41
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
ISSN 2181-922X 41
—
49
Navoiy obrazi va poetik tasvir uyg‘unligi
Gulbahor Ashurova
1
Annotatsiya
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach o‘zbek adabiyotida buyuk
mutafakkir Alisher Navoiy siymosini badiiy talqin etish yangi bosqichga
ko‘tarildi. Chunki bu davrda milliy o‘zlikni anglash, milliy qadriyatlarni
tiklash bosh masalaga aylandi. Alisher Navoiy adabiyotda ma’naviy-
axloqiy kamolotning timsoli sifatida haqli e’tirof etildi. Uning ibratli
hayoti, shaxsiyati namuna o‘laroq tasvirlandi. Mustaqillik davri o‘zbek
adabiyotida buyuk mutafakkirga bag‘ishlab yaratilgan asarlar ayol shoira-
lar ijodida o‘ziga xos, alohida sahifalarni tashkil etadi. Ushbu maqolada
Alisher Navoiy obrazining Halima Xudoyberdiyeva, Oydin Hojiyeva va
Farida Afro'z she'rlarida badiiy talqini masalasi yoritildi.
Kalit so'zlar:
Alisher Navoiy obrazi, Navoiy shaxsi tasviri va talqini,
mustaqillik davri, non obrazi, Vatan timsoli, she’r, shoir siymosi, buyuk
ijodkor, milliy qadriyat, badiiy talqin, hayot haqiqati, tarixiy obraz, to‘qima
obraz, tafakkur, ruhiy olam, tarixiy shaxs, haqqoniylik, yangicha tasvir va
talqin.
Kirish
Alisher Navoiyning har bir asari, har bir bandi, har bir bayti,
hatto har bir misrasida hayot hodisalari shu darajada takrorlanmas
tasvirlarga egaki, ular sal kam olti yuz yildan buyon muxlislar
qalbidan munosib joy olib keladi. Bugina emas, shoir shaxsiyatining
o‘zi ham xalqimiz, millatimiz orasida haqli e’tirof tuyg‘ulari bilan
burkangan. Shunga ko‘ra, buyuk mutafakkir asarlarining barcha
zamonlarda ijod ahli hamda butun xalqimiz uchun o‘ziga xos
adabiy-estetik va ma’naviy-axloqiy mezon bo‘lib kelayotgani bejiz
emas.
Asrlar davomida Navoiyning badiiy siymosini yaratishga
intilisharning ham muntazam jarayon ekanligi yaxshi ma’lum.
Mustaqillik davridagi ijtimoiy-ma’naviy hayot bu jarayonga yanada
katta kuch va yangicha ma’nolar qo‘shayotgani ham bor gap.
Alohida ijodkorlarning ayrim mavzu va muammolarga
1
Ashurova Gulbahor Nurullayevna
– filologiya fanlari doktori, dotsent, Alisher
Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-mail:
gulbahora777@gmail.com
ORCID ID:
0000-0001-6079-7814
Iqtibos uchun:
Ashurova, G. 2024. “Navoiy obrazi va poetik tasvir uyg‘unligi”.
O‘zbekiston: til va madaniyat
2 (2): 41–49.
42
Gulbahor ASHUROVA
boshqalariga qaraganda ko‘proq moyil bo‘lib qolishi yangi gap
emas. Shunga qaramasdan Alsher Navoiy siymosini tasvirlashga
kelganda, bu boradagi holatning boshqacharoq ekanligini tan
olishga to‘g‘ri keladi. Gap shundaki, Navoiy dahosi oldida bosh
egmagan, adib asarlari mutolasidan chuqur huzur tuymagan,
bularning qonuniy natijasi o‘laroq adib haqida hech bo‘lmaganda
bitta asar yozshni ko‘ngliga tugmagan qalam ahlining o‘zi yo‘q.
Asar mavzusi va shoirona iqtidorning namoyon bo‘lish
shakllariga oid maxsus ilmiy tadqiqotlar yaratilmagan bo‘lsa-
da, bu borada anchagina kuzatishlarning o‘ziga xos tizimi yuzaga
kelganligini ham inkor etmaslik kerak. Bevosita Alisher Navoiyning
badiiy siymosini yaratish jarayonida shu muammoga duch kelinadi.
