219
V
ШЎЪБА
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ПЕДАГОГИК
ИННОВАЦИЯЛАР
ф.ф.н, доц. Ш.С.Ашуров (СамДЧТИ илмий
ишлар ва инновациялар бўйича проректор)
Аннотация: Мақолада "педагогик инновациялар" концепцияси ва унинг замон
талабига нисбатан ўзгариши тасвирланган. Муаллиф инновацион ўзгаришларни,
инновацион
технологияларни
ва
уларни
амалга
ошириш
усулларини
дифференциаллаштиришга,
шунингдек,
таълим
тизимига
инновацион
технологияларни жорий этиш билан боғлиқ қийинчиликларга тўхталиб ўтган.
Калит сўзлар ва иборалар: замонавий таълим тизими; педагогик
инновациялар; инновацион технологиялар; лойиҳали ўқитиш; автоматлаштирилган
таълим тизимлари.
Жамият ривожланишининг ҳозирги босқичида Ўзбекистонда таълим
мазмунини модернизация қилиш нафақат чет тилларни ўқитишни ташкил этишдаги
инновацион жараёнлар билан боғлиқ, балки замонавий таълим усулларини
ривожлантиришнинг устувор йўналиши таълимнинг инсонпарварлик тамойилига
айланди. Ушбу тамойилнинг асосий ғояси инсон капитали, яъни шахсий салоҳият
етакчи ўринни эгаллайди. Бунда талабанинг эҳтиёж ва қизиқишларини ҳисобга олиш,
таълимга табақалаштирилган ёндашувни амалга оширишни ўз ичига олади. Ҳар
қандай касбда ўз соҳаси бўйича янгиликларга эргашиб бориш касбий фаолиятнинг
ажралмас қисми ҳисобланади.
Хорижий тилни ўқитишда нафақат тил материаллари,
балки уларни маданий омиллар билан боғлаган ҳолда ўргатиш лозим [2;12].
Мавжуд имкониятлардан оқилона фойдаланиш, ўз тажрибасини замонавий
янгиликлар билан бойитиб бориш
ва уларни такомиллаштириш орқали инсон доимо
ривожланиб боради. Ушбу жараён инсон ҳар қандай фаолияти, жумладан, педагогик
фаолиятга нисбатан ҳам қўлланилади. Бундай ривожланиш воситаларидан бири
инновацион педагогик технологиялардир. Жумладан,
“ҳозирги
пайтда мамалакат
ижтимоий ҳаётининг барча соҳаларида хорижий тилларни билиш заруратга айланиб
бормоқда”
[3;1].
Инновация деганда биз ишлаб чиқариш тизими ёки маҳсулот сифати
самарадорлигини сифатини
оширишни таъминлайдиган илм
-
фан ва энг мукаммал
амалиётлардан фойдаланиш асосида техника, технология
ва таълим, умуман ҳар
қандай фаолият турини ташкиллаштириш ёки бошқариш соҳасидаги инновациялар
тушунамиз.
Педагогик инновациялар
–
ижтимоий инновацияларнинг бир кўриниши.
Педагогик инновациялар
–
педагогик фаолият натижаларига самарали эришишнинг
янги усуллари, ўқитувчилар ва ўрганувчи ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг
мувофиқлашган усуллар йиғиндисидир.
Ўқитувчи ўқувчини фаоллаштирадиган, ўзи ва ўрганувчи учун қулай бўлган
йўлларни, усул ва услубларни, ўқитиш шакллари, метод ва воситаларни излайди,
уларни такомиллаштиради. Шу боисдан ҳам «педагогик технология», «дидактик
технология», «таълим технологияси» атамалари қаторидан «педагогик инновациялар»
атамаси ҳам мустаҳкам ўрин олмоқда. Педагогикада инновацион ўзгаришларнинг
220
асосий йўналишлари ва объектлари қуйидагилар: 1. Таълим ва таълим
муассасаларини ривожлантириш учун концепциялар ва стратегияларни ишлаб чиқиш;
2. Таълим мазмунини янгилаш
,
таълим ва тарбия учун янги технологияларни
ўзгартириш ва ривожлантириш;
3.
