Хорижий филология.
№4, 2017 йил
88
ГАПНИНГ НОМИНАТИВ АСПЕКТИ ҲАҚИДА
Сулейманова Н.М.
СамДЧТИ ўқитувчиси
Калит сўзлар:
гап, номинативлик, пропозиция, денотат, референт, предикативлик.
Равшанки,
гап
доирасида
ўз
ифодасини топадиган номинатив маъно
лексик номинациядан кескин фарқланади.
Тўғри, умумий планда лексик номинация
ҳам, пропозитив номинация ҳам предмет
тушунчаси билан боғланади. Бироқ лексик
номинацияда алоҳида олинган лексик
бирликларнинг
атов
маъносини
ифодалаши назарда тутилса, гап доирасида
вужудга келувчи номинацияда муайян
воқеа –ҳодисаларнинг номинатив маъно
ифодалаши кўзга ташланади. Лексик
номинацияда денотат муайян предмет
билан боғлиқ бўлади. Лексик бирликлар
ана шундай денотат билан муносабат
ташкил этади ва айни пайтда ситуация
тушунчаси кун тартибида бўлмайди:
қалам, дафтар, bird, door, комната, стол.
Берилган мисолларнинг ҳар бири
алоҳида номинатив бирликни тақозо
қилади.
Уларнинг денотатлари ҳам,
сигнификатлари ҳам шу сўзлар доирасида
аҳамият касб этади. Бироқ пропозитив
номинацияда ситуация тушунчаси муҳим
мавқега эга бўлади. Бунинг асосий сабаби
шундаки, пропозитив номинация (гапда
ифодаланувчи номинация) нолингвистик
омил–ситуация тушунчасидан айри ҳолда
воқеланмайди:
The road became very wide–
Йўл ниҳоятда кенгайди.
Бу ўринда йўлнинг кенгайганлиги
воқеликда ҳам тасаввур ҳосил қилмоқда,
зеро, кўз олдимизга кенгайган йўл тасвири
келади. Шунинг учун айни пайтда
денотат
тушунчаси торлик қилади ва
референт
тушунчасидан
фойдаланиш
мақсадга мувофиқ бўлади.
Сигнификат
тушунчаси эса пропозицион номинация
учун ҳам, лексик номинация учун ҳам
умумийдир.
Гапнинг номинатив аспекти унинг
коммуникатив жараѐнда қўлланилиши
билан узвий боғлиқдир. Чунки номинатив
маъно сўзловчининг иллокутив режаси
билан
бевосита
алоқадор
ҳолда
шаклланади. Агар иллокутив режани
сўзловчининг фикр ифодалашдаги мақсади
деб тушунсак, у ҳолда номинативлик ва
коммуникативлик тушунчаларининг узвий
муносабати
янада
ѐрқинроқ
кўзга
ташланади. Айни пайтда, шуни ҳам айтиш
керакки, коммуникативлик тушунчаси
фақат сўзловчи билан боғлиқ бўлмасдан, у
тингловчини ҳам ўз ичига олади, зеро,
мулоқот сўзловчи ва тингловчининг
иштирокида вужудга келади. Бу эса, ўз
навбатида, иллокутив ва перлокутив
актларнинг ўзаро муносабатини тақозо
этади.
Нутқ бирликларининг, масалан,
гапнинг
номинатив
маъноси
экстралингвистик фактор-ситуация билан
боғланади, зотан, ана шу ситуация
воситасида номинатив маъно шаклланади.
Мазкур ситуация кенг маънода денотат
тушунчаси билан боғланиши мумкин.
Бироқ лингвистик манбаларда бу ўринда
референт
тушунчаси
қўлланмоқда.
Референт денотатдан фарқли равишда
абстракт ифодали бўлади. Фикр далили
учун қўйидаги мисолларга мурожаат
этайлик:
Йўлдошева
Афзаловни
мансабпарастлик, маккорлик, худбинликда
айблади. (Ҳ.Ғулом. Қорадарѐ).
Берилган
гапнинг
номинатив
маъноси
марказида
Афзаловнинг
Йўлдошева томонидан мансабпарастлик,
маккорлик,
худбинликда
айбланиши
тарзидаги номинатив маъно ѐтганини
кўрамиз.
Айнан
ана
шу
нарса
экстралингвистик
омил–ситуациянинг
тасаввурини беради. Гапнинг пропозитив
структурасини эса қуйидагича белгилаш
мумкин:
Йўлдошева
Афзалов(ни)
айбламоқ.
Агар гапнинг номинатив маъноси
ягона пропозиция қуршовида бўлса, у
ҳолда
унинг
ортида
микроситуация
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
89
туради. Албатта, берилган гап нутқ муҳити
билан боғлиқ ҳолда трансформалар ҳосил
қилиши ҳам мумкин. Бундай вазиятда
уларнинг барчаси ягона пропозиция
доирасида шаклланган бўлади:
Узоқов
Камолова
билан
қисқача
суҳбатдан
қониқди
(Ҳ.Ғулом Қорадарѐ.)→
Камолова
билан бўлган қисқача суҳбат Узоқовни
қониқтирди→Узоқовнинг Камолова билан
бўлган қисқача суҳбатдан қониқиши.
