Хорижий филология.
№2, 2016 йил
85
ЭНДРЮ МОББСНИНГ “ҒАЗАЛ. ТАҲЛИЛ ВА ШАКЛНИНГ АКС ЭТИШИ” НОМЛИ
МАҚОЛАСИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР
Халимова Фируза,
СамДЧТИ катта илмий-ходим изланувчиси
Калит сўзлар:
ғазал, ўзбек арузи, мунчоқ, шеърдаги вазн, қофия, ўлчов, ритм.
Эндрю Моббс ўзининг “Ғазал.
Таҳлил ва шаклнинг акс этиши” номли
мақоласида шундай деб ѐзган: “Although
many might not recognize the ghazal - a
formarguably
more
mysterious
than
mainstream forms such as the sonnet or the
haiku – it is a form with a rich history that is
deeply rooted in cultural tradition.” Яъни,
кўпчилик ғазални сонет ва ҳайку каби анча
шаклан ғаройиб сирли маълум бир
йўналиш деб таъкидлашлари мумкин, бу
шакл бой тарихга, илдизи маданий
анъаналарга қадалган шаклдир. Ғазални
сонетчалик мавқега эга эмас деб баъзи
адабиѐтшуносларнинг
таъкидлашларига
албатта сабаблар бор. Бизнинг фикримизча,
бунга ғазаллар султони Мирзо Алишер
Навоийнинг, оташин қалб эгаси, шоҳ ва
шоир Бобурнинг, ҳамда Хоразмий, Огаҳий,
Гадоий, Машраб, Муқимий каби сон-
саноқсиз классик шоирларимизнинг ва
аруз вазнида ижод қилиб келаѐтган
замондош шоирларимизнинг асарларидан
Ғарб
давлатлари
тилшунослари,
китобхонлари етарлича маълумотга эга
бўлмаганликлари сабаб бўлган бўлса керак.
Ҳолбуки,
Ғарб
адабиѐтшунослигида,
шеъриятида, масалан инглиз шеъриятида
сонетнинг биргина тури: Петрарка ва
Шекспир сонетлари фарқланади, лирик
шеърлар асосан 6 вазн, силлабо тоник
шаклида яратилади.
Ўзбек арузи 11 баҳрни ўз ичига
олиб
366
хил
вазнда,
силлабик
(ҳижоларнинг қисқа, чўзиқ, ўта чўзиқ
тарзда маълум бир тартибда гуруҳланиб
келишига асосланган) ўлчовда келишига
асосланган
12
.
12
А. Ҳожиахмедов. Ўзбек арузи луғати. –Т.: Шарқ.
1998, 41б.
Ғазал
жанри
ғаройиб,
сирли,
мусиқий назм шаклидир. Ушбу қарашни
исботлаб
кўрсатиб
бериш
бадиий
таржимонлар,
шеърият
билан
шуғулланувчи, аслият тил ва ўгирувчи тил
тилини, шеърий тизимини, аслият тили
соҳиблари ва ўгирувчи тил намояндалари
тарихини,
маданиятини,
урф-одатини,
дунѐқарашини билган, ҳис қилган қалб
эгалари
бўлган,
фон
билимга
эга
мутаржимларга вобастадир, бу замон ва
жамият талабидир.
Бадиий адабиѐтни таржима дунѐга
машҳур
қилади.
Таржима
халқлар
ўртасидаги
ижтимоий,
иқтисодий
муносабатлар, дўстлик, тотувликни йўлга
қўйишга ва мустаҳкамлашга хизмат
қилади.
Тилларнинг
мавқеи
мустаҳкамланади. Маълум халқнинг бой
адабиѐти билан танишиш орқали китобхон
шу
халқнинг
маданияти,
адабиѐти,
дунѐқараши, урф-одати билан танишади.
Таржима туфайли ижод аҳли учун янги
имкониятлар пайдо бўлади, янгидан-янги
жанрлар яратилади. Масалан, инглиз
адабиѐтидан бизларга кириб келган сонет
жанрида
ўзбек
шоирларидан
Барот
Бойқобилов, Ўткир Ҳошимов ва бошқалар
ижод қилишган.
