Хорижий филология
№2, 2021 йил
31
«ДЕВОНИ ГАДО» XV АСР ТУРКИЙ ЎЗБЕК ДЕВОНЧИЛИГИНИНГ
ДЕБОЧАСИ СИФАТИДА
Асланова Ҳафиза Абдурахимовна,
СамДЧТИ доцент в.б., филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
Калит сўзлар:
бадиий санъатлар, поэтика, девон, ғазал, туюқ, қитъа, рубоий,
қасида, жанр, поэма.
XV асрнинг I ярми шеърияти
туркий халқлар адабиѐти тарихида алоҳида
саҳифани ташкил этиши сир эмас. Шунга
қадар асосан форс-тожик шеъриятидан
андоза олиб унга эргашиш йўлидан борган
туркийзабон ижод аҳли айни шу даврга
келиб ўз услуби, индивидуал ижодий
маҳоратини намоѐн эта бошлади. Бир
томондан, ҳазрат Навоий таъбирлари
билан
айтганда
―форсий...
шуаро
муқобаласида‖ бўла оладиган даражадаги
қалам аҳлининг етишиб чиқиши, иккинчи
томондан эса шеъриятнинг ранг-баранг
жанрларида юксак санъат намуналарини
яратиб ―соҳибдевон‖ шоир мақомига эга
бўлган ижодкорларнинг майдонга келиши
бу давр ўзбек шеъриятининг муҳим
ютуқлари эди. Жаҳон адабиѐти йўлининг
шоҳбекати бўлмиш Ҳазрат Навоийнинг
туркий шеърияти учун замин ҳозирлаган
бадиий истеъдод соҳибларидан бири
Мавлоно Гадоийдир. XV аср туркий
шеъриятнинг ўзига хос услуб ва овоз эгаси
бўлган Мавлоно Гадоий «ўз даврининг
истеъдодли вакили ва халқ ижодининг
ихлосмандларидан» [6, 145- с] бўлиб,
адабиѐтимиз тарихининг янги саҳифасини
яратишда бевосита иштирок этди. Туркий
шеъриятга бир қатор янги шакл ва
жанрлар, бадиий топилма ва поэтик
воситаларнинг кириб келиши Гадоий
шеърияти билан боғлиқдир. Шоирнинг асл
исми, туғилган йили номаълум. Бизга
шоирнинг фақат Гадо тахаллуси аѐн,
холос. Алишер Навоийнинг «Мажолисун-
нафоис» тазкирасида: «Мавлононинг ѐши
тўқсондин ўтубдур» [1, 105-с] деган
қайдни ўқишимиз мумкин. Маълумки,
«Мажолис ун-нафоис» дастлаб ҳижрий
807-(мелодий 1491-1492) йилда тузилган.
Агар шу пайтларда Гадоийнинг ҳижрий
ҳисобда 90 ѐшларда бўлганлигини назарда
тутсак, адиб тахминан XV аср бошларида,
яъни 1403/1404 йилларда туғилганлигини
қайд этиш мумкин. Ҳазрат Навоий
тазкирада яна шундай ѐзганлар: «Бобир
Мирзо замонида шеъри шуҳрат тутти» [1,
105-с]. Абулқосим Бобир Мирзо 1452-1457
йилларда ҳукмронлик қилган. Демак,
Мавлоно Гадоий ижоди айни шу даврда
камолот касб этган. XV аср туркий
ижодкорлари ичида Гадоий лирикаси ҳам
муҳим ўринга эга. Шоирнинг ягона девони
– «Девони Гадо» Париждаги «Biblatique
Nationale» («Миллий кутубхона»)нинг
«Departament des. Manuscrits Suppl turc»
(«Турк қўлѐзмалари бўлими»)да 981-
рақамли инвентарь остида сақланиб
келинмоқда. Унинг фотонусхаси эса, 1968
йилда профессор Ҳ.Сулаймон томонидан
келтирилиб, Алишер Навоий номидаги
Адабиѐт музейи фондига топширилган.
