Тилдаги фразеологик бирликлар ҳар бир ҳалқнинг ўзига хос психологияси, турмуш тарзи, менталитети, урф-одатлари кабилар билан боғлиқдир. Фразеология бўлими – хорижий тилнинг фразеологиясини ўрганиш – бу нафақат сўз бойлигини ўрганиш самарадорлигини оширади, балки у тилнинг луғатшунослик соҳаси хусусиятлари билан яқиндан танишишга имконият беради. Чет тилининг фразеологик қатламига мансуб ФБларнинг турли лисоний жиҳатларини ҳиндий тили мисолида кўриб чиқиш ҳиндий тилидаги фразеологизмларни чуқур ўрганиш, фразеологизмларни бадиий матнларда ўқиб таҳлил қила олишда ҳам катта аҳамият касб этади. Ушбу мақолани ёзишдан кўзланган асосий мақсад ҳиндий тилида соматик отлардан ясалган фразеологизмларни семантик таҳлил этишдан иборат. Мақсадни амалга оширишда қуйидаги вазифалар белгилаб олинди: - даставвал асосий манба В.М. Бескровныйнинг «Хинди-русский словарь» луғатининг биринчи томида берилган барча соматик отларни белгилаб чиқиш ва қўшимча луғатлардан соматик фразеологизмларни йиғиш; - жамланган мисолларни семантик жиҳатдан ўрганиб чиқиш; - дунё тилшунослигида соматик фразеологизмлар қай даражада тадқиқ қилинганлиги; - уларнинг ўзига хос ифодаланиш жиҳатларини мисоллар талқинида очиб бериш; Соматик сўзлардан янги лексемалар ҳам ясалади ва ҳиндий тили лексик системасини бойитади. Бундаги натижалар эса ҳиндий тили лексикологиясида, этнолингвистика, ҳиндий тили дарсликларда, ўқув қўлланмаларда, ҳиндий тили фразеологик луғат тузишда бериладиган тартибга солинган янги маълумотлар сифатида қўлланилиши мумкин. Асосий масала ҳиндий тилидаги соматик фразеологизмларни турли хил гуруҳларга семантик жиҳатдан ажратиш. Фразеологик бирликларнинг аксариятини соматик фразеологизмлар ташкил этади ва шу ўринда кўпгина олимлар ушбу таснифни турлича ўрганиб кўпгина хулосаларга келишган. Йиғилган мисоллар семантик жиҳатдан таҳлилга тортилди ва кўзланган мақсадга борилди.
Мазкур мақола ҳозирги хитой тили аффиксация усулида «族zú» аффиксининг ўрнини аниқлашга бағишланади. Маълумки, тил лексик фонди тилнинг ички имкониятларидан келиб чиққан ҳолда ҳамда четдан тайёр лексик бирликларни ўзлаштириш орқали мутассил бойиб боради. Табиийки, хитой тили ҳам бундан мустасно эмас. Тилда қайси усулнинг маҳсулдор бўлиши тилнинг қатор хусусиятларига боғлиқ бўлади. Хитой тилида аффиксация маҳсулдорлиги жиҳатидан сўз қўшиш (композиция) усулидан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Айтиш жоизки, аффиксациянинг хитой тили сўз ясалишида роли кун сайин ортиб бормоқда. Шу боисдан мазкур сўз ясалиш усулида кун сайин янги аффиксал бирликлар кашф этилмоқда. Хитой тилида аффиксация усули сермаҳсул усул сифатида намоён бўлиши билан бир қаторда аффиксал бирликлар, яъни сўз ясайдиган ярим аффикс, тўлиқ аффикслар миқдори ҳам ортиб бормоқда. Ҳозирги хитой тили неологизмларнинг ясалишида муҳим роль ўйнаётган аффикслардан бири 族zú ҳисобланиб, у хитой тилида қатор янги сўзларни ясашда иштирок этмоқда. Бу сўзларнинг аксарияти от туркумига мансуб бўлиб, маълум бир характерга эга бўлган қатлам ёки ижтимоий гуруҳни кўрсатиш учун хизмат қилади. 族 zú иштирокида ясалган сўзлар кўпроқ ижтимоий мансублик ёки ижтимоий ҳаётдаги роли, вазифаларига кўра умумлаштириб маълум бир гуруҳ шахсларига нисбатан қўлланадиган сўзларни ясашда иштирок этади. Лекин бизнинг фикримизча, 族 zú кўпроқ тўлиқ аффиксал бирлик эмас, балки ярим аффикс ҳисобланади. Чунки 族 zú иштирокидаги сўзлар ясалаётганда ўзининг асл маъноси, яъни гуруҳ ёки жамоа маъноларини тўлиқ йўқотмаган. Бу сўзлар қандайдир гуруҳ ёки синфга тегишлиликни ифодалайди. Тил лексикаси каби унинг морфем бирликлари ҳам мутассил бойиб боради. Дунё тилшунослигида кузатилаётган тенденциядан ортда қолмаган ҳолда хитой тилида ҳам аффиксация усули сўз ясалишида борган сари фаол иштирок этмоқда, шу боис тилда мавжуд аффиксал бирликлар ҳам сон жиҳатдан ортиб бормоқда.