Таълим муассасалари ва таълим тизимини
бошқаришни такомиллаштириш; 4. Ўқитувчиларни тайёрлаш ва малакасини ошириш;
5. Ўқув жараёнининг янги моделларини ишлаб чиқиш;
6. Талабаларнинг психологик,
экологик хавфсизлигини таъминлаш, соғлиқни
асрайдиган ва мутахассис энергиясини
тежайдиган таълим технологияларини ишлаб чиқиш; 7. Таълим ва тарбия
муваффақиятларини таъминлаш, ўқув жараёнини кузатиш ва талабаларни
ривожлантириш; 8. Янги авлод дарсликлари ва ўқув қўлланмаларини ишлаб чиқиш ва
бошқалар. [6
; 12-
14]. Педагогика фанида инновацион жараёнларнинг назарий
жиҳатдан янги ва муҳим йўналиши пайдо бўлди.
Таълим соҳасидаги ислоҳотлар
–
таълим муассасалари фаолияти
ва уларни
ривожланиши ҳамда уларни бошқариш
тизимини тубдан ўзгартириш ва такомиллаштиришга қаратилган инновациялар
тизими. Ўқитувчи ўқувчини фаоллаштирадиган, ўзи ва ўрганувчи учун қулай бўлган
йўлларни, усул ва услубларни, ўқитиш шакллари, метод ва воситаларни излайди,
уларни такомиллаштиради. Шу боисдан ҳам «педагогик технология», «дидактик
технология», «таълим технологияси» атамалари қаторидан «педагогик инновациялар»
атамаси ҳам мустаҳкам ўрин олмоқда
[8;18
]. Педагогик инновациялар маълум бир
алгоритмга мувофиқ амалга оширилади: критериялаш тизимини ишлаб чиқиш;
педагогик
тизимнинг сифатини тўлиқ баҳолаш ва янада ривожланган педагогик
қарорлар намунасини излаш; илмий тадқиқотларни комплекс таҳлил қилиш;
педагогик тизимнинг инновацион моделини ишлаб чиқиш;
ислоҳотларни ижро этувчи
интеграцияни яратиш; меҳнат қонунчилигига оид тегишли қонунларни амалга тадбиқ
этиш; инновацияларни амалиётга тадбиқ қилиш учун алгоритм
яратиш; янги
концепцияларнинг сўз бирикмаларини киритиш ёки эски сўзларни қайта баҳолаш;
педагогик инновацияларни турли хил ўзгача номлашлардан ҳимоя қилиш [1
; 26-38].
Педагогикада янгича талабларга қарамасдан, таълим жараёнида уларни амалга
оширишга тўсқинлик қиладиган бир қатор омиллар мавжуд бўлиб, бу шубҳасиз
педагогикани
ривожлантиришга
муайян
даражада
тўсқинлик
қилади
.
Ўқитувчиларнинг муайян қисмини консерватизм (таълим муассасалари ва таълим
муассасалари
маъмуриятининг консерватизми айниқса хавфли); "Биз аллақачон яхши
ишлаяпмиз" туридаги анъанага ёпишиб қолиш; зарур ўқув ходимлар ва қўллаб
-
қувватлаш, айниқса, тажрибали ўқитувчилар учун педагогик янгиликларни тарғиб
қилиш учун молиявий манбаларнинг этишмаслиги; алоҳида таълим муассасалари ва
бошқа салбий ижтимоий ва психологик шароитлар. Педагогик инновациялар турли
жорий этишга қаратилган касб
-
ҳунар таълимидан
тортиб,
инновацион фаолият билан
махсус аҳамиятга таълим ислоҳотлари. уни ташкил
этиш, мазмун ва
ўқув техникаси,
таълим, билим ва фаолият шаклини
ҳамда дидактик жараённинг барча томонларини
қамраб олади.