O‘zbek adabiyotida sha’ni ulug‘langan mutafakkir, buyuk
siymolarning birortasiga Alisher Navoiyga bag‘ishlangan miqdor
va darajadagi asarlar, jumladan, she’rlar yozilgan emas. O‘zbek
shoirlarining deyarli barchasida Alisher Navoiyga bag‘ishlangan
she’rlari mavjud. Ularning ayrimlari bu borada o‘zinig adabiy
mulohaza va e’tiroflarini, Alisher Navoiyga bo‘lgan e’tiqod va
hurmatlarini ifodasi sifatida bir nazm durdonasi yoki nasriy
hikoyasini yozgan bo‘lsa, boshqa birlari bir-ikki kichik hajmli
asar doirasida bunday ulkan va mo‘tabar niyatni to‘la ifoda etish
imkonining yo‘qligini chuqur anglagani holda mavzu doirasida
ko‘plab asarlarini, o‘rni-o‘rni bilan esa she’riy turkumlarini
yaratishgan.
Yana bir qiziqarli hodisani qayd etish mumkin. Alisher
Navoiyga bag‘ishlangan asar mualliflari ijodini kuzatish shu
xulosaga olib kelmoqdaki, ular bu buyuk mutafakkir adib hayoti va
ijodini tasvirlash uchun o‘zlarida juda katta mas’uliyat yukini his
etishgan. Ularning birortasi ham mazkur mavzudagi asarni yozishga
birdaniga kirishgan emas. Oybek domla tajribasida bo‘lganidek,
avval kichikroq va mo‘jazroq asarlar, keyingina yirik hajmdagi epik
polotnolarga murojaat etilgan.
Yana bir fakt shundan iboratki, hatto tarixiy mavzuda
qalam tebratgan yozuvchilarning aksariyati ham birdaniga bu
mavzuga kirishmasdan, avval boshqa mavzu va muammolar ustida
o‘z qalamlarini o‘tkirlab olishgan: bu borada tegishli ko‘nikma va
malakalar, tajriba va ishonchga ega bo‘lganlaridan keyingina Alisher
Navoiy siymosining kengroq tasviriga bel bog‘lashgan.
Navoiyga qaytish – uzluksiz va ilhombaxsh jarayon. Uning
davomiyligini o‘rganish ham ibratli xulosalarga kelish imkonini
beradi. Shuning uchun Navoiy yashagan davrdan boshlab bugunga
Navoiy obrazi va poetik tasvir uyg‘unligi
43
qadar buyuk shoir siymosi badiiy talqin etilgan. Zero, mutafakkir
shoir tajribalariga tayanib did, saviya va mahoratni yuksaltirish
har bir iste’dod uchun ijodiy muvaffaqiyat garovidir. Chunki Navoiy
yashagan davr va bu buyuk shaxs ibratli hayotining jozibasi ham
buyuk. Ayni jozibaning mubtalolaridan biri Halima Xudoyberdiyeva
bir she’rida shunday yozadi:
Navoiy – non. To‘sma. Unga borar yo‘ldan qoch,
G‘ashlik qilma, to‘rt yonni ham yoritarkan toj.
Navoiyga o‘zin ursa, urma kofirni,
Axir nonga musulmon-u kofir birday och.
[Xudoyberdiyeva 2001, 97].
Alisher Navoiy lirikada kimlarga, nimalarga o‘xshatilmagan.
Uni yulduzga, oyga, quyoshga, mash’alga, nurga tashbeh etishgan.
Ammo bungacha hech kim uni nonga qiyoslagan emas. Har qanday
haqiqiy she’riyatning milliy ong va tafakkur mevasi ekanligi aniq.
Ammo ayni mana shu haqiqiylik uning umuminsoniy ruhini ham
ta’min etadi. Non o‘zbekning moddiy qadriyatlaridan biri. Biroq
u shunday moddiylikki, unda millatning ma’naviyati ham yaxlit
holda tajassum topgan. Non haqida xalqimizda ko‘plab maqol va
matallarning, aytim va udumlarning paydo bo‘gani bejiz emas. Shoira
mana shu nuqtayi nazarga tayanadi. Shuning uchun ham uning
“kofir” so‘ziga berayotgan urg‘usi milliy va diniy ajratishlarni emas,
balki insoniy bag‘rikenglikning o‘ziga xos ifodasi sifatida namoyon
bo‘ladi.