Бугунги кунда Ғарб ижодкорлари,
инглиз тилида назм яратаѐтган шоирлар
ўзбек мумтоз жанри – ғазалнинг сир-
асрорлари билан танишиб, ушбу жанрни ўз
тилларига олиб киришмоқдалар. Бунга
мисол қилиб америкалик ѐш тилшунос,
адабиѐтшунос, шоир Эндрю Моббс ўз
мақоласида “XX асрда ғазал жанрини
инглиззабон ўқувчиларга таништирган
шоирлардан бири ҳиндистонлик Оға
Шаҳид Али (Agha Shahid Ali) бўлган” деб
ѐзади. Шаҳид Алининг таъкидлашича,
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
86
ғазал жанри Арабистонда 7-асрдаѐқ,
эҳтимол ундан ҳам олдинроқ маълум
бўлган. Бу жанрнинг танилишида форсий
тилда ижод қилган Румий ва Ҳофизийнинг
ҳиссаси катта. Мақолада ѐзилишича, XVIII
асрга келиб ғазал жанрида шоир Ғолиб
(Ghalib) урду тилида шеър яратган (Poetic
form: Ghazal). Ҳозирги кунга қадар бу
жанрда олмон, ҳинд, турк, пушту, испан,
ҳаттоки
инглиз
тилларида
ижод
қилинмоқда.
Ғазаллар асосан муҳаббат, орзу-
умид, ички ҳис-туйғуни, кайфиятни акс
эттирувчи мавзуларда ѐзилган. Метафизик
қарашлар ҳам ифодаланган (антинаучный
метод
мышления,
противоложный
диалектике, рассматривает явления не в их
развитии и взаимной связи, а в разрознено,
изолировано в состоянии покоя и
неподвижности
13
).
Мақолада бунга мисол этиб Кэрол
Бэнгнинг “Ghazal of Paradise” (Жаннатдаги
ғазал) шеъри мисол қилиб олинган. Ушбу
шеъри орқали шоир иккинчи ҳаѐт, арши-
аълодаги ҳаѐтни орзу этишини намоѐн
этади ва у ердаги ҳаѐтни тасавур этиб
ифодалайди:
All lost strands come home in Paradise,
Does flash talk to bone in Paradise?
Time may line and wear the fairest
face,
Rent seems are one in Paradise.
Sighs of age fade out without a trace,
Each soul will be toned in Paradise.
That said, we‟ll take our pleasure
twenty ways,
Begin again full grown in Paradise.
Come, Desire, take us in your embrace,
Let sweet angels moan in Paradise.
No form of love‟s a sin within that
place,
Why should we atone in Paradise?
Forget the wings; we‟ll dress in silk
and lace,
The second coming‟s well known in
Paradise.
13
Словарь иностранных слов. 1964. 401стр.
Sing, you angels, heaven‟s earthly
grace,
We‟ll not Carol alone in Paradise.
Алининг таҳлилига кўра Бэнгнинг
ушбу шеъри ғазал шакли талабига жавоб
беради. Аммо ғазалдаги мисралар сони,
ҳижолар сони тенг бўлиши кераклигини
таъкидлайди. Ушбу шеърда кўпчилик
мисралар 9 ҳижодан иборат, фақат
тўртинчи мисра 8 ҳижодан, еттинчи мисра
10 ҳижодан, 14 мисра 11 ҳижодан иборат
бўлиб қолган. “Paradise” (жаннат) сўзи
радиф бўлиб келган, қофияланиш [o: n]
билан тугалланган. Али бу каби ҳодисани
шеър тизими ҳар бир тилда турли хил
бўлишини, ҳижолар сони ҳам фарқ
қилишини
таъкидлаб
ўтади.
