Хорижий филология.
№1, 2018 йил
62
ГАДОИЙ СИЙМОСИНИНГ МАНБАЛАРДАГИ ИФОДАСИ
Асланова Ҳафиза,
СамДЧТИ ўқитувчиси
Калит сўзлар:
тахаллус, ғазал, гадо, қалб султонлиги, чиғатой шоирлари
.
Мавлоно Гадоий ҳаѐти ва адабий
мероси XX аср бошларида ўрганила
бошланди. Даставвал, таниқли турк олими
Муҳаммад Фуод Кўпрулу 1914 йилда
«
Dokuzuncu
ve
onuncu
asirlerdaki
Ģagatay sairleri
» (Тўққизинчи ва ўнинчи
асрлардаги Чиғатой шоирлари)
[6. seri I,
1330/1914 ]
номли мақола эълон қилиб,
Мавлоно Гадоий ҳақида Навоийнинг
«Муҳокамат ул-луғатайн» асари асосида
маълумотлар келтиради. Бундан ташқари
Мuhammad
Fuat
Kőprűlű
―Islam
ansiklopedesi‖га
киритган
«Ģagatay
adebiyati»
номли мақоласида шундай
ѐзади: «
Gadai» or «Gada» mau. Stil alive
in 1490, or 1491/1492, being at the time
probably over 90 years of age. Navai-v.
infra- statis that this poet only wrote in
Chaghatai and that he already flourished
under a. `l-Qasim Babur-v. ~Qalandar~,
mirza or S.Mucizzaddin a.`l-Qasim Babur-
ob.861=1457. his fame reached its apogee
when the mau. Enjoyed thad potentate`s
protection. A.Sir alludes to this man in the
chapter devoted to poets he was acquainted
with and who were still living at the time
when he composed his Magalis. The choice
of the pen name at the head of this article
represents an indication of Sufi tendencies,
fitting in well with the general mood of his
principal benefactor`s environment. A.`l-
Qasim himself choosing «Qalandar» only
to mention this little fact»
[7. 270-323-s]
(«Гадоий»
ва
«Гадо»
ўртасидаги
аниқликни тахмин қилишга мойил. Мен
таниқли ва билимли шоирнинг Гадо ѐки
Гадоий
бўлганлигига
қўшилмайман.
Гадоий 1490 ѐки 1491/1492 йилларда 90
ѐшлар атрофида эҳтимол ҳали ҳам тарик
бўлган. Навоийнинг билдиришича, бу
шоир Чиғатой тилида ижод қилган ва
унинг ижоди Абул Қосим Бобур замонида
гуллаб яшнаган. Навоий бу инсонга
бағишланган
бобида
унинг
машҳур
бўлгани ва Навоий «Мажолис ул-нафоис»
асарини ижод қилган пайти у ҳали ҳам
ҳаѐт бўлганини эслатади. Унинг бу
тахаллусни
танлаши
бу
мақоланинг
бошида шундай изоҳланади, яъни бу
тахаллус суфийлик тамойилларини, унинг
яшаш
принципларининг
умумий
кўринишларини ифодалайди. Бир қарашда
менинг тасодифий фикрим суфийлик
ақидаларининг
санъатини
аниқлашга
мойиллик туғдиради).
Айни ўринда шоирнинг тахаллуси
ҳақида сўз юритилар экан, Эркин
Аҳмадхўжаевнинг фикрига кўра, «
Гадоий
тахаллуси оддий халқдан чиққан,
меҳнаткаш,
умуман
халқ
вакили
маъносини билдиради
»
[5. 14-б]
- деган
фикрни илгари сурганлигини кўришимиз
мумкин. Биз бу ҳар икки фикрнинг ҳам
асосли
эканлигини
эътироф
этамиз.
Кўпрулу
таъкидлаганидек,
«Гадоий»
суфия
силсиласининг
давомчиси
эканлигини биз шоирнинг форсий ғазали
келтирилган
Фахрий
Ҳиротийнинг
«Радойиф ул-ашъор» асаридаги «Мавлоно
Гадоий қаддаса сирруҳу» қайдидан ҳам
билишимиз мумкин. Бу Гадоийнинг
тасаввуф, тариқат вакили эканлигидан
далолатдир.
