Хорижий филология
№2, 2021 йил
88
ABDULHAMID CHO„LPONNING “KECHA VA KUNDUZ” ROMANIDAGI IJTIMOIY-
INSONIY MUNOSABATLAR LISONIY TAHLIL OBEKTI SIFATIDA
Sayitqulova Zilola Husniddin qizi,
SamDChTI mustaqil tadqiqotchisi
Kalit so„zlar:
ijtimoiy-oilaviy munosabatlar, qadriyatlar, milliy o„ziga xoslik, an‟ana,
kontekst, lisoniy ifoda, muhit.
Har qanday badiiy asar madaniy-
adabiy
an‘analar
zaminida
yaratiladi.
Yurtmizda ko‗p yillik tarixga ega va
muqaddas hisoblanmish oila munosabatlari
badiiy asarlarimizda, xususan, ilk o‗zbek
romanlarida ham ma‘lum darajada qiziqarli
tarzda
ochib
berilgan.
Jumladan,
Cho‗lponning ―Kecha va Kunduz‖ romanida
aks ettirilgan oilaviy munosabatlar va o‗z
davriga
xos
ijtimoiy-oilaviy
an‘analar
bugungi kun nuqtai nazaridan, ayniqsa lisoniy
aspektda e‗tiborni tortadi. Asardagi oilaviy
munosabatlarga xos xususiyatlar, ba‘zi
yo‗qolib borayotgan an‘analar, o‗zbek xalqiga
xos fazilatlar umum ijtimoiy kontekstda
yorqin namoyon bo‗ladi va o‗sha davr
muhitini, oila a‘zolari o‗rtasidagi insoniy
munosabatlarni ko‗rsatib berilishiga namuna
bo‗lib xizmat qiladi. Asarda bir qator o‗tmish
an‘analari, sharqona axloq, o‗zbek xalqiga
xos
fazilatlar
tasviri
jamlangan.
Adabiyotshunos
O.Sharafiddinov
ta‗kidlaganlaridek, ―Kecha va Kunduz‖
romanida
muallif
nigohi
―o‗zbek
xonadonining ichkarisi‖ga qaratilgan [6, 59-
60 b.]. Asar matnidan biz o‗zbek
xonadonlaridagi ―yaqin moziyga xos‖ oilaviy-
insoniy
munosabatlariga,
yuqorida
aytilganidek, qator misollar keltirishimiz
mumkin.
Romandan ilk sahifalaridan keltirilgan
quyidagi parchada XX asr boshlariga qadar
barcha o‗zbek erkaklariga xos jihatni, ya‘ni
andisha fazilatining kichik bir ko‗rinishini
ko‗zatamiz:
– O„zbekda ahir har bir erkak o„z
xotinini-o„z halol juftini qizi yo o„g„lining
nomi bilan atab chaqiradi. O„z xotinining
ismini aytib chaqirish yaramaydi. Xotinining
ismi Maryam, qizining ismi Xadicha bo„lsa,
mo„min-musulmon: - sharmu hayo yuzasidan
bo„lsamikan? – xotinini “Xadicha” deb
chaqiradi. Aksar ona-bola baravar “labbay!”
deydi; shunday-da, oilaning haqiqiy egasi
bo„lgan
ota:
“Kattangni
aytaman,
kattangni!” deydi. Hatto shunda ham
“Maryamni” , demaydi...
Bizning so„fi mo„min-musulmonning
bu urfiga ham amal qilmaydi, u o„z halol jufti
Qurbonbibini hamma vaqt “Fitna” deb
chaqiradi: “Fitna, sallamni ber!”, “Fitna, qiz
o„lguring qani?”, “Fitna, puldan uzat!”.
[2,11b.]
Muallif
tilidan
aytilgan
ushbu
parchadan
anglashiladiki, erkaklar ham o‗z
ahli ayyollarining hurmatini joyiga qo‗yadilar,
ularning ismlarini aytib chaqirishni o‗zlariga
ep bilmaydilar. Bu jamiyatda erkakning o‗z
xotiniga bo‗lgan hurmatini namoyon etadi.