Унинг
фикрича,
аниқ
қабул
қилинган
қоидаларнинг
барчасига
кўра,
ички
мусиқавий оҳангга эътибор бериш, унга
аҳамият бериш лозим. Бу қоидага асосан
ғазални инглиз тилига таржима қилиш
мумкин бўлади, чунки бар тилда яратилган
шеърдаги вазн, қофия, ўлчов ва ритмни
айнан сақлаб қолишнинг иложи йўқдир.
В.С.Мэрвин, Адрианс Риш ҳам шу
қоидаларга асосланишган.
Аммо Али ғазал яратишда, унинг
жозибали, мусиқавий омиллари борасида
сўз
юритганлиги
ҳақида
мақолада
маълумот бермаган. Биз юқорида берилган
мақолани лингвопоэтик нуқтаи назардан
талқин
этадиган
бўлсак,
ғазалда
қўлланилган
эвфоник
элементлар
(аллитерация, ассонанс, такрор турлари) ва
мисраларнинг
ритмик
бўлакларга
бўлинишини, ҳижоларнинг қайта тамойил
асосида гуруҳланишини кўриб ўтишимиз
лозим бўлади. Ғазал айнан қайси стопли
ўлчов асосида ѐзилгани аниқ эмас.
Масалан:
/ / / / / - / - -
All lost strands come home in
Paradise
Урғули сўзлар қатор бўлиб келган.
Фақат охирги сўзларда ( - / - -) битта
урғусиз, урғули ва иккита урғусиз ҳижо
қўлланилган. Баъзи мисралар инглиз
шеърияти қонунлари асосида яратилган:
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
87
/ - / - / - / -
/
Time may
׀
line and
׀
wear the
׀
fairest
face
Хорея вазни (/ -), урғули ва урғусиз
бўғинларнинг алмашиб келиши, 4-5
стопларда яратилган.
Аллитерация,
яъни
ундош
товушнинг сўз бошида такрорланиб
келиши ҳолати озроқ:
fairest face, pleasure
– Paradise, silk – second.
Ассонас, яъни унли товуш такрори,
[ou], [ai], [ei]
дифтонглари билан берилган
ва ажиб кайфиятни яратишга хизмат
қилган.
Жаннатдаги ҳаѐт нақадар ажойиб
эканлигини таъкидлаш, кўрсатиб бериш
мақсадида махсус танланган эпитетли,
яъни аниқловчи ва аниқланмиш бирлигида
ифодаланган ва бу ҳолда тил олди
унлилари иштирок этган сўзлар ва
иборалар танланган:
fairest face, take
pleasure, embrace, sweet angels, dress in silk,
sing, heaven‟s earthly grace.
Жаннатдаги ҳаѐт образ байтма-байт
баѐн этилади ва маъно танланган сўзлар
ѐрдамида кучайтириб берилади.
Бешинчи мисрада шоирнинг истаги
яққол ифода этилади:
Come, Desire, take us in your embrace
Кэрол нафақат ўзи учун, балки
барча бошқа инсонлар учун уларнинг
жаннатда
яшашини
орзу
қилади,
жаннатдаги ҳаѐтни уларнинг кўз олдига
келтириб, инсонларга ҳис-туйғу ва истак
уйғотади.
Ўзининг исмини мисра охирида
қайд қилиб, сўз ўйини қўллайди.
Кэрол – 1. Исм. 2. Шўх ашула, гимн.
Али қўйидаги жумлага урғу бериб,
ғазални образли қилиб таърифлайди: “Ҳар
гал ҳар бир байт бўйнида тақиладиган
мунчоқнинг бир тоши бўлиб, бир-биридан
ажралган ҳолатда янада ортиқроқ ялтираб
туради, гарчи унинг жилоси бошқа тошлар
жилосидан фарқ қилиб турса-да”, бунинг
маъноси, ҳар бир байт ўзининг нуқтаи
назарига эга бўлиши, қайси мавзуда,
йўналишда (романтик, трагедик, сиѐсий)
бўлса ҳам, сўнг умумий ғоя ва образ, оҳанг
яратилишига хизмат қилиши лозим.