Кўринадики,
келтирилган
трансформаларнинг ҳар бири учун битта
пропозитив структура асос бўлмоқда.
Бундай бўлиши табиий, албатта. Зотан,
пропозиция деганда, гапнинг модал ва
коммуникатив парадигмаларининг барчаси
учун
умумий
бўлган
семантик
инвариантни тушунамиз[4, 401]. Бугунги
тилшуносликда пропозиция тушунчаси
номинативлик тушунчаси билан қарийб
бир хил тавсифланмоқда ва шунинг учун
пропозитив номинация
термини айни
пайтда кенг қўлланилмоқда.
Албатта, пропозиция гап сатҳида ўз
ифодасини топади. Аммо бу орқали
пропозиция гапдан катта нутқ бирликлари
учун аҳамият касб этмайди, деган
тушунчага бормаслик керак. Бошқача
айтганда, қаерда ситуация билан боғлиқ
номинатив маъно мавжуд бўлса, ўша ерда
пропозиция тушунчасининг ҳам ўрни
бўлади. Аммо, назаримизда, бу ўринда
баъзи масалаларга ойдинлик киритишга
тўғри келади. Чунки гапдан катта нутқ
бирликлари, масалан, мураккаб синтактик
қурилмалар, абзац кабиларда бирдан ортиқ
гап қўлланилади. Мураккаб синтактик
қурилмаларни оладиган бўлсак, улар
камида икки гапдан ташкил топишини
кўрамиз. Абзац таркибида эса баъзи
ҳолларда ўнтагача ва ундан ортиқ гаплар
қўлланилиши мумкин. Албатта, мазкур
гапларнинг
ҳар
бири
ўзининг
пропозицияси асосида шаклланади. Абзац
камида 3-4 гапдан шаклланадиган бўлса,
ўз
навбатида,
34та
пропозицион
структурани кўрамиз. Лекин бу нарса
масала тавсифининг фақат бир томонини
ташкил этади. Бошқача айтганимизда, ҳар
бир пропозиция ортида муайян ситуация
ѐтади. Бу эса пропозициялар сони қанча
бўлса, шунча номинатив маъно ҳам
шаклланишини кўрсатади. Фикр далили
учун қуйидаги мисолга мурожаат этамиз:
Улар ҳеч нарса демай, қопларни ташлаб,
дарҳол тўйга отланишди. Халқ нима
бўлганини ҳали ҳам тушунмагандек, ғиқ
этмай турарди. Очил мужиклар ортидан
югуриб эргашди
(А.Мухтор. Чинор).
Берилган мисол абзац мақомида
бўлиб,
унинг
таркибида
учта
гап
қатнашганини
кўрамиз.
Мазкур
гапларнинг
бири
(охиргиси)
содда,
олдинги
иккитаси
эса
мураккаб
шакллидир. Бу ўринда пропозициялар
сони ҳам учга тенг. Бироқ олдинги икки
гапда шакл кенгайтирувчи (
қопларни
ташлаб
;
нима бўлганини ҳали ҳам
тушунмагандек
)
қўшимча
синтактик
қурилмалар
ҳам
берилмоқда.
Бу
қурилмалар гапнинг юзаки синтактик
шаклида аҳамият касб этса ҳам, унинг туб
структурасини
шакллантиришда
қатнашмайди. Шу боис улар гапнинг
пропозиционал структураси билан боғлана
олмайди.
Демак,
қўшимча
тарзда
бериладиган
синтактик
структуралар
гапнинг номинатив маъноси доирасидан
ўрин
ололмайди.
Шундай
бўлгач,
берилаѐтган
гаплар
ортида
турувчи
ситуацияга ҳам улар дахлдор эмас, деган
хулосага кела оламиз.
Таркибида икки ва ундан ортиқ
гаплар қатнашаѐтган матн мақомидаги
синтактик структураларни Т.ван Дейк
макроструктуралар деб атайди. Унинг
фикрига кўра, макроструктуралар алоҳида
пропозицияларнинг ўзаро муносабатидан
ташкил топади [2, 41].