Badiiy matn konteksti asrlar mobaynida
shakllangan
mavjud
ijtimoiy-madaniy
an‘anani aks ettiradi. Shunigdek, matnda
qo‗llanilgan ―labbay‖ leksemasi ko‗p ma‘noli
so‗z bo‗lib, u arab tilidan kirib kelgan
―labayka‖
–
―mana,
oldingdaman,
huzuringdaman‖ ma‘nosini anglatadi. U
asosan birov chaqirganda beriladigan javob
―Ha‖ o‗rnida yoki ―Nima deysiz‖, ―Nima
dedingiz‖ ma‘nolaridagi so‗roqlarni ifodalash
uchun ishlatiladi [1, 480b.]. ‗Kattangni
aytaman, kattangni!‖ jumlasi erkakning o‗z
xotiniga bo‗lgan andishasini ular o‗rtasida
ko‗rinmas devor, ya‘ni masofa borligini
anglatadi va o‗ziga xos semantik maydon
hosil qiladi. Cho‗lpon bu fikrini kontekstual
antonimni qo‗llagan holda dalillaydi va uning
ta‘sirchanligini oshiradi. Buni ―... so‗fi
mo‗min-musulmonning bu urfiga ham amal
qilmaydi,
...‖
jumlalarida
ko‗rishimiz
mumkin. So‗fi o‗z nomidan ko‗rinib turibdiki,
taqvodor, dindor inson shunga qaramasdan u
musulmonlarning bu urfiga amal qilmaydi va
Хорижий филология
№2, 2021 йил
89
o‗z mansabi ga (so‗filigi) zid ish tutadi, o‗z
xotinini ―Fitna‖ deb chaqiradi. ―Fitna‖ so‗zi
arab tilidan kirib kelgan bo‗lib, maftun etish,
yo‗ldan ozdirish, isyon, g‗alayon ma‘nolarini
anglatuvchi salbiy ma‘noli so‗z, g‗arazli
maqsadga erishish yo‗lida birovni qoralash
uchun qilinadigan yashirin xatti-harakat,
buzg‗unchilikdir [1, 349 b.]. Ushbu
jumlalarda ifodalangan muallif fikri yana bir
bor insoniy munosabatlarni aks ettirish bilan
birga
asarning
ta‘sirchanligi
va
ishonchliligini, matn pragmatikasi salmog‗ini
oshiradi uni yanada o‗qimishliroq bo‗lishiga
yordam beradi.
Ayollar esa o‗z erlariga bundanda
ortiq hurmat ko‗rsatadilar, hattoki o‗z
turmush o‗rtog‗ining yuziga, ko‗zlariga tik
qaramaydilar, turmush o‗rtog‗ining har bir
gapini so‗zsiz bajaradilar. Bu esa boshqa
millatlarda uchramaydigan, faqatgina o‗zbek
ayyollariga xos bo‗lgan xususiyatdir. Biz buni
roman matnidagi Akbarali mingboshi va Zebi
o‗rtasidagi
munosabatda
ko‗rishimiz
mumkin:
“ - Tur, hay! – dedi Zebiga.
Zebi yotgan joyidan turib, fonarni
balandlatdi.
- Dasturxonni yoz! Yegulik narsang
bormi?
- Ha kosada osh bor.
- Ber buyoqqa.
Zebi erining mast ekanligini bilsa-da,
uning ovozidagi bu g„ayritabiiy qo„rslik va
qattiqlikka hayron bo„ldi, boshini ko„tarib,
unga
tikildi,
“o„zimi,
boshqami?”
deganday...
- Nimaga menga qaraysan? Yo
mastmisan, sintaloq? – dedi mingboshi.
Zebi
indamasdan
dasturxonni
yoyib,oshni qo„ydi. ”
[2, 294-295 bb.]
Mana shu sodda undov, so‗roq va
qisqa darak gaplardan iborat dialogda o‗zbek
ayollariga xos bir qancha fazilatlar aks etgan.
Keltirilgan jumlalarda muallif Zebi timsolida
o‗zbek
ayollariga
xos
er-xotin
munosabatlarida
turmush
o‗rtog‗iga
itoatkorlikni, uning barcha gaplarini so‗zsiz
bajarishini ko‗rsatiladi. Zebi o‗rnidan turib
Akbarali mingboshining buyruqlarini bajara
boshlaydi va uning g‗ayritabiiy qo‗rsligidan
hayratlanib
unga
qaraydi.
Akbarali
mingboshining bu nigohdan jahli chiqadi.
Sababi, mavjud madaniy makonda erkak
kishining ko‗ziga qarash, tik boqish unga
nisbatan hurmatsizlik va betgachoparlikni
bildiradi. Biroq Zebi hurmatsizlik yuzasidan
emas, balki hayratdan unga tikilib qolgandi.
