
кўринади:
кўрсатиш воситалари маънолари-
нинг контекст билан боғлиқлиги, яъни
уларнинг маъноси айнан келтирилган матн
моҳиятига мувофиқ шаклланади, зеро
фақат
шу
мақолада
ҳаволаларнинг
берилган
рақами
билдирилаѐтган
мулоҳазага боғлиқ бўлади;
маънонинг
матн
таркибида
фаоллашуви ва маънонинг бир мақоладан
бошқасида ўзгариб туриш ҳолатида
ҳаволаларнинг тартиб рақами, ҳаттоки
муаллифнинг номи ҳам ўзгариб туради.
Баъзи бир мақолаларда бу ҳаволаларнинг
рақами бошқа илмий ишга боғлиқ бўлиши
ҳам мумкин;
нутқ субъектига боғлиқлиги,
яъни ҳаволаларнинг танлаш у ѐки бу
тартибда
бериш
бутунлай
матн
муаллифига боғлиқ бўлади.
Шундай қилиб, рақамлар воситасида
берилаѐтган ҳаволаларни, миқдорий-баҳо
дейксис турлари билан бир қаторда,
мулоқот
шахс-субъектини
имплицит
кўрсатиш воситалари қаторига киритиш
мақсадга мувофиқдир. Миқдорий-баҳо
дейксисининг ифода воситаси (интенсив ва
таянч сўз бирикмаси ҳамда миқдор эргаш
гапли қўшма гаплар) ҳар доим энг камида
битта гапнинг прагматик мазмунига таъсир
Хорижий филология
№3, 2018 йил
50
ўтказадиган бўлакка эга бўлади. Бунда
таянч сўз сифатдош ѐки сифат билан
ифодаланиб, ортиқча баҳолаш хусусиятига
эга бўлмайди [3; 164]. Бошқача айтганда,
бу
тузилмалар
ўз
мазмунида
сўз
бирикмаси маъносининг объектив қисмини
қамраб олиб, воқеа ѐки предметнинг
ҳақиқий объектив маъносига суянади. Бу
ҳолатда муаллифнинг бевосита фикр
билдиришига
ҳожат
қолмайди
ва
мазмуннинг субъектив қисмидаги ҳақиқат
объектив баҳолаш билан тўғридан-тўғри
бирикиб
кетади.
Бу
миқдорий-баҳо
дейксисини шахс дейксисининг бир тури
сифатида талқин қилиш учун асос бўлади,
ва бунда дейктик марказ шахснинг
тасвирланаѐтган ҳодисага нисбатан бўлган
муносабатига қадар кенгаяди.
Матнларда келган интенсив сўзлар,
кўрсаткичлар вазифасида келиб, адресант
ва адресатнинг умумий тажрибасига, яъни
уларнинг белгининг маълум меъѐрини
билишига ишора қилади. Шунинг билан
биргаликда, ҳодисани аниқ баѐн қилиш
асосий хусусияти бўлган илмий матнлар
учун
кўпинча
белгининг
ўзгариши
даражасининг аниқ миқдорини кўрсатиш
хосдир. Илмий-техник матнларда кенг
қўлланиладиган интенсив сўзлар худди
шундай ўзгаришни кўрсатишда асосий
восита бўлиб хизмат қилади. Интенсивлар
дейктик бирликлар сифатида маълум бир
белгининг даражасини кўрсата туриб,
ушбу даражанинг меъѐрдан кўтарилиши
ѐки сусайишининг барча миқдорий
кўринишларини
амалда
тасвирлаш
имконини беради. Илмий моҳиятга эга
бўлган ҳар қандай адабиѐтда тадқиқот
қилинаѐтган соҳада илгари бажарилган
ишларга ишора ѐки мурожаат мавжуд.
Юқоридигилардан
хулоса
қилиш
мумкинки,
илмий
матнларда
ҳаволаларнинг дейктик ишора ҳолатлари
матн мазмун-моҳиятини ойдинлашишига
имкон яратиш билан бирга китобхон
диққат-марказида
матннинг
асосий
мавзусини
марказлаштирилган
ҳолда
мулоҳаза
қилишига
кўмак
беради.
Аниқроғи,
дейксиснинг
бу
турини
субъектив ва объектив кўрсатма сифатида
қараш мумкин. Нутқ субъекти, интенсив
сўзлардан
фойдаланиб,
предмет
белгисининг нафақат умумий, ҳамма қабул
қилган меъѐрларини тасвирлаб қолмасдан,
балки шу пайтнинг ўзидаѐқ пайдо
бўладиган
шахсий
тасаввурни
ҳам
ифодалайди. Демак, субъектив кўрсатма
воситаси
тизимига
интенсивларни
киритиш лозим. Улар объектив мавжуд
меъѐрлар
доирасида,
белги
даражаларининг субъектив ўзгаришларини
ифодалайди.
Адабиѐтлар:
1. Шайкенова Л.М. Ментальные перформативы как средство распределения информации
в научном тексте // Вестник Казахского национального университета. Серия филологическая,
–№37, 2000. – С.52-54.
2. Ehlich K. Scientific Texts and Deictic Structures // The Pragmatics And Comprehension Of
Written Texts. – Berlin.: Mouton de Gruyter, 1992. –P.201-229.
3. Head Brian F. Respect Degrees in Pronominal Reference // Universals of Human Language.
Vol.3. – Stanford: Stanford University Press, 1979. – P. 151-211.
Шерматов А. О прагматических свойствах дейктических ссылок в научных
текстах.
В данной статье приведены сведения о роли и функциях, о прагматических
свойствах ссылок в научных текстах, а также о более выраженном смысле и сути
дейктических ссылок присутствующих в научных текстах.
Shermatov A. Тhe pragmatic properties of deictic footnotes in scientific texts.
This article
presents the tasks, role and pragmatic features of deictic point positions of footnotes in scientific
texts and the participation of deictic footnotes in scientific texts give a chance to clarify the meaning
and content of the text.