Мавлоно Гадоийнинг бошқа девонлари
ѐхуд мазкур девоннинг бошқа нусхалари
ҳақида ҳозирча маълумотлар йўқ.
Мавлоно Гадоий девони мумтоз
девончилик анъаналари асосида тартиб
берилган. Унда етакчи жанр ғазал бўлиб,
ғазаллар қофия ѐки радифнинг сўнгги
ҳарфига кўра араб алифбоси тартибида
жойлаштирилган (девондаги илк ғазал -
ҳамд ва кейинги наът ғазал бундан
мустасно, чунки улар
ﺔ-ҳ ва ڹ-нун
ҳарфлари
билан
тугайди).
Девон
таркибидаги қасида (қўлѐзманинг 152-а, б
варағи) ҳамда мустазод (149- а, б варақ)
ғазаллар орасида жойлашган. Девонда
жами йигирмата ҳарф билан тугайдиган
ғазаллар
мавжуд.
Ҳар
бир
ҳарф
Хорижий филология
№2, 2021 йил
32
туркумидаги
ғазаллар
миқдори
қуйидагича:
Ҳарф туркумлари
Ғазаллар сони
Ҳарф туркумлари
Ғазаллар сони
ﺍ
27
ڠ
3
ٻ
7
ﻉ
2
ﺕ
3
ﻑ
2
ﭶ
1
ﻖ
10
ﺡ
2
ﮎ
7
ﺥ
1
ﻝ
21
ﺪ
3
ﻢ
19
ﺮ
47
ﻦ
23
ﺱ
5
ه
11
ﺵ
3
ﻯ
28
Девон таркибидаги қасида (―ҳе‖
ҳарфи билан тугайди) ҳамда мустазод
(―алиф‖)
ғазаллар
орасида
жойлаштирилган.
Тўртлик
шаклидаги
шеърлар
алифбо
тартибида
жойлаштирилмаган
бўлса-да,
қофия,
тажнис ѐхуд радиф қўлланган жуфт
мисралари ―ѐй‖ (битта), ―қоф‖ (иккита),
―алиф‖ (битта) ҳамда ―ре‖ (битта)
ҳарфлари билан тугалланганлигини қайд
этиш
мумкин.
Девондаги
алифбо
тартибидан кўриниб турибдики, Мавлоно
Гадоий араб алифбосидаги йигирмата ҳарф
билан тугалланадиган ғазаллар битган.
Булар асосан туркий тил фонетикасига хос
бўлган
товушларни
ифодаловчи
ҳарфлардир (араб тилига хос бўлган ―айн‖
ҳарфи бундан мустасно). Араб тили
фонетикасига хос бўлган товушларни
ифодаловчи ҳарфлар туркуми (жумладан,
―се‖, ―зол‖, ―сод‖, ―зот‖, ―то‖, ―зо‖) Гадоий
девонида учрамайди. Шунингдек, девонда
қофия ва радиф танлашда ноқулайлик
туғдирадиган ―зе‖ ва ―вов‖ ҳарфлари билан
тугалланувчи ғазаллар ҳам учрамайди.
Навойшуносликда
кўп
бора
таъкидланганидек, араб алифбосидаги
барча
ҳарфлар
билан
тугалланувчи
ғазаллар битиб, мукаммал девон тартиб
бериш анъанаси адабиѐтимиз тарихида
Алишер Навоийдан бошланган.
Гадоий девони Лутфий девони
билан бир муқовада бирлаштирилганлиги
ўз вақтида кўпгина фикрларга ҳам сабаб
бўлган. Бу ҳақида Э.Аҳмадхўжаев шундай
ѐзади: «Гадоийнинг девони Лутфий девони
билан бирга китобат қилинганлиги учун
биз Лутфий девонига Гадоий ғазалларидан
кириб қолмaганмикин деган мулоҳаза
билан Лутфийнинг девонини ҳам кўздан
кечирдик.