Mingboshi ― – Nimaga menga qaraysan? Yo
mastmisan, ...‖ deb uni nohaq koyishiga
qaramasdan,
Zebi
e‘tiroz
bildirmaydi,
indamaydi, aksincha, dasturxonni yozadi, o‗z
ishida davom etadi. Zebining e‘tiroz
bildirmagani, uning o‗zbek ayollariga xos
iboli,
hayoli
hamda
andishali
ekanini
ko‗rsatadi.
Cho‗lpon
lisoniy
unsurlar,
xususan, gap tuzilishi orqali bunga erishadi,
milliy o‗ziga xoslikni ko‗rsatadi.
O‗zbek ayollarining e‘tirofga loyiq
yana bir jihati shundaki, ular turmush
o‗rtog‗idan ruxsatsiz ish qilmaydilar. Asar
boshida
Zebining
dugonasi
Saltanat
Enaxonlarnikiga mehmonga Zebini olib
borish niyatida keladi. Ammo, Zebining onasi
Qurbonbibi otasi namozdan kelganidan so‗ng
izn so‗rab ko ‗rishini aytadi. Bu ham sharqona
odobning bir ko‗rinishi:
“Sukut uzoqqa cho„zilgandan keyin
Qurbonbibi endi bu safar jiddiy bir chehra
bilan:
- Nimaga indamaysiz? Xo„p deng!
Katta odam, uyat bo„ladi. Bir yaxshi xotinlari,
bir otincha qizlari borki... O„zlarini bo„lsa,
o„zingiz bilasiz, - dedi.
So„fi negadir:
- Bilaman, Fitna, bilaman! – deb
qo„yib, yana jim bo„ldi.
Endi Qurbonbibi yana ham jiddiylashdi:
-
Bo„lmasa,
“yo„q”,
deng.
Saltanatxonga javob beray, ketsin! Azonda
kelgan edi.
Shundan so„ng so„fining tili aylandi:
- Shoshma, Fitna, “yo„q”, dema,
mayli, bora qolsin...”.
[2, 21b.]
Qurbonbibi qizining qish bo‗yi siqilib
o‗tirganini ko‗rib, uning ko‗nglini yozib
kelishi
uchun,
uni
azbaroyi
yaxshi
ko‗rganidan mana shu yolg‗onni o‗ylab
topadi. Ammo, uni o‗zi uchun emas, qizi
uchun ishlatgan va bu kichik yolg‗oni katta
fojiyalarga
sabab
bo‗lishini
u
hatto
tasavvuriga ham keltirmagan edi.
Хорижий филология
№2, 2021 йил
90
Qurbonbibi Xalfa eshonning oilasiga
xos muhit va munosabatlarni juda jo‗n sodda
tilda, barchaga tushunarli so‗zlar bilan
ta‘riflaydi: ―Katta odam, uyat bo‗ladi. Bir
yaxshi xotinlari, bir otincha qizlari borki...
O‗zlarini bo‗lsa, o‗zingiz bilasiz, ...‖. ―Katta
odam‖ so‗zi hurmatli, obro‗- e‘tiborli insonni
nazarda tutmoqda. ―Otin‖ so‗zi arxaik so‗z
hisoblanib,
eski
maktablarda
qizlar
o‗qituvchisi, din va shariat bilimdoni sifatida
tushunilgan. ―Otincha‖ so‗zi esa o‗sha otinlar
qo‗lida tahsil oladigan yosh qizlarga nisbatan
qo‗llanilgan
[1,155b.].
Qurbonbibining
so‗zlari juda sodda bo‗lsada, ―-Bo‗lmasa,
―yo‗q‖, deng. Saltanatxonga javob beray,
ketsin! Azonda kelgan edi‖, – degan so‗zlari
undagi o‗zbek ayollariga xos bo‗lgan
qa‘tiyatni ko‗rsatadi. Bundan tashqari ushbu
parchada
o‗zbek
onalariga
xos
farzandparvarlik tuyg‗usi ham anglashiladi.
Asarda Qurbonbibidan tashqari, onalik motivi
xos bo‗lgan yetakchi personajlar talaygina.
Ular sirasiga Saltining onasi – Umrinisabibi –
O‗lmasjonning onasi – Xadichaxon –
Sultonxonning onasi – Miryoqubning xotini
[5, 337 b.] kabilarni kiritish mumkin. Bu
qahramonlarning
asarda
turli
xarakteri,
badiiy-estetik pozitsiyasi va o‗z dunyosi bor.
Biroq ularning barchasi umr bo‗yi farzandi
uchun yashaydi, ularning xoxishlarini qo‗ldan
kelguncha bajarishga intiladi, ular uchun
qayg‗uradi, kuyunadi va kerak bo‗lsa
fidokorlik
ko‗rsatadi.