Инновацион таълим технологиялари
интерактив таълим технологияси,
лойиҳа асосидаги таълим ва компьютер технологияси. таълим психологик назарияси
,
инсон муносабатлар психологиясига
асосланган интерактив таълим турлари ва
умуман таълим жараёни, танқидий фикрлашга
ўрганиш, ўзаро
ва бошқа одамлар
билан мулоқот қилишга ўргатиш
,
турли вазиятларда, жумладан, профессионал
вазифалар ва тегишли маълумотларни таҳлил қилиш асосида мураккаб муаммоларни
ҳал қилиш
интерактив педагогик технологияларни сезиларли даражада ўқитиш
ролини ўзгартириш. инновацион педагогик технологияларни
лойиҳа таълим тури
ҳисобланади. Компьютер таълим технологияси
–
бу
компьютер томонидан талаба
221
учун маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш, сақлаш ва узатиш жараёни.
Бугунги кунда
энг кенг тарқалган технологик жойлар қуйидагилардир: • маълумотни узатиш учун
талабаларга ўқув материалларини тақдим этиш воситаси; қўшимча маълумот манбаи
сифатида ўқув жараёнларини информацион қўллаб
-
қувватлаш воситалари; • ўқув
материалининг билим даражасини ва назоратини аниқлаш воситаси; • билимларни
амалий қўллаш кўникмаларини олиш учун универсал симулятор; • ўрганиш мавзуси
бўйича таълим тажриба ва вазиятли ўйинлар ўтказиш учун восита [5
; 12-14].
Ҳозирги
босқичда кўплаб касб
-
ҳунар билим юртларида ҳар иккала алоҳида ўқув дастурлари
ишлаб чиқилган ва автоматлаштирилган ўқув тизимлари (АЎТ) ишлаб чиқилган ва
турли фан йўналишларида ишлатилган. АЎТ
ўз ичига таълим материалларини
(
тақдимот, назарий, амалий, назорат), ўқув жараёнини бошқарадиган компьютер
дастурларини ўз ичига олади. Касб
-
ҳунар таълими соҳасида Windows операцион
тизимининг пайдо бўлиши билан янги имкониятлар очилди.
Аввало, бу интерфаол
дастурларда интерактив мулоқотнинг мавжудлиги. Бундан ташқари, графикалар
(расмлар, диаграммалар, тақдимотлар, чизмалар, хариталар, фотосуратлар) кенг
фойдаланиши мумкин эди. Ахборот технологияларга асосланган таълим усуллари
тизимларида график суратлардан фойдаланиш ўқувчига маълумотларни етказишнинг
янги босқичи ёки даражасини ҳамда маълумотни тушунишини яхшилаш имконини
беради [
7; 12-13].
Шахсий компьютерларнинг самарадорлиги кўплаб мультимедия
технологияларидан кенг фойдаланиш
имконини беради. Замонавий касбий
тайёргарликни
ушбу технологияларсиз тасаввур қилиш қийин, бу эса ўқув жараёнида
ахборот технологиялардан фойдаланиш доирасини кенгайтириш имконини беради.
Касбий таълим тизимида яна бир янги имкониятлардан бири,
гиперматнли
технология ёрдамида матнлар ва маълумотларни тақдим этилиши. Гипер матн ёки
гиперматнли тизим
–
бу фақат турли хил файлларда эмас, балки турли хил
компьютерларда жойлаштирилиши мумкин бўлган турли маълумотларнинг
тўпламидир.
кўприк асосий хусусияти
–
у учун махсус тайёрланган матн ёки
маълум
бир график шаклида ҳам тақдим этилади деб аталмиш кўприги ўтиш имкониятдир.