Эркин
Аҳмадхўжаевнинг
қашшоқ, камбағал маъносини англатувчи
тахаллус эканлигини эътироф этиши эса
«Мажолис ул нафоис»нинг форс тилига
таржимони
Ҳакимшоҳ
Муҳаммад
Қазвинийнинг тахминига мувофиқ бўлиб,
унда «
Гадоий» тахаллуси шоирнинг
баъзан
«Йиғлаю
борсам
эшикига
гадолиғ қилғали
»
[2. 258-б]
(Кўнгил
эшигидан садақа, эҳсон сўрагани) деган
фикр
билан
ўз
исботини
топади.
Қолаверса, Эркин Аҳмадхўжаев ўз
монографиясида Гадоий тахаллуси ҳақида
ҳар хил фикрлар юзага келтирилганлигини
таъкидлаб қуйидагича асослаб беради:
«
Шоирнинг ўзига бундай тахаллусни
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
63
танлаганлигининг сабаби, биринчидан,
унинг
суфизм
фалсафий
оқимига
мансублигидан
дарак
беради.
Иккинчидан, шоирнинг қуйи табақадан,
оддий
халқдан
етишганлигига
ишорадир. Учинчидан, шоир Гадоий
ишқ, cевги шайдоси ҳам бўлганлиги
сабабли ўзига юқоридагича тахаллусни
танлаган бўлиши мумкин
»
[5. 34-б]
.
Э.Аҳмадхўжаевнинг
бундай
фикрга
келишига яна Гадоийнинг қуйидаги
байтлари сабаб бўлгандир:
Агар
сен
ҳусн
элининг
хонидурсен,
Жаҳонда доғи мендек бир Гадо
йўқ
»
[9. 144-б]
.
Яна:
Гадоий
беш
эмастур,
дер
рақибинг,
Гадодурмен,
вале,
султондин
ортуқ
.
[9. 146-б].
Бу байтларда шоирнинг «камбағал»,
«фақир» деб ўзини ифода этишлиги,
юқоридаги фикр исботидир. Бундан
ташқари, шоир ўзини севги гадоси
эканлиги ҳақида шеърларида тараннум
этади:
Хони инъомингдин, эй султони
дорул-мулки ҳусн,
Мен Гадодек сойили маҳрум
бўлғай, бўлмағай
.
[9. 196-б]
Айни
Гадоий
ҳақида
Италия
туркшунос олими Алессис Бомбачининг
1956 йилда нашр этилган «Storia della
letteratura turca» (Турк адабиѐти тарихи)
[3.
127-s]
номли китобида Навоийдан олдин
яшаб ижод этган лирик шоирлар орасида
Гадоийнинг фақат номини тилга олади,
холос. Унинг маъноси, изоҳи ҳақида ҳеч
бир фикр билдирилмаган. Гадоий ҳақида
чет эл олимларидан энг кўп маълумотни
Янош
Экман
беради.
Унинг
тадқиқотларида Гадоий тўғрисида асосли
фикрларни учратамиз. Жумладан, «Gedai
(kendi şűrlerinde Geda, Neva`de Mevlâno
Gadai) XV asirda yaşayan belli başli Ģağatau
şairlerindir. Asil ismi bilinmemektedir. Hayati
hakkinda da pak az bilgimiz vardir. Nevai‘,
Meča‘lisün-nefais‘nin
III
meclisinde
Gedai‘nin Ebülkasim Babur (1452-1457)
zamaninda büyük bir şohret kazamiş
olduğunu ve docsan yaşini gecdiği halde
haniz hayatta olduğuni kaydetmektedir.
Meča‘lisün-nefais‘h 897/1491-92 de meydana
getirilmiş olduşuna göra, şairimizin 807/1404-
05 sirararinda doğmuş olduğu anlaşiliyor»
[8.
cilt X, 65-s]
. (Гадоий, кейинги шеърларида
Гадо, Навоийда Мавлоно Гадоий, - XV
асрда яшаган бутун бошли чиғатой
шоирларидандир.