Аммо,
гумонимиз
исботланмади» [2, 22-с]. Тўғри, Мавлоно
Гадоий ва Мавлоно Лутфий бир адабий
муҳит вакиллари ҳамда улар ижодий
ҳамкорликдаги шоирлардир. Бу ҳақида
Гадоий шундай ѐзган:
Гар иноят бўлса ҳақдин, доғи
султондин назар,
Бу Гадодек Лутфи(й) ким бўлғайки,
Салмон бўлмағай [7, 153-с].
Албатта бу ғазалда девон ҳақида
фикр билдирилмаган. Аммо, адабий
жараѐндаги елкадош ҳамфикрлар, бир-
бирига
саҳоблар
бўлганлигини
англашимиз мумкин. Ғазалда Гадоий
ўзини Лутфий ва Салмон Соважий билан
тенглаша оладиган истеъдод соҳиби
Хорижий филология
№2, 2021 йил
33
эканлигини фахрия санъати ѐрдамида
эслатиб ўтади.
Гадоий шеърияти таркиби жанрига
кўра ғазал, қасида, мустазод ва туюқ деб
эътироф этилади. Жами 237 та шеърни ўз
ичига оладиган адабий мерос орасида 230
та ғазал, 1 та мустазод, 1 та қасида ва 5 та
туюқ
мавжуд.
Юқорида
айтиб
ўтганимиздек, мустазод ва қасида ғазаллар
таркибида
келтирилган.
Табиийки,
мустазоднинг ѐзилган йили маълум эмас.
Бинобарин, уни ушбу жанрнинг илк
намуналаридан бири сифатида эътироф
этиш ҳам мумкин:
Эй ғамзаси фитна, кўзи фаттон,
ўзи офат, раҳм айла бу жона,
Хатм ўлди санга салтанати мулки
латофат, эй шоҳи ягона…
Жондин рамаке қолди Гадонинг
баданинда, эй руҳи мужассам,
Ширин дудоқингдин қадаре қилгин
изофат, тиргуз ани ѐна.
Девонда
темурийзода
Султон
Ҳалилга бағишланган битта қасида мавжуд
бўлиб, унинг ўзаро қофияланувчи матлаъ
байти
мавжуд
бўлмаганлиги
учун
бошланиш қисми тушиб қолган деб
ҳисобланади.
Қасида девонда ғазаллар орасида
204-ўринда келган. Унинг ҳажми 13
байтдан иборат бўлиб, қуйидаги байт
билан бошланади:
Замоне субҳидам андеша бирла
ҳамнишин бўлдум,
Ки, муддатлар анингла бўлмиш
эрдим ҳар қаѐн ҳамроҳ.
Қасидада мадҳ этилган шахс ҳақида
адабиѐтшуносликда турлича қарашлар
мавжуд. Бу ҳақда мамлакатимиздаги
гадоийшуносликнинг асосчиларидан бири
С.Ғаниева шундай ѐзадилар: ―Гадоийнинг
Шохруҳнинг набираси Ҳалил Султонга
бағишланган бир қасидаси бор. Уни
Э.Рустамов
Темур
набираси
Ҳалил
Султонга хато нисбат берган эди‖ [1, 257-
с].
Адабиѐтшунос
М.Ҳасанованинг
фикрига кўра эса, қасида ―Султон Ҳалил
ибн Абусаидга бағишланган‖ [9, 64-69-с].
Лисонул ғайбдин келди қулоғимға
хитобеким,
Шаҳаншоҳзодаларнинг
сарвари
Султон Ҳалиллуллоҳ...
Шоир
мамдуҳни
қуйидагича
таърифлайди:
Асоси базмини кўргач хирад ҳайрон
бўлуб айтур,
Зиҳи ишрат, зиҳи ҳашмат, ажойиб
фар, ажойиб жоҳ!..