Ғазал чуқур мазмунли, ғояси теран,
шакли ғазалга монанд, радиф берилган,
ўлчов сақланган, фонетик фигуралар
унумли ишлатилган, аммо ғазалга хос
бўлган қофия беришда етишмовчиликлар
бор.
Ана
шундай
ҳолатни
Д.Султанованинг ғазал таржималарида
учратиш мумкин. Таржимоннинг фикрига
биноан инглиз тилида шеъриятда кўпинча
бир бўғинли, икки бўғинли сўзлар
қўлланилиб, уларга мос 2-3 қофия топиш
мумкин, аммо бутун ғазал давомида
уларни тўлиқ сақлаб қолиш мушкул.
Окказионал
(тасодифий)
сўзлар
қўлланилиши
баъзан
маънонинг
бузилишига,
ғоянинг
нотўғри
йўналтирилишига олиб келади.
Ғазални инглиз тилига ўгириш
мумкин, аммо вазн ўзгариши табиий ҳол.
Унда мазмун, ғоя, образ сақланиши лозим.
Шарқ оҳангига тақлид қилиб, оҳанг,
мусиқийлик яратилади. Ёш таржимонлар
кўплаб ғазалларни аслият тилида ва
ўгирмада қиѐслаб, синчиклаб ўрганишлари
лозим.
Адабиѐтлар
1.
Бадиий таржиманинг лингвопоэтик муаммолари. Республика илмий-амалий
анжуман материали. Самарқанд, СамДЧТИ. 2012. 23-24 ноябрь. 212б.
2.
Ҳожиахмедов А. Ўзбек арузи луғати. –Т., Фан нашриѐти. 1998, 214б.
3.
Худойбердиев Э. Адабиѐтшуносликка кириш. –Т., Ўқитувчи. 1995. 271б.
4.
Султанова Д. Ҳалимова Ф. Шеър ва таржима. Самарқанд, СамДЧТИ, 2005.
5.
Воронин С.В. основы фоносемантики. –Л., 1982. 244с.
6.
Гончаренко С. Стиховые структуры лирического текста и поэтический перевод.
Поэтика перевода. М., 1988. 235с.
7.
Журавлѐв А.П. Фонетические значение. Л., 1974. 160с.
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
88
8.
Лотман Ю.М. О поэтах и поэзии. СП. 1996. 245с.
9.
An anthology of English and American verse. M., Progress Publishers. 1972, 720p.
10.
Andrew Mobbs. Forms of poetry. Eng. 607
Асарлар
1.
Carol Bang. Ghazal of Paradise.
Луғатлар
1.
Англо-русский словарь. Мюллер.
2.
Словарь иностранных слов. И.В.Ленин. 1964.
Халимова Ф. Рецензия на статью Эндрю Моббса «Газель. Анализ и Формы».
В
данной статье рассматривается предположение, что газель является старинным жанром
лирики, однако многие, не достаточно зная узбекскую классическую литературу и лирику, не
считают данную форму сопоставимой с сонетом. Причина в том что, газели всѐ ещѐ не
переведены на западные языки, особенно на английский. Из английских поэтов Кэрол Бэнг
пробовал себя в этой форме. Он, вероятно, был знаком с особенностями газели на фарси.
Его газель были пранализированы Ага Шахид Али, который первым познакомил английского
читателя с газелями. Целью данной статьи является анализ данной указанной работы.
Xalimova F. Andrew Mobbs. The Ghazal.An Examination and Reflection of the Form.
This article studies supposition, that ghazal considering to be the oldest genres of lyrics, in spite of
this many people think ghazal is not so amazing and mysterious as sonnets, as they haven‟t got
enough information about uzbek classic literature, lyrics and ghazal. The cause is, ghazal isn‟t still
translated into western languages, especially into English. Carol Bang, is an English poet, wrote
ghazals. His ghazals construed by Aga Shakhid Ali (the first person who gave information about
ghazal to English readers). The aim of this article is to overview
and remarks this work.