Асли
исми
номаълумдир. Ҳаѐти ҳақида ҳам жуда оз
билимимиз бордир. Навоий «Мажолис ул-
нафоис»нинг III мажлисида Гадоийни
Абулқосим Бобур (1452-57) замонида
буюк бир шуҳрат қозонганини ва тўқсон
ѐшдан
ошгани
ҳолда
ҳануз
ҳаѐт
эканлигини қайд этмишдир. «Мажолис ул-
нафоис»
ҳижрий
897/1491-92
йилда
майдонга келганига кўра, шоиримизнинг
807/1404-05
йилларда
туғилганлиги
англашилади).
Айни шу ўринда Гадоийнинг ѐши
ҳақида, қанча умр кўрганлиги ҳақида
Алишер
Навоийнинг
«Мажолис
ул-
нафоис»
тазкирасига
яна
мурожаат
қиламиз: «Мавлононинг ѐши тўқсондин
ўтубдур».
«Гадоийнинг узоқ умр кўрганлиги,
яъни
тўқсон
ѐшдан
ортиқ
ҳаѐт
кечирганлиги
ҳақидаги
Навоий
маълумотининг
тўғри
эканлигини
шоирнинг
ўзи
ҳам
ғазалларида
тасдиқлайди. Қуйидаги байтда жуда
оригинал, чиройли ўхшатиш йўли билан
маъшуқа қора зулфининг узунлигини
Гадоий ўзининг узоқ умрига ўхшатиб,
«умри дарозимдур» дейди:
Ул қаро сочинг сенинг умри
дарозимдур менинг,
Неча қилғайсен киши умрини
мундоқ поймол
»
[1. 70-б]
.
Бундан
ташқари
туркиялик
навоийшунос олим Огоҳ Сирри Левенд
ўзининг «Аli Şir Nevai» («Алишер
Навоий») номли тўрт жилдли асарининг
Алишер Навоийнинг «Hayati, sanati ve
kişiligi» («Ҳаѐти, санъати ва кишилиги») га
бағишланган биринчи жилдидаги (Nevainin
yetiştiči çač («Навоийни етиштирган чоғ,
давр») бўлимида шоир Гадоий номини ҳам
қаламга олиб, унинг яшаган даври ҳақида
шундай маълумот беради: «Şahruh devri
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
64
şirlerinden Emiri ile, Şahruh, Ebülkasim ve
Baykara zamaninde yaşamiş olan Gedayi bu
orada kayd eldile bildir»
[4. 26-s]
. (Шоҳрух
даври шоирларидан Амирий ила Шоҳрух,
Абулқосим ва Бойқаро замонида яшаган
Гадоий бу орада қайд этилгандир).
Айтиш мумкинки, Гадоий девони
Лутфий девони билан бир муқовада
бирлаштирилганлиги
учун
кўпгина
фикрларга ҳам сабаб бўлди. Бу ҳақда
Э.Аҳмадхўжаев
шундай
ѐзади:
«Гадоийнинг девони Лутфий девони билан
бирга китобат қилинганлиги учун биз
Лутфий девонига Гадоий ғазалларидан
кириб қолганмикин деган мулоҳаза билан
Лутфийнинг
девонини
ҳам
кўздан
кечирдик.
Аммо
гумонимиз
исботланмади»
[5. 22-б]
. Тўғри, Мавлоно
Гадоий ва Мавлоно Лутфий бир адабий
муҳит вакиллари ҳамда улар ижодий
ҳамкорликдаги шоирлардир. Бу ҳақида
Гадоий шундай ѐзган:
Гар иноят бўлса ҳақдин, доғи
султондин назар,
Бу
Гадодек
Лутфий
ким
бўлғайки, Салмон бўлмағай
[9. 191-б]
.
Бундан
уларнинг бир
адабий
жараѐндаги елкадош ҳамфикр, бир-бирига
суҳбатдош
бўлганлигини
англашимиз
мумкин. Ғазалда Гадоий ўзининг ночор
аҳволини
баѐн
этиб
мурувват
кутаѐтганлигини таъкидлаб, Лутфий ва
Салмон Саважий билан тенглаша оладиган
истеъдод соҳиби эканлигини фахрия
санъати асосида ѐритади.
Девонда «Гадоий» тахаллусида 9 та
ғазал ҳамда «Гадо» тахаллуси билан 197 та
ғазал ва 1 қасида ҳамда 1 та мустаҳзод ва 1
та қитъа ѐзилган. Аммо 28 та ғазал
тахаллуссиз
битилган.