Шу билан бир вақтда, у ерда компьютер экранида бир неча кўприклар бўлиши, ва
уларнинг ҳар бири сизнинг "саёҳат"
йўналишингизни
белгилаши
мумкин. Замонавий
гиперматнли таълим тизими осонлик
билан сиз аллақачон ўрганган материални ва
бошқаларни
қайта ўрганиш учун керак бўлган маълумотларни топиш каби қулай ўқув
муҳити яратиш хусусиятларига эга технологик усулдир
[8; 90-96].
Жамиятда таълим ўзгартириш роли инновацион жараёнларнинг энг сабаб
бўлди.
Анъанавий усуллардан фойдаланган ҳолда таълим олиб бориладиган
институтлардаги ҳолат пассив
таълим тизимини фаоллаштиришга эхтиёж
борлигининг белгисидир. Илгари,
таълимнинг шартсиз йўналиши, яъни,
билим
,
малака, кўникмаларни шакллантириш, ҳаётга тайёр туришни таъминлаш, жамиятдаги
инсонни мослаштириш қобилияти
ҳисобланган
.
Ҳозирги
кунда таълим шу каби
технологияларни яратишга ва ижтимоий ва шахсий эҳтиёжлар ўртасида мувозанат
таъминланадиган ва ўз
-
ўзини ривожлантириш механизмини ишга тушириш орқали
шахсни ўз шахсийлигини ва жамиятдаги ўзгаришларни амалга ошириш учун
тайёрлашга қаратилган усулларга қаратилган.
Хулоса қилиб айтганда, педагогика бошқа ҳар қандай фан каби, кўпгина
ўзгаришларга ва ривожланишга боғлиқ. Бу, биринчи навбатда, жамиятнинг
мутахассисларга қўйиладиган янги ҳамда замонавий малакаларга эга бўлиши
билан
боғлиқ.
Педагогикани ривожлантиришнинг асосий
натижаси, педагогикани
такомиллаштирадиган
инновацион технологиялардир, яъни. янги ғояларни таълимга
222
интеграциялаш технологиялари. Бироқ бундай технологияларни жорий этиш бир
қатор қийинчиликларни (молиявий маблағлар, таълим соҳасидаги айрим
расмийларнинг консерватизми, технологияларнинг етишмаслиги, эски анъанавий
усуллардан воз кеча олмаслик
в.ҳ.к.) ўз ичига олади.
Шу ўринда таъкидлаб ўтилиши
жоиз бўлган яна бир муҳим ҳолат, инновацияларга бўлган эҳтиёжга қарамасдан,
уларни эҳтиёткорлик билан жорий этиш керак. Акс ҳолда, ғайриинсоний янгиликлар
таълим тизимида салбий ўзгаришларга сабаб бўлиши
ҳам
мумкин. Шунга қарамай,
педагогик инновациялар педагогикани ривожлантиришнинг ажралмас қисми
эканлигини англаш ва улар таълим тизимини такомиллаштириш учун зарурлигини
унутмаслигимиз керак
[7;12].
ФОЙДАЛАНИЛГАН
АДАБИЁТЛАР
:
1.
Азизходжаева А.Н. Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат.
–
Т: 2003.
177-
бет
2.
Ашуров Ш. Хорижий тилларни ўрганишда маданиятнинг таъсири
//Иностранная филология: язык, литература, образование.
– 2018. –
Т. 3.
–
№. 2 (67).
–
С. 10
-14.
3.
Казаков
В. Г. Новое время
–
новые технологии профессиональной
подготовки // Профессиональное образование. 2006. № 1. С. 12.
4.
Ишмуҳамедов Р. Инновацион технологиялар ѐрдамида таълим
самарадорлигини ошириш йўллари.
-
Т. ТДПУ. 2004.
5.
Мартиросян Б. П. Педагогическая инноватика: объект, предмет и основные
понятия // Педагогика. 2004. № 4. С.
12-14.
6.
Мельникова Е. Ю. Высшему образованию столицы
–
инновационный режим
развития // Профессиональное образование. 