Қасидада ҳам шоир тахаллуси
“Гадо” тарзида қўлланган:
Гадо айтур дуое сидқ бирла,
мустажоб ўлсун,
Ким, эрур жумла зарроти жаҳонға
бу дуо дилхоҳ.
Ки бу шаҳзоданинг кунглиндаги
матлубини бергин,
Баҳаққи Мустафо-ву олиу авлоди, ѐ
Аллоҳ! [5, 189-с].
Қайд этиш лозимки, Э.Аҳмадхўжаев
ва бошқа олимларнинг тадқиқотлари,
шунингдек, Гадоий девони нашрларида
шоирнинг битта қасидаси қайд этилади.
Бироқ, Янош Экман томонидан АҚШдаги
Индиана университетида 1971 йилда чоп
эттирилган Гадоий девонининг нашрида
қасидалар 2 та деб кўрсатилган («The
Divan of Gadai comprises 229 gazals, 2
qasidas (№ 204, 229), 1 mustazad (№199)
And 5 tuyugs» яъни «Гадоий девони 229 та
ғазал, 2 қасида (№ 204, 229), 1 та мустазод
(№199) ва 5 та туюқдан иборат). Экман
назарда тутган иккинчи қасида девондаги
229-шеър бўлиб, қуйидаги матлаъ билан
бошланади:
Меҳру мaҳ ижтимоъидин туғди
ажойиб ахтаре,
Даври қамарда филмасал бўлди
қирони акбаре.
Мазкур шеър шаклан етти байтли
ғазалдир. Бироқ, ғазал мазмунан қайсидир
шаҳзодага бағишланганлиги сезилади.
Қуйидаги байтда, айниқса, бу мазмун
яққол акс этган:
Хор соғинма, муддаъий, они кичик
дебонким уш,
Шоҳ отаси бикин бўлур дам-бадаме
ғазанфаре.
Бироқ, ушбу мазмуннинг ўзи
шеърни қасида жанрига мансуб деб билиш
учун етарли асос бўла олмайди. Зеро,
мумтоз адабиѐтимизда реал шахсларга
Хорижий филология
№2, 2021 йил
34
бағишланган мадҳ ғазаллар ҳам кўплаб
учрайди. Шу билан бирга шеърнинг вазни
ҳам ғазалларга хосдир. Маълумки, мумтоз
қасидалар
(шу
жумладан
Назрат
Навоийнинг туркий ва форсий қасидалари)
асосан учта баҳрда – ҳазаж, рамал ва
мужтасс баҳрларида ѐзилган. Юқоридаги
ғазал эса арузнинг ражази мусаммани
матвийи махбун (муфтаилун мафоилун
муфтаилун мафоилун) вазнида яратилган.
Бу ҳам унинг қасидага нисбатан ғазал
жанрига яқин эканлигини асослайди.
Шоир
девонидаги
ғазаллар
девончилик
анъаналари
тартибида
жойлаштирилган. Табиийки, уларнинг
ѐзилган даври маълум эмас. Девондан ўрин
олган гўзал ва сермазмун лирик асарлар,
шубҳасиз, салкам бир асрлик Гадоий
умрининг турли даврларида яратилган.
Устоз адабиѐтшунос Ҳамид Сулаймон
қайд этганларидек: «Шарқ халқлари
адабиѐтида лирик асарларнинг ѐзилиш
тарихини шеър остида кўрсатиш, айниқса,
ўрта аср даврларида одат бўлган эмас...