Shoiraning o‘ziga xos topildiqlaridan biri xalqimiz tilidagi
mashhur iboradan unumli foydalanishda ham namoyon bo‘ladi.
“O‘zini urmoq” ifodasi shiddat bilan harakatlanish, hech nimaga,
hech qanday qarshilik va g‘ovlarga qaramasdan olg‘a intilishning
kuchli darajasini anglatadi. Uning ikki ma’noda qo‘llanishi keng
tarqalgan: ijobiy va salbiy ma’noda. Halima Hudoyberdiyeva uning
ijobiy ma’nosini yangi bir ma’naviy sharoit taqozosiga ko‘ra qo‘llaydi –
“Navoiyga o‘zini urmoq”. Bu ayni paytda shoiraning poetik kashfiyoti
ham bo‘lib ko‘rinadi.
Shoira ijodida “non” detali tasodifiy emas. Bu detalni shoira
rang-barang qirralari bilan talqin etgan (“Kiyiklar”, “Kemalar
tikkaga yo‘l olsin” kabi she’rlarida). Non poetik detal sifatida
Halima Xudoyberdiyevaning ko‘pgina she’rlarida faol tasvirlangan.
Shunga qaramay, uning Navoiy shaxsiyatiga daxldorligi butunlay
o‘zgacha. Shoira Navoiy siymosida muhtojlar ehtiyojini to‘la
qondira oladigan manba, ma’naviy buloq, balki ma’naviy xazinani
ko‘radi. Navoiyga yaqinlik umidida harakat qilayotgan har qanday
44
Gulbahor ASHUROVA
muhtoj kishiga yo‘l ko‘rsatish, Navoiyga yaqinlik yo‘llarini topishga
yordamlashish darkor. Navoiy milliygina emas, umuminsoniy
g‘oyalarning ham betakror kuychisi. Shuning uchun ham she’rda
“musulmon” va “kofir” tushunchalarining qo‘llanilishi tasodifiy
emas. Ular birgalikda “hamma” tushunchasini anglatadi. “Och” so‘zi
ham o‘z-o‘zidan qo‘llangan emas. U qofiya tizimidagi munosib so‘z
(qoch; toj; och) bo‘lishi bilan birgalikda ma’rifat bilan aloqalanib,
teran mazmun ifodasiga xizmat qilgan. Yuksak vatanparvarlik va
millatparvarlik ruhiga ega Navoiyning ijodiy an’analari keyingi
avlod shoirlari asarlarida ham namoyon bo‘lmoqda. Navoiy
siymosi tasviri qator she’rlarda u yaratgan ma’naviy merosdan
faxrlanish tuyg‘usini ifoda etadi. Turli avlodga mansub atoqli so‘z
san’atkorlari G‘afur G‘ulom, Oybek, Mirtemir, Erkin Vohidov, Abdulla
Oripov, Usmon Azim kabi ijodkorlar Navoiy siymosini iftixor hissi
bilan poetik tasvirlagan bo‘lsalar, bugungi kun shoirlari Navoiy
obrazini yaratishda “nido”, “savol-javob”, “bag‘ishlov” kabi xilma-
xil shakllardan foydalanayotganini kuzatamiz. Bunday she’rlarda
Navoiy tilidan avlodlarga ulug‘ mutafakkir, nuroniy zotning o‘gitlari,
falsafiy mushohadalari bayon etilsa, gohida ulug‘ shoir bugungi
avlod yoshlarini komillikka chorlovchi, xalqimiz nomi va shonini
alqab turuvchi, ruhan madad beruvchi zot qiyofasida gavdalanadi.
Xususan, Navoiy haqidagi she’rlar Oydin Hojiyeva ijodini
ham boyitib turadi. Shoira vatan va uning qadrini anglash masalasini
Navoiy nomi bilan bog‘laydi:
Ey Vatan, qadringni men
Hazrat Navoiydan so‘ray.
“Ming bir kecha”lar elchisi
Qirq mingta roviydan so‘ray
[Hojiyeva 2007, 11].