Мақолада тилнинг интернет, компьютер технологиялари тилига айланиши математик лингвистика, унинг давоми бўлган компьютер лингвистикасининг шаклланганлиги ва ривожланиш даражаси билан боғлиқлиги, айниқса, сунъий интеллект учун табиий тилларни моделлаштириш муаммоси хусусида мушоҳада юритилган. Ўзбек тилининг халқаро мақомини оширишда ўзбек тили миллий корпуси катта аҳамиятга эга. Компьютер лингвистикаси фани доирасида амалга ошири лаётган ишлар ўзбек тилидаги мавжуд муаммоларни ҳал этишда муҳим роль ўйнайди. Мақолада миллий корпус яратишнинг за руратлари нимада эканлиги, таълим жараёнида сўзнинг нозик қиррасини ўрганиш, уни нутқида қўллаш кўникмасини ша кллантиришда нимага таяниш кераклиги, ўзбек тили миллий корпуснинг фан ва миллат учун нима аҳамияти борлиги, ўзбек тили миллий корпуснинг асосий фойдаланувчилари ким бўла олиши мумкинлиги хусусида асосли фикр мулоҳазалар билдирилди. Корпуснинг асосий фойдаланувчилари, албатта, турли йуналишларда иш олиб бораётган тилшунос тадқиқотчилардир. Маълум бир даврдаги тилга оид ишончли статистик маълумотлар адабиётшунослар, тарихчилар ва бошка гуманитар соҳалар вакилларини ўзига жалб этиб келгандир. Тилни ўқитишда ҳам миллий корпуснинг ахамияти каттадир. Миллий корпус яра-тишнинг технологик жараёни хусусида фикр-мулоҳазалар баён қилинди. Жумладан, миллий корпус технологик жараёни: тан ланган матнлар асосида лексема ва сўз шаклларининг такрорланиши луғатини яратиш; олинган такрорланиш луғатининг ҳар қандай бирлиги учун матнни кўриб чиқиш; графикли сўзни бўғинга ажратиш ва бўғинларнинг такрорланиш луғатини тузиш; сўз захираларини саралаш; бир вақтнинг ўзида чекланма-ган файлларни қайта ишлаш; ташқи белгиларга эга бўлган матнлар корпусларини яратиш кабилардан иборатлиги изоҳлаб бе рилган.
Ушбу мақолада социолингвистика атамасининг ҳозирги замон тилшунослигидаги маънолари, социолингвистикага оид муаммолар, ривожланиш тарихи ва социолингвистик тадқиқотларга қизиқишнинг кучайиб бораётганлиги сабаблари очиб берилган. Шунингдек, социолингвистиканинг турли давлатлардаги давлат тили билан боғлиқ муаммолар ва миллатлараро тиллар аралашувини ўрганишдаги аҳамияти ёритилган.
Тадқиқот объекти: рус ва қорақалпоқ тилларининг консонантизм тизимлари ва артикуляцион ўтиш типлари.
Ишнинг мақсади: ундошларнинг ҳосил бўлиш ўрнига кўра артикуляцион ўтишлар ва уларни тўлдирувчи икки аъзоли консонант бирикмаларнинг рус ва қорақалпоқ тилларида сифат ва миқдор хусусиятлари жиҳатдан ундошларнинг қаттиқ-юмшоқлигини (рус тилида) ва сингармоқаттиқ-сингармоюмшоқлигини(қорақалпоқ тилида) ҳисобга олган ҳолда ўхшашлик ва ноўхшашлик томонларини очиб бериш.
Тадқиқот методлари: лингвистик тасвир методи, компонент таҳлил методи, қиёсий метод, лингвостатистик таҳлил методи.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: 1) илк бор рус ва қорақалпоқ тилларида просодик доминантлар: урғу (рус тилида) ва сингармонизмни (қорақалпоқ тилида) ҳисобга олган ҳолда ушбу тилларнинг қиёсий тадқиқоти амалга оширилди; 2) рус тилининг ундош фонемалари ва қорақалпоқ тилининг сингармофонемалари товушлар ва сингармотовушлар мажмуаси сифатида қиёсий таҳлилга тортилди; 3) ҳосил бўлиш ўрнига кўра артикуляцион ўтишлар ва уларни тўлдирувчи икки аъзоли консонант бирикмалар рус тилида ундошларнинг қаттиқ-юмшоқлигини, қорақалпоқ тилида эса сингармоқаттиқсингармоюмшоқлигини ҳисобга олган ҳолда сифат-миқдор жиҳатдан таҳлил ўтказилди; 4) ундошларнинг ҳосил бўлиш ўрнига кўра артикуляцион ўтишлар ва икки аъзоли консонант бирикмалар тўлдирилиши, қўлланиш сурати, эквивалентлиги ва ноэквивалентлиги нуқтаи назаридан қиёсий таҳлил қилинди.
Амалий аҳамияти: тадқиқот материаллари олий таълим муассасаларининг ўқув жараёнида рус, қорақалпоқ, қиёсий тилшунослик фанлари бўйича маъруза ва семинар машғулотларини тайёрлаш ва ўтказилишида, фонетика ва фонология фанларидан дарслик ва услубий қўлланмалар яратишда ҳамда махсус луғатлар тайёрлашда фойдаланилиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси: тадқиқот натижалари Қорақалпоқ давлат университети ва Нукус давлат педагогика институти факультетларида “Қиёсий тилшунослик”, “Рус тили”, “Қорақалпоқ тили” фанлари бўйича ўқув дастурларида амалиётга жорий қилинди.
Қўлланиш соҳаси: қиёсий тилшунослик, рус ва қорақалпоқ тилларининг фонетикаси ва фонологияси, қорақалпоқ талабаларини рус тилига ўргатишда ва рус талабаларнинг қорақалпоқ тилини ўрганишида қўлланилади.