Bu
esa
ularni
farzandparvarlik tuyg‗usi atrofida birlashtirib
turadi.
Hech bir millatda uchramaydigan
faqatgina o‗zbek ayollariga xos bo‗lgan
xususiyatlardan
yana
biri
bu
ularning
kundoshlari bilan bir uyda ahil va bir-biriga
xushmuomala
bo‗lib
yashashidir.
Bu
maqomdagi
personajlar
munosabati
nasrimizda ilk marta A. Cho‗lpon tomonidan
tasvirlanadi.
Buni
biz
Xadichaxon
va
Poshshaxon o‗rtasidagi suhbatda kuzatamiz:
“- Ha, eringiz shaharda qolib ketdi.
Bilmadim, yana bitta-yarimtaga ko„ngli
tushdimikin?
- Nazarlari qursin u kishining! Hadeb
tusha berar ekan-da...
- Siz-biz “tushmasin” deganimiz bilan
tushmay qolarmidi? Xudo o„zi tushadigan
qilib yaratgan ekan-da.
- Xudovandi karim bu erkaklarni
muncha yaxshi ko„rar ekan, a...
-O„zimizdan
qiyos-da... Oramizda
erkakni yaxshi ko„rmaydigan kim bor?..
Nondan oling! Qiyomga qarab o„tirsangiz-
chi...”
[2, 50 b.].
―Kundosh‖ so‗zi eskirgan so‗zlardan
biri bo‗lib, bir er nikohidagi bir necha xotinga
nisbatan qo‗llaniladi [1, 431 b.]. Kundoshlik
munosabati islom diniga mansub davlatlar
uchun,
jumladan,
XX
asr
boshlarida
O‗zbekistonda ham, tabiiy hol hisoblangan.
Suhbatdan anglashiladiki, kundoshlar bir-
birlarini juda yaxshi tushunadilar. Garchi bir
birlarini yoqtirmasada, ko‗nglidan o‗tayotgan
kechinmalarni sir saqlab, bir-birlariga iliq
munosatda bo‗ladilar. Bir dasturxon atrofida
o‗tirib,
bir-biriga
mehmondo‗stlik
ko‗rsatadilar.
―Kecha va Kunduz‖ romanida xalq va
jamiyat hayotida muhim ahamiyatga molik
bo‗lgan barcha ziddiyatlar, adibning bor
orzulari
ifodalangan.
Unda
mehnatkash
xalqning, xususan, xotin-qizlarning og‗ir
kulfatu, mashaqqatlarga to‗liq hayoti jonli
voqealar, yorqin obrazlar vositasida ta‘sirli va
ishonarli tasvirlangan. Asardagi asosiy ijobiy
qahramonlardan biri bo‗lgan go‗zal va
xushovoz, sodda va huquqsiz Zebi timsoli
fikrimizni dalillaydi [7, 170 b.]. Muallif Zebi
taqdirida, Razzoq so‗fi va Qurbonbibi
taqdirida butun bir xalqning davrga xos
fojeali hayotini yaqqol ko‗rsatib beradi [4,
411 b.]. A. Cho‗lpon asarning boshidan
oxirigacha Zebi xarakteridagi samimiyatni,
ochiqlikni
eng
muhim
belgi
sifatida
ko‗rsatadi. Zebida o‗zbek ayollariga xos
sifatlar jamlangan bo‗lib, u poklik, tozalik,
go‗zallik va navqironlik timsoli hisoblanadi.
Uning
ko‗nglida
atrofidagilarga,
dugonalariga,
bahorga,
hamma-hamma
narsaga muhabbat bor. U hali hayotning
achchiq-chuchugini
ko‗rmagan.
Uning
murg‗ak qalbi dunyoda razolat va qabihlik,
yomonlik va yovuzlik borligini sig‗dira
olmaydi. Bunga biz asarda Zebi va uning
dugonasi Salti o‗rtasidagi munosabatlarda
guvoh bo‗lamiz:
Хорижий филология
№2, 2021 йил
91
“ ... Salti endi gap ochdi:
- Erta saharlab chopganim bekorga
emas...
- Men ham sezganman... Yuragim bir
qur seskanib ham oldi...
- Nimaga o„rtoqjon?
- O„zingiz bilgan sovchilar balosi-da...
Qish ichi keti uzilmadi.
-Menam bezganman, jonim qaqa...
shuning
uchun
bir
qishloqqa
chiqib
kelsammikan, deb edim...