Туркий ва форсий тилда шеър ѐзган
шоирларимиз... ғазал охирида шоир
тахаллусини
кўрсатиш
билан
кифояланганлар, холос» [2, 22-с]. Девонда
«Гадоий» тахаллуси 9 та ғазалда
қўлланган бўлса, 197 та ғазал, 1 қасида, 1
та мустазод ва 1 та туюқда шоир
тахаллуси «Гадо» тарзида ѐзилган, 28 та
ғазалда эса тахаллус қўлланмаган. Шоир
тахаллуси 205 та ғазалнинг мақтаи -
охирги байтида, 4 та шеърнинг эса
мақтадан олдинги байтида қўлланган. Шу
ўринда
қайд
этиш
жоизки,
шоир
тахаллусининг ғазаллар матнида ѐзилиш
тарзи айрим эътирозларга сабаб бўлади.
Нашрларда ―Гадоий‖ тарзда ѐзилган
ўринлар қўлѐзмада икки хил тарзда
ифодаланган.
Аксарият
ҳолларда
(аниқроғи,
саккиз ўринда) бу тахаллус форсча изофа
билан (кўпинча ―хаста‖ сўзи билан)
қўлланган:
Мен Гадоий хастаға теккайму, ѐ
раб, журъае,
Жоми васлингдин яна, эй соқийи
сиймин сақоқ? [8, 562-c].
Бир
ўринда
ноаниқликни
ифодаловчи
―ѐй‖
(форс
тили
грамматикасида ―ѐйи накале – ноаниқлик
ѐйи деб номланади) сифатида қўлланган
(юқоридаги байтда келган ―журъае‖
сўзидаги каби):
Гадоий беш эмастур, дер рақибинг,
Гадодурмен, вале султондин ортуқ
[8, 556-с].
Аслиятда эса, биринчи байтдаги
сўз (ﯼﺍﺩﮐ қўлѐзма 126 b саҳифа), иккинчи
байтдаги сўз эса ( ﺍﺩﮐ
ٸ қўлѐзма 125 а
саҳифа) тарзда ѐзилган, яъни талаффузда
қисқа тўхташни акс эттирувчи ―ҳамза‖
белгиси билан фарқ қилади. Бизнингча,
мазкур икки байт кирилл ѐзувида
фарқланиши ва қуйидагича ифодаланиши
лозим:
Мен
Гадойи
хастаға теккайму, ѐ
Раб, журъае,
Жоми васлингдин яна, эй соқийи
сиймин сақоқ?..
Гадое
беш эмастур, дер рақибинг,
Гадодурмен, вале султондин ортуқ.
Мазмуни:
Рақибинг (мени) шунчаки
бир гадо, ундан ортиқ эмас деб айтади.
Мен Гадоман, бироқ (ишқда) султондан
ҳам ортиқман.
Бундан эса шоир тахаллусини
қандай ѐзиш керак: ―Гадоий‖ми ѐхуд
―Гадойи‖ деган ҳақли савол туғилади.
Аслида
илмий
матнларда
шоир
тахаллусини ―Гадо‖ тарзда ѐзиш мақсадга
мувофиқ, назаримизда. Агар қўшимча
қўшиш лозим бўлса, уни ―-ий‖ тарзида
эмас ―-йи‖ (Атойи каби) тарзда ѐзиш
мақсадга мувофиқ.
Гадоий
адабий
мероси
мамлакатимизда илк маротаба 1965 йилда
С.Ғаниева томонидан «Шоир Гадоий»
номи билан нашр эттирилди. Мазкур
китобда шоирнинг 47 ғазали ва 1 та
мустазоди ўрин олган. Шоирнинг 1973
йилда Э.Аҳмадхўжаев томонидан нашр
эттирилган ―Девон‖и 230 та ғазал, 1 та
мустазод, 5 та қитъадан ташкил топган.
1986 йилда нашр эттирилган «Навоийнинг
нигоҳи тушган» тўпламидан Гадоийнинг
80 ғазали ва 1 та мустазоди ўрин олган.
Шунингдек, 1988 йилда нашр эттирилган
«Ҳаѐт васфи» тўпламига ҳам Гадоий
Хорижий филология
№2, 2021 йил
35
лирикаси киритилди. Унда шоирнинг 223
та ғазали, 1 та қасида, 1 та мустазод ва 5 та
тўртлик шаклидаги шеъри ўрин олди.