Шоирнинг
тахаллуси 205 та ғазалида охирги байтда –
мақтада, 4 та шеърида эса охирги байтдан
олдинги биринчи мисрасида учрайди»
[5.
22-б]
. Шоир девонидаги ғазалларнинг
жойлашганлиги
албатта
анъанавий,
шунинг билан бир қаторда бу ғазалларнинг
ѐзилган йиллари даври биз учун номаълум.
«Шоирнинг
девонидан
ўрин
олган
сермазмун, ўйноқи, ранг-баранг лирик
мерос, шубҳасиз, Гадоийнинг сал кам бир
асрлик
умрининг
турли
даврларида
ѐзилган, яратилган бўлиши керак. Чунки,
уларнинг ѐзилган вақти хронологияси
номаълум.
Профессор
Ҳамид
Сулаймоннинг
қуйидаги
фикрини
келтириш ўринлидир: «Маълумки, Шарқ
халқлари адабиѐтида лирик асарларнинг
ѐзилиш тарихини шеър остида кўрсатиш,
айниқса ўрта аср даврларида одат бўлган
эмас. Ҳатто баъзи шоирларнинг ўз қўли
билан ѐзилган автограф девонларидаги
шеърларида ҳам биз зотан кўрмаймиз.
Туркий ва форсий тилда шеър ѐзган
шоирларимиз узоқ замонлардан бери
лирик ижодиѐтда традиция бўлиб қолган,
ғазал охирида шоир тахаллусини кўрсатиш
билан кифояланганлар, холос»»
[5. 22-б]
.
Хулоса қилиб айтганда, «Гадоий»
тахаллусининг уч хил талқини унинг
лирикаси мазмунида ўз аксини топган.
Айни пайтда улар шоирнинг яшаган даври,
муҳити
ҳақидаги
манбалар
ҳамдир.
Шоирнинг ҳақиқий исми, турмуш тарзи
ҳақида маълумотларга эга эмасмиз. Аммо
шоир лирикасида Ҳирот шаҳрига оид
тасвирларга урғу қаратилганлигидан унинг
яшаган жойларини тахмин қилиш мумкин.
Бу масалаларни атрофлича ўрганиш
келгусидаги вазифаларимиздандир.
Адабиѐтлар
1.
Алишер Навоий. Асарлар. Ўн беш томлик. 12-том. Мажолис ул-нафоис. -Т., Ғ.Ғулом
номидаги бадиий адабиѐт нашриѐти, 1966.
2. Али Асғар Ҳикмат «Мажолиун нафойис», Мир Али Шер Навоий XVI асрдаги форс
тилига қилинган таржимаси (Теҳрон) 1945.
3. Alessio Bombaci, Storia della letteratura turca, 1956.
4. Agah Sirri Levend. Аli Şir Nevai, 1-cilt. Hayati, sanati ve kişiligi, Turk tarih kurumu
basimevi, Ankara, 1965.
5. Аҳмадхўжаев Э. Гадоий (Ҳаѐти ва ижодий мероси) -Т., ФАН 1978й.
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
65
6. Мuhammad Fuat Kőprűlű. Dokuzuncu ve onuncu asirlardaki Ģagatay sairleri, ―Turk
Yurdi‖, seri I, 1330/1914;
7. Мuhammad Fuat Kőprűlű. Ģagatay adebiyati,- ―Islam ansiklopedesi‖, 3-cilt, 24-cűяб
Istanbul, Maorif matbaasi, 1945.
8. Eckmann J. ―Turk dili va edebbiyati, dergisi‖, Istanbul Edebiyat Fakűltesi matbaasi, cilt X,
I Eylűl 1960.
9. Рустамов М. Гадоий девонининг луғати ва матни, -Т., Алишер Навоий номидаги
Давлат адабиѐт музейи таҳрир бўлими, 2007 й.
Асланова Х. Выражение образа Гадоий в источниках.
Гадои является один из
самых великих деятелей XV века. Его поэтическое творчетво включает в себе больше
газелей. Творческое наследие нравственный дух и образовательное значение.
Aslanova X.
The expression of Gadoiy‟s image due to resources
.
Gadoiy is one of the
greatest figure of XV th century. His poenic activity mainly consists of more ghazals. The heritaje of
the creator has educational purpose, expresses profound enlightment and art.