-Nimasini aytasiz-a... Ariqdagi suv
ham muzning tagidan chiqadi-ku.”
[2, 5 b.]
Yuqorida keltirilgan dialog shaklidagi
parchadan qizlarning bir-birlariga bo‗lgan
samimiyati, hurmati seziladi. Ularning oxiriga
yetmay qolgan jumlalari qizlarning bir-
birlarini
so‗zsiz
tushunishini
bildiradi.
Ularning
bolalarcha
beg‗ubor,
sodda
ekanligini
ko‗rsatadi.
Parcha
so‗ngida
Zebining o‗z dardlarini ifodalash uchun
qo‗llagan ―Ariqdagi suv ham muzning tagidan
chiqadi-ku‖ o‗xshatishi uning erksiz tutqun
kabi ekanligini aytish barobarida, o‗zbek
ayollariga xos sirliligini, zehnliligini ham
namoyon etadi:
“ Zebi uni uzr aytib qarshi oldi:
- O„rtoqjon, - dedi, - otam avrodda
o„tirib qoldi, shekilli, shunaqa odati bor.
Endiyoq kirib kelsa kerak. Xafa bo„lmang-a?
”
[2, 8 b.]
Zebining otasi kelmayotgani uchun
uzr so‗rashi faqatgina otasi uchun emas, balki
o‗zi uchun ham, o‗zining mehmonni unutib
qo‗ygani uchun hamdir.Uning hijolatli
chehrasida o‗zbek qizlariga xos uyatchanlik
bilan birgalikda samimiyat ham namoyon
bo‗ladi. ―Endiyoq kirib kelsa kerak. Xafa
bo‗lmang-a? ‖ qisqa jumlalari samimiyat va
sharm-hayoga to‗la bo‗lib, ikki dugonaning
bir-birini yaxshi ko‗rishini, bir- biriga
yaqinligini, bir-birini ranjitib qo‗yishdan
qo‗rqishini ko‗rsatadi. Salti o‗zi qisqa vaqtga
kelgan
bo‗lsada
u
shoshilayotganini
o‗rtog‗iga bildirmaydi va uning yuzidan
o‗tolmaydi. Bunday munosabat faqatgina
yaqin dugonalar o‗rtasidagina bo‗ladi xolos.
Parchada ishlatilgan ―avrod‖ so‗zi diniy
xususiyatni ifodalovchi so‗z bo‗lib, duolar,
Bomdod, tong namozidan so‗ng o‗qiladigan
duo, oyat yohud ko‗p takrorlanadigan, o‗qib
yuriladigan
oyatlar,
duolar
ma‘nosini
anglatadi [1,33 b.].
O‗zbek xonadonlarida qarindoshchilik,
qo‗shnichilik munosabatlari hurmat-izzatga
asoslanadi. Asarda ham kattaga hurmat
kichikka izzat munosabatlari ulug‗lanadi.
Kattalarga hurmat munosabatlaridan birini
muallif Zebi va Sarvibibi o‗rtasidagi suhbatda
ko‗rsatadi:
Qizlar o„zlarini tappa-tappa aravadan
tashlab, eshikdan ichkariga kirarkan, Zebi
sekingina kampirni uyg„otdi:
- Enajon, turing kelib qoldik!
Enajondan javob bo„lmadi. Zebi o„sha
past ovoz bilan yana bir uyg„otdi, enajon hali
ham jim edi.
[2, 29 b.]
Safar boshidayoq Zebining tizzasiga
boshini qo‗yib, uyquga ketgan bu kampirni
bezovta qilishga jur‘ati yetmagan Zebi qizlar
aravadan tushayotganda uni past ovoz bilan
uyg‗otadi. Enajondan javob bo‗lmagach, uni
yana o‗sha past ovozda uyg‗otishi, Zebining
andishaliligini ko‗rsatish bilan bir qatorda
uning o‗zbek qizlariga xos kattalarga bo‗lgan
hurmatini ham ifoda etadi. Qahramonga xos
bu fazilatlar
past ovoz, enajon, pastgina
kabi
sifatli
birikma
va
ot
bilan
hamda
qarshilantirish usulidan foydalangan holda
tasvirlanadi.
Kichiklarga
izzatni
biz
Hamro
enayning chaqaloqqa bo‗lgan munosabatida
ko‗rishimiz mumkin:
Bolani yo„rgaklaganidan keyin hali u
qadar odam kepatasiga kirmagan yuzlariga
tikilgan va mana bu so„zlar bilan
erkalatganmish:
“ - Aylanay, mehmon, kimdan xafa
bo„lib tushdingiz? Kim ozor berdi sizga?