Shoira talqinida “ozodlik” ham Navoiy nomi bilan uyqash.
“Alisher Navoiy nidosi” nomli she’rida ham falsafiy o‘ychanlik,
murojaat ruhining ustunligi namoyon bo‘ladi. She’rda Navoiy
nomidan “muhabbatsiz g‘arib qalblar” to‘g‘risida so‘z boradi. “Suv
so‘rayotgan to‘rang‘illar”, qurib borayotgan Amu, “suvsirayotgan
suluv ohular”, “dardga giriftor to‘rg‘aylar”, “yetim orzular”,
“kaftdagi yonib turgan dunyo” kabi tasviriy ifodalar ortida qanday
ma’nolar yashirin? Navoiyning armon-u iztiroblari qatiga qanday
dard singdirilgan? Navoiydan meros bo‘lib qolgan mehr qayga
yashiringan? Nega “Turk Budunni omon saqlagan, o‘q tonglarning
ko‘ksida tugun” yashiringan? Navoiy orzu qilgan avlod qalbi ishqqa,
mehr-muhabbatga to‘liq bo‘lsa, gunohlar yemas, savoblar ortsa,
har ko‘ngilda ishq yorug‘ qo‘shiq misol aks sadolar bersa, mehr-u
Navoiy obrazi va poetik tasvir uyg‘unligi
45
muhabbat, ezgulik qalb da’vatiga aylansa, Navoiy kabi ulug‘lar ruhi
taskin topadi. Bu she’r ushbu holatning yorqin tasviridir.
Mustaqillik davri she’riyatida Navoiy lirikasidan kuchli
ta’sirlanish, undagi mazmunni bugungi kitobxon uchun
tushunarli tarzda qayta badiiy yaratish jarayoni kuzatiladi. Biz
mulohazalarimizni taniqli shoira Farida Bo‘tayeva – Farida Afro‘z
she’ri misolida ko‘rsatishga harakat qilamiz. U “Yuragingga qil ham
sig‘masa” misrasi bilan boshlanadi. Ushbu namunada mustaqillik
davri she’riyatidagi Alisher Navoiy obrazining asosiy qirralari
jamlangan deyish mumkin.
Shoiraning talqinidagi Navoiy ijodi insoniyatning eng yaqin
hamdardi, darddoshi, malhami bo‘la oladi:
Yuragingga qil ham sig‘masa,
Mehrsizlik diling tig‘lasa,
Bu holingdan joning talvasa
Qilsa agar Navoiyga ayt,
O‘qi kitob, Hazratingga qayt!
U insoniylik, insoniy fazilatlar targ‘ibi va tarbiyasi, har
qanday bezovta va dardli ko‘ngilga orom va huzur berishning
uddasidan chiqadi:
Sotib ketsa eng yaqin do‘sting,
Bitmas bo‘lsa hech kamu ko‘sting,
Daraxtmisan, qay taraf o‘sding,
Bilmoq bo‘lsang Navoiydan so‘r,
Do‘st topmassan Hazratdan-da zo‘r!
Boshi berk ko‘chalarning yengib bo‘lmas muammolarning
yechimi, fojealarning eng dahshatli damlarini ham damini kesadigan
taskin va tasalli adib she’riyatida mujassam:
Yo‘liqqaning bo‘lsa xiyonat,
Uchib ketsa qo‘lingdan omad,
Osmon tushib, bo‘lsa qiyomat,
Navoiydan topasan panoh,
Hazrat erur holingdan ogoh!
Alisher Navoiy she’riyati alohida kuchli bir saltanat, butun
insoniyat suyanishi mumkin bo‘lgan qo‘rg‘on ham shu she’riyatdir.
Qolaversa, o‘zbekka fikrni tushuntirishda savob va gunohning o‘rni
va ahamiyati naqadar buyukligini adiba yaxshi biladi:
Bu saltanat metin qo‘rg‘ondir,
Unda yashar har kim omondir,
46
Gulbahor ASHUROVA
U jannatdir, Eram bo‘stondir,
Navoiyni aylaylik tavof,
Hazrat erur eng oliy savob!