Мумтоз адабиѐтимиз намуналари
борки, улар сўз сеҳри сифатида намоѐн
бўлишини биламиз, шунинг билан бир
қаторда, инсон руҳиятини чархлашга
хизмат қилади. Гадоий ҳазратларининг
ғазалларида ѐр васлининг ҳижрони ва
маҳбубанинг
гўзаллиги
мадҳи
сўз
воситасида нафис чизилган.
Аввало,
Гадоийнинг шоир сифатидаги юксак
даражасини унинг ғазаллари орқали
аниқлаш
лозим.
Қолаверса,
Гадоий
ўзининг сермазмун, ѐрқин ғазаллари
орқали мумтоз анъанани ўзига хос тарзда,
ҳам
давом
эттирди,
ҳам
уни
такомиллаштирди. Мумтоз адабиѐтимиз
тарихида Гадоийгача ва ундан кейин ҳам
ғазалдаги байтлар чегараси турлича
белгиланган бўлиб, байтлар сонини,
миқдорини белгилаш масаласи узоқ вақт
мунозарага сабаб бўлган. Гадоий ғазаллари
композицион жиҳатдан 4 байтдан 9
байтгача бўлган доирада ѐзилган бўлиб,
шоир асосан ўз шеърларининг ихчам
бўлишига эътибор қилган. Гадоий ўзбек
мумтоз
адабиѐти
тарихининг
йирик
намояндаси сифатида забардаст ғазалнавис
замондошлари
Лутфий,
Атойи,
Саккокийлар сингари лирик жанрлар,
айниқса, «туркий» деб аталувчи арузнинг
рамал баҳридаги ошиқона ғазалларнинг
ривожланиб, бойиб, мавзуий доираси ва
образлар силсиласининг кенгайишига,
унинг янада юқори тараққиѐт босқичига
ўсиб чиқишига, такомил топишига ўз
ҳиссасини
қўша
олди.
Адабиѐтлар рўйхати:
1. Алишер Навоий. МАТ. 20 томлик. 13-том. - Т.: Фан, 1997.
2. Аҳмадхужаев Э. Гадоий (Ҳаѐти ва ижодий мероси) -Т.: «Фан», 1978.
3. Воҳидов Р. «Мажолисун-нафойис»нинг таржималари. - Т.: «ФАН» нашриѐти, 1984.
4. Девони Гадо. (Нашрга тайѐрловчи: Асланова Ҳ.) - Тошкент: «Vneshinvestprom»,
2020.
5. Рустамов М. Гадоий девонининг луғати ва матни. ЎзФА Алишер Навоий номидаги
Давлат музейи таҳрир бўлими. - Т., 2007. 189-б.
6. Рустамов. Э.Р. Узбекская поэзия в первой половене XV века, ИВЛ, М., 1963.
7. Фахрий Ҳиротий «Латойифнома». Инвентарь-7669, 83-б
8. Ҳаѐт васфи. –Тошкент: ―ФАН‖, 1988.
9. Ҳасанова М. ―Гадоий қасидаси ва унинг мамдуҳи тўғрисида‖ // ―Сўз санъати‖
журнали. № 3 (2018), 64-69-бетлар.
Асланова Х.
"Девони Гадо" как один из самых первых образцов турецко-узбекских
девонов XV века.
В статье анализируется творческое наследие Гадои и его поэтика. Речь
идѐт о его навыках использования художественных средств. Приводится анализ
художественного сравнения с творчеством его современника Лютфи.
Aslanova Kh.
"Devoni Gado" as one of the first samples of XV century Turkish-Uzbek
devons.
The article analyzes the creative heritage of Gadoi and his poetics. It is said about his
mastery in the use of artistic skills. An artistic comparative analysis with the work of his
contemporary Lutfi is described.