Бу
эса,
ўз
навбатида, алоҳида берилган гаплар
пропозицияларининг
муносабатидан
макропропозиция
вужудга
келишини
кўрсатади. Т.ван Дейк икки ва ундан ортиқ
гаплар муносабатидан ташкил топувчи
дискурснинг боғланишлилиги локал ва
глобал сатҳлар муносабатидан ташкил
топишини таъкидлайди. Бунда
локал
сатҳ
тушунчаси матн таркибидаги гаплар
пропозицияларининг ўзаро муносабатини,
глобал сатҳ
тушунчаси эса матннинг
умумий структурасини ташкил этувчи
мазмуний бутунликни тақозо этади. Айни
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
90
пайтда макропропозиция тушунчаси ҳам
тадқиқотлар кун тартибига киритилади[2,
41-42]:
Шуни
ҳам
айтиш
лозимки,
макропропозиция
тушунчаси
макрономинатив бирлик тушунчасидан
айри ҳолда яшай олмайди, зотан, бугунги
тилшуносликда
гапнинг
номинатив
аспекти тавсифи пропозитив номинация
тушунчаси билан узвий боғланмоқда.
Албатта, муайян бир гап доирасида
шаклланган пропозиция ѐхуд номинация
тушунчалари реал ифодали бўлади. Бироқ
макроструктура
қолипидаги
макропропозиция абстракт ифодалидир.
Масалан,
юқорида
берилган
абзац
қолипидаги
матнда
ифодаланаѐтган
пропозициялар муносабатидан
фавқулодда
ҳодиса
рўй
беради
тарзидаги
макропропозицияни тасаввур этишимиз
мумкин. Шунинг учун макропропозиция
абстракт ифодали бўлиши ҳақида сўз
юритдик.
Албатта,
макропропозиция
абстракт ифодали бўлгач, у орқали
шаклланаѐтган макрономинатив маъно ҳам
абстракт ҳолатда келади.
Фикримиз далилини ҳар қандай
макроматнда ҳам кузата оламиз. Буни,
яъни
макропропозициянинг
абстракт
ҳолатини мураккаб синтактик қурилмалар
ѐки абзацда кўришимиз мумкин бўлган
полипредикативлик ва устпредикативлик
ҳодисаларига қиѐс қилса бўлади. Чунки
алоҳида гапларда ўз ифодасини топаѐтган
предикативлик ҳодисаси матннинг умумий
структурасини шакллантириш учун хизмат
қилади[5, 20].
Юқорида
макропропозиция
ҳодисасини имплицит характерли деб
атадик.
Бунинг
боиси
шундаки,
пропозициядан
фарқли
равишда,
макропропозиция аниқ ифодали бўлмайди,
уни онгимизда тасаввур этамиз ва зарурат
туғилганда вербал ифодасини бера оламиз.
Албатта,
макропропозиция
имплицит
характерли бўлгач, макрономинация, яъни
макроструктурада
бериладиган
номинативлик
маъноси
ҳам
ноаниқ
ифодали бўлади. Фикримиз далили учун
қуйидаги мисолга мурожаат этамиз:
The servant has been excused. Mrs.
Green had returned to her sewing room
upstairs, the lights in the rest of the house,
except for the front hall and entrance, were
extinguished
(Robert
Ludhum)-
Хизматкорларни кечиришди. Грин хоним
юқорига тикиш хонасига чиқиб кетди;
уйнинг кириш жойи ва залдан ташқари
бошқа ҳамма хоналарнинг чироқлари
ўчирилди.
Айни пайтда абзац мақомидаги
макроструктура
уч
гапдан
ташкил
топаѐтганини кўрамиз. Мазкур гапларнинг
ҳар
бирида
пропозитив
номинация
ҳодисаси ўз ифодасини топаѐтгани изоҳ
талаб қилмайди, албатта. Чунки ҳар бир
гап ортида муайян ситуация мавжуддир.
Бу эса, ўз навбатида, референт (денотат)
ифодасини ҳам беради.
Адабиѐтлар:
1.
Арутюнова Н.Д. Синтаксис ⁄⁄ Общее языкознание. Внутреняя структура языка. – М.,
1972.С.303.
2.
Дейк Т.А.ван. Язык. Познание. Коммуникация. –М.,1989.-С.41.
3.
Золотова Г.А. Очерки функционального синтаксиса русского языка.– М., 1973.-С.8.
4.
Лингвистический энциклопедический словарь.-М., 1990.-С.401.
5.
Хайруллаев Х.З. Сўз, сўз бирикмаси ва гапнинг предикативликка муносабати⁄⁄
Номзодлик дис.автореферати. –Тошкент, 2001.20-бет.
Сулейманова Н. О номинативной функции предложения.
В данной статье
рассматривается номинативный аспект предложения неразрывно связанный с применением
его в коммуникативном процессе. Так как номинативное содержание формируется в
зависимости от иллокутивного плана говорящего. Если представить, что иллокутивный
план является основной целью говорящего, тогда связь между номинативностью и
коммуникативностью проявится яснее.
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
91
Suleymanova N. On nominative function of the sentence.
This article deals with
nominative aspects of the language and its communicative features, also all units of language and
their interrelations. The author also investigates the speaker‟s locative‟s act which connected with
nominative meaning of a sentence.