Inson muhtoj bo‘lgan narslarning barcha-barchasi ham
ayni mana shu she’riy qo‘rg‘onlarda jamlangan:
Magar senga ilm kerakdir,
Duo kerak, tilak kerakdir,
Ishq kerakdir, ko‘ngil kerakdir,
Navoiydan toparsan o‘zni,
Hazrat aytar ul xolis so‘zni!
Navoiy va millat yaxlitligi g‘oyasi ham, aniqrog‘i millatning
Navoiy g‘oyalari bilan birgalashib ketishiga umid va ishonch ham
ushbu she’rdagi asosiy tayanch nuqtalaridan biri bo‘la oladi.
O, yurakka malham Navoiy,
Har g‘aribga hamdam Navoiy,
Zarrangizman men ham, Navoiy,
Yagonamsiz, sizgadir ta’zim,
O sultonim, xonim, hazratim!
XULOSA
Ko‘rinib turganiday, ushbu she’r mustaqillik davridagi o‘zbek
navoiynomasining o‘ziga xos namunlaridan biri bo‘lgan. U shu
yo‘nalishdagi ko‘plab she’rlardagi umumiy jihatlarni ancha yorqin,
aniq hamda ta’sirchan ifodalab bera olgani bilan boshqalardan
ajralib ham turadi.
Yana bir muhim jihat shundan iboratki, shoirada tasavvurva
ijro o‘rtasida juda katta uyg‘unlik majud. Bu uyg‘unlik shoiraning
ideal va uning ifodasi yo‘nalishida ham o‘ziga xos tarzda namoyoni
bo‘lgan. Bu narsa ijodkor idealining naqadar tiniq va aniq tasavvuri
bilan uning ifodasi o‘rtasida bevosita aloqadorlik borligining yana
biri isboti bo‘lib xizmat qiladi.
Muallif mahzun bir kayfiyat ifodasi bilan boshlangan
she’rining samimiy va bir qadar ko‘tarinki holat bilan yakunigacha
bo‘lgan oraliqda badiiy-estetik mantiqning ipini har doim tarang
turishiga erisha olgan. Dastlabki bandlardagi shart ergash gapli
qo‘shma gaplarning faol ishtiroki, turfa ma’nolarning o‘zaro yaqin
shakllardagi ifodasi ta’did san’ati vositasida yuzaga chiqqan bo‘lsa,
navbatdagi bandda asr san’ati kitobxon (she’rxon)ga da’vat va tasalli
sifatida ta’sir ko‘rsatadi. Yakundagi nido ham shaxsiy hayrat, ham
bevosita Navoiy shaxsiga murojaat, bularning yonida esa ko‘zda
Navoiy obrazi va poetik tasvir uyg‘unligi
47
tutilgan idealning lafziy ifodalaridaan iborat bo‘lgan ta’didlarning
ta’kididan yuzaga kelgan hosiladir.
Bularning barchasi Amir Alisher Navoiy siymosining
she’rxon ko‘zi o‘ngida hazrat siymosiga sayqal beradi, uni bizga
yanada yaqilashtirganday bo‘ladi. Bizni Navoiy asarlarini o‘qishga
chorlaydi!
Alisher Navoiy nafaqat ijodi, balki shaxsiyati va amali bilan
ham zamonaviy she’riyat vakillari, o‘zbek shoiralari tomonidan
namuna sifatida qabul qilindi.Ular ijodida Navoiyning axloqiy
fazilatlari, xayrli ishlari, ijod va amal birligiga qat’iy rioya qilgani
barkamollik timsoli o‘laroq badiiy e’tirof etildi, yangicha ohanglarda
yoritildi. Navoiy haqida yaratilgan she’rlarlarda Navoiy shaxsi yoki
ijodidan tuyulgan hayrat, buyuk shoir haqidagi bir yorqin tasavvur
yoki haqiqatning lirik ifodasi ustuvorlik qiladi.
Adabiyotlar:
Сирожиддинов Ш. 2011. Алишер Навоий. Манбаларнинг қиёсий-
типологик, текстологик таҳлили. Тошкент, Akademnashr.
– Б. 342.
Сирожиддинов Ш. 2022. Амир Алишер. Тошкент, Adabiyot. – Б. 196.