Ayting! Qovog„ingizni ochsangiz-chi! Yorug„
dunyoga keldingiz! Shukr qiling! Sevining!
Mundoq bir kuling! Kulimsirang! Iljaying!..”
[2, 9b.]
Hamro enayning chaqaloqni sizlab
gapirishi, unga sertakalluf so‗zlar bilan
murojat qilishi, ―Sevining! Mundoq bir
kuling!
Kulimsirang!
Iljaying!‖
kabi
iltimosnamo so‗zlari uning kichik mehmonga,
yani chaqaloqqa bo‗lgan izzat-ikromini
ko‗rsatadi.
O‗zbek xalqining tahsinga sazovor bu
xususiyatini biz shunigdek, Razzoq so‗fi va
Хорижий филология
№2, 2021 йил
92
uning akasi o‗rtasidagi suhbatda ham
ko‗rishimiz mumkin.
“ - Shaharni tashlang! Bu hovlini
soting! Shaharda hovli-joyni yaxshi pulga
oladi. Qishloqdan kichkina bir hovli olamiz –
muning yarim puliga yoki uchdan biriga.
Qolganiga asbob olamiz. O„z yerimiz yoni-
beridan bir parcha yana yer topamiz... Uni
ham olamiz. Hali bardamsiz, birgalashib
ishlaymiz. Durustmi?
So„fi
indamasdi;
oq
do„ppisini
boshidan olib, buklab o„ynardi...
- Qani bir narsa deng!
So„fi hech narsa demay, o„rnidan
turdi. Yana damini chiqarmasdan, ichkariga
tomon bir-ikki qadam bosdi. Keyin yana
orqasiga qayrilib, dedi:
- Men salla-to„nimni kiyib chiqay.
Jumani xonaqoda o„qiymiz. Kech qoldik... ”
[2,16 b.]
Ushbu
parchada
ham
kattalarga
hurmat, ham kichiklarga izzat munosabati
ifodasini birga uchratamiz. Akasining so‗figa,
ya‘ni o‗z ukasiga ―siz‖lab murojat qilishi,
masalani
har
tomonlana
mukammal
tushuntirishga urinishi hamda masalani takror
va takror bayon etishga yetgan sabr-toqati
uning
timsolida
o‗zbek
xalqiga
xos
kichiklarga izzat munosabatini ifodalasa,
so‗fining akasining taklifiga rad javobini
berolmay ―Yo‗q‖ so‗zini aytishga tili
aylanmasligi, buni xatti-harakatlar orqali
ko‗rsatishga
urinishi
va
katta
inson
gapirganda sukut saqlashi uning kattalarga
bo‗lgan hurmat munosabatini ifodalaydi.
Asarda
izzat-ikrom
va
hurmat
xislatlari
qo‗shnilar
o‗rtasidagi
munosabatlarda ham namoyon bo‗ladi:
“... Oshdan so„ng qishloq qizlaridan
o„ziga durustroq bir dehqonning qizi o„rnidan
turib:
- Ertaga mehmonlarni biz kutamiz, -
dedi.
Shundan keyin mingboshining kichik
xotini Sultonxon katta kundoshining qizi bilan
gapni bir joyga qo„yib, o„rnidan turdi va
Enaxonga tomon yuzlanib:
- Bo„lmasa, mehmonlaringiz indinga
biznikida bo„lishadi, - dedi, - tuzukmi? Endi
bizga ruxsat! ”
[2, 44-45 b.]
Barchamizga ma‘lumki, o‗zbek xalqi
qadimdan mehmondo‗st xalq hisoblanadi.
Hattoki, qo‗shnisining mehmoniga ham izzat-
ikrom
ko‗rsatadi.
Yuqorida
keltirilgan
parchada, hozirgi paytda yo‗qolib borayotgan
qo‗shnilar o‗rtasidagi chiroyli bir an‘anani
ko‗rishimiz mumkin. Bu an‘ana qo‗shnisining
uyiga kelgan mehmonni o‗z uyiga chaqirtirish
uni o‗z mehmonidek kutib olish va uni izzat-
ikrom bilan kuzatishdir. Bilamizki, o‗sha
vaqtlarda oddiy xalq anchagina qiyinchilik
bilan
hayot
kechirgan,
lekin
shunday
bo‗lsada, ular bu an‘anaga amal qilishgan.