Ҳаққул И. 2007. Навоийга қайтиш. Тошкент, Фан. – Б. 242.
Jabborov, N. (2021). Maoniy ahlining sohibqironi. Monografiya.
Toshkent.:“Adabiyot.
Жабборов, Н. (2015). Замон, мезон, шеърият. Тошкент: Ғафур Ғулом
номидаги НМИУ.
Худойбердиева Ҳалима. 2001. Шеърлар. Тошкент, Шарқ. – Б. 97.
Ҳожиева Ойдин. 2007. Назокат: шеърлар, достон, қасида, бадиалар,
ўйлар. Тошкент, Шарқ. – Б. 11.
Farida Afro‘z. https://t.me/Farida_Afroz
Sirojiddinov, S., Yusupova, D., & Davlatov, O. (2018). Navoiyshunoslik.
Tashkent. Civilization-2018.
Юсупова, Д. (2011). Алишер Навоий “Хамса” сида мазмун ва ритмнинг
бадиий уйғунлиги. Тошкент: Мумтоз сўз, 144.
Юсупова, Д. (2013). Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. (Алишер Навоий
даври). Т.: Akademnashr, 11-13.
48
Gulbahor ASHUROVA
The combination of Navoi’s image and
poetic image
Gulbahor Ashurova
1
Abstract
After the independence of Uzbekistan, the artistic interpretation
of the great thinker Alisher Navoi in Uzbek literature rose to a new level.
Because in this period, the realization of national identity and restoration
of national values became the main issue. Alisher Navoi was rightfully rec-
ognized as a symbol of spiritual and moral perfection in literature. His ex-
emplary life and personality were depicted as an example. In the Uzbek
literature of the period of independence, the works dedicated to the great
thinker form their own, separate pages in the works of female poets. In this
article, the image of Alisher Navoi in the poems of Halima Khudoyberdiye-
va, Aydin Hajiyeva and Farida Afro’z, one of the women poets in the Uzbek
literature of the period of independence, was discussed.
Key words:
the image of Alisher Navoi, the image and interpreta-
tion of Navoi’s personality, the period of independence, the image of bread,
the symbol of the Motherland, poetry, the figure of a poet, a great creator,
national value, artistic interpretation, the truth of life, a historical image, a
textile image, thinking, spiritual world, historical person, authenticity, new
image and interpretation.
References
Sirojiddinov Sh. 2011. Alisher Navoiy. Manbalarning qiyosiy-tipologik,
tekstologik tahlili. Toshkent, Akademnashr. – B. 342.
Sirojiddinov Sh. 2022. Amir Alisher. Toshkent, Adabiyot. – B. 196.
Haqqul I. 2007. Navoiyga qaytish. Toshkent, Fan. – B. 242.
Jabborov, N. (2021). Maoniy ahlining sohibqironi. Monografiya.
Toshkent.:“Adabiyot.
Жабборов, Н. (2015). Замон, мезон, шеърият. Тошкент: Ғафур Ғулом
номидаги НМИУ.
Xudoyberdieva Halima. 2001. She’rlar. Toshkent, Sharq. – B. 97.
Hojieva Oydin. 2007. Nazokat: she’rlar, doston, qasida, badialar, o‘ylar.
Toshkent, Sharq. – B. 11.
Farida Afro‘z. https://t.me/Farida_Afroz
Sirojiddinov, S., Yusupova, D., & Davlatov, O. (2018). Navoiyshunoslik.
1
Ashurova Gulbahor Nurullayevna
– doctor of philology, associate professor.
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher
Navo'i.
E-mail:
gulbahora777@gmail.com
ORCID ID:
0000-0001-6079-7814
For citation:
Ashurova, G. 2024. “The combination of Navoi’s image and poetic
image”.
U
zbekistan: Language and Culture.
2 (2):
41-49.
Navoiy obrazi va poetik tasvir uyg‘unligi
49
Tashkent. Civilization-2018
.
Юсупова, Д. (2011). Алишер Навоий “Хамса” сида мазмун ва ритмнинг
бадиий уйғунлиги.
Тошкент: Мумтоз сўз
,
144
.
Юсупова, Д. (2013). Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи.(Алишер Навоий
даври).
Т.: Akademnashr
, 11-13.