Enaxonlarnikiga kelgan mehmonlarni
dastlab
shu
qishloqdagi
durustroq
bir
xonadonning qizi taklif qilgan bo‗lsa, undan
keyin ularning yaqin qo‗shnisi, kelin bo‗lib
kelganiga endigina besh oy bo‗lgan Sultonxon
taklif qiladi. Bunday taklifdan Enaxon va
uning oilasi juda sevinadi. Sababi, Enaxon
do‗stlari uchun to‗kin dasturxon yozishni
xoxlardi. Sultonxonning esa bunga qurbi yetar
edi. Ammo uning o‗zi ham mehmonlarni
qo‗lidan kelguncha yaxshi kutib olishga
urindi.
Biz
buni
quyidagi
parchadan
bilishimiz mumkin:
“Mehmonlarga qo„lidan kelguncha
yaxshi dasturxon solib, qo„ni-qo„shni qizlar
va kelinchaklarni chaqirtirib, allaqaylardan
tori uzilgan dutorlarni toptirib kelgan va
ularni xursand qilmoq uchun tirishib-
tirmashgan”
[2, 35 b.]
Cho‗lpon Enaxon timsolida o‗zbek
xalqiga xos mehmondo‗stlik fazilati bilan bir
qatorda
mehr-oqibat
tuyg‗usini
ham
ifodalagan. Enaxonning mehmonlar yoniga
qo‗ni-qo‗shni
qizlar
va
kelinchaklarni
chaqirishi o‗sha davrda insonlar o‗rtasidagi
mehr oqibatni hamda go‗zal xulqni namoyon
etadi.
Asarda shuningdek, o‗zbek qizlariga
xos odob-axloq, go‗zal xulq namunalari
Xadichaxon va uning qizi Fazilat, Zebi va
notanish kishi o‗rtasidagi suhbatlarda qiziqarli
ko‗rinish kasb etadi:
“Dasturxoni muncha yomon ekan, sen
chaqirmabsanda, mehmonlarni. Biz bu yerda
qiyomat qilib kuzatardik...
-Shuni ayting-a! – dedi Poshshaxon.
- Men sizdan so„roqsiz chaqirishga
botinolmadim. Ikkovimiz maslahat qilishdik,
Хорижий филология
№2, 2021 йил
93
ertagi kunga Sultonxon ayam chaqirib keldi.”
[2, 56 b.]
Fazilat va onasi o‗rtasidagi suhbatda
qizning go‗zal xulqi odob-ahloqi namoyon
bo‗ladi. Buni biz uning ―... sizdan so‗roqsiz
chaqirishga botinolmadim‖ degan so‗zlarida
aniq, ravshan ko‗rishimiz mumkin. U boy
xonadonning
yolg‗iz
qizi
bo‗lishiga
qaramasdan o‗z onasidan beruxsat ish
qilmasligi qizning go‗zal axloq sohibi ekanini
ko‗rsatadi.
Darhaqiqat, inson uchun odob, xulq
va yaxshi tarbiya har qancha boylikdan ham
ustundir.
Zero,
boylik
bilan
topib
bo‗lmaydigan narsalar xushxulqlik, chiroyli
muomala bilan topilishi mumkin. Chiroyli
odob va xulq atvor insonning ba‘zi ayb va
kamchiliklarini yopishi mumkin.
Go‗zal xulq bu insonning ichki
dunyosinigia go‗zallashtirib qolmay, balki
uning fe‘l atvorida ham namoyon bo‗ladigan
fazilatdir. Zebining go‗zal xulqi va shirali
ovozi uni dugonalari o‗rtasida hurmatga
sazovor etadi. Asarda Zebining go‗zal
axloqidan namunalarni ko‗plab uchratish
mumkin. Jumladan uning notanish kishi bilan
suhbatida yoki sud zalidagi holatida ham ana
shunday odob namunalarini ko‗rish mumkin:
“- Kimsiz? Nima deysiz? – deb
so„radi.
U yoqdan sodda va biroz dag„al, lekin
quvnoq bir erkak ovozi keldi:
- Ha, Razzoq so„fining ojizalarimisiz?
Qalaysizlar, omon-eson bormisizlar?
- Xudoga shukr – deb qo„ydi Zebi.
- Men otangizni aytgali kelib edim...
- Uxlab yotgan bo„lsa kerak. Uyg„otib
beraymi? Zarurmi?
-
Eshon
bobom
yo„qlatdilar.
Uyg„otmasangiz bo„lmaydi. “Tez, oldinga
solib kel!” dedilar...
- Xo„p bo„lmasa uyg„otib berayin.”
[2,
113 b.]
Ushbu holatda Zebining ro‗molini
pana qilib eshik oldiga kelishi va notanish
odam bilan eshikni ochmasdan uning qilgan
suhbati, o‗zbek ayollariga xos ibo-hayo va
go‗zal :odobini namoyon etadi. Uning ketma-
ket bergan qisqa so‗roqlari o‗zbek qizlariga
xos soddalikni ifodalaydi:
“Sud
raisi,
nihoyat,
tilmochga
yuzlandi:
- Aytingiz aybdor yuzini ochsin.
Tilmoch
bu
buyruqni
Zebiga
tushuntirib berdi.
-
Voy,
o„laqolay!
Shuncha
nomahramning oldida yuzimni ochamanmi?
Undan ko„ra o„lganim yaxshi emasmi?”
[2,
304 b.]
Ushbu parchada Zebining xarakteri va
ruhiyati nihoyatda tabiiy va jonli ochib
berilgan. U shu qadar sodda va beg‗uborki,
hattoki sud qamoq degan tushunchalar haqida
tasavvurga ham ega emas. Bu sodda
musulmon ayol sudda qora kursida o‗tirganda
ham hukm, jazo qanday bo‗lishini emas, balki
butunlay boshqa narsani – musulmonlik,
sha‘riat qoidalariga shak keltirmaslikni
o‗ylaydi. Parchada qo‗llangan ―nomahram‖
so‗zi diniy ma‘noni ifodalovchi so‗z bo‗lib,
yaqin qarindoshlik aloqasi bo‗lmaganligi
sababli bir-birini ko‗rish yoki bir-biriga
ko‗rinish man etilgan, lekin nikohlanishi
mumkin bo‗lgan erkak va ayol (bir-biriga
nisbatan) zid mahram ma‘nosini anglatadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,
asar tili boy, jozibador. Muallif tili ham,
qahramonlar tili ham ixcham va obrazli.
Romanning syujeti go‗zal va serjilo bo‗lish
bilan birgalikda qiziqarli va ta‘sirlidir. Uning
qamrovi juda ham keng. Biz faqat ―Kecha va
Kunduz‖ romani qahramonlari orasidagi
ijtimoiy-shaxsiy
munosabatari
tasviridan
foydalangan holda, XX asr boshlaridagi
o‗zbek xonadonlarini, undagi er-xotin,
dugonalar,
qo‗shnilar
va
qarindoshlar
munosabatlarini va o‗zbek xalqiga xos ayrim
jihatlarni va hozirgi kunga kelib yo‗qolib
borayotgan ba‘zi an‘analarni qisqacha talqin
qilishga urindik.
Adabiyotlar:
1. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: ―Ўзбекистон
миллий энциклопедияси‖. Давлат илмий нашриѐти. www.ziyouz.com кутубхонаси.
2. Абдулҳамид Чўлпон
.
Кеча ва кундуз: Роман – Т.: "Янги аср авлоди", 2013 – 332 б.
Хорижий филология
№2, 2021 йил
94
3. Алишер Навоий. Назм ул-жавоҳир. МАТ. 1-жилд. – Тошкент: Фан, 1999 – 552 б.
4. Каримов Наим. Чўлпон: Маърифий роман. - Т.: "Шарқ", 2003 – 464 б.
5.Қуронов Дилмурод. Чўлпон насри поетикаси / Масъул муҳ. О.Шарафиддинов,
У.Норматов. – Т.: «Шарқ», 2004. – 288 б.
6. Шарафиддинов О. Чўлпон. – Т: Фан ва турмуш, 1991 – 153б.
7. Saydulla Mirzayev. "XX asr o'zbek adabiyoti" – Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2005 –
415b.
Сайиткулова З. Соцально-личностьные взаимоотношения в произведении «Ночь и
день» Абдулхамида Чулпана как обьект лингвистического анализа.
В этой статье на
основе лексики романа Чулпана «Ночь и день» («Кеча ва Кундуз») анализируются семейные,
супружеские, дружеские и добрососедские социально-личностные отношения в узбекских
домах начала двадцатого века. В нѐм также освещаются элементы узбекской национальной
культуры и еѐ исчезающие традиции.
Sayitkulova Z. The linguistic analysis of humans inter relations in the work "Kecha va
Kunduz".
Based on the plots of Chulpan's novel “Kecha va Kunduz”, the present article analyzes
family, marital, friendship and good neighborly relations in Uzbek homes in the twentieth century.
It also highlights elements of the Uzbek national culture and its disappearing traditions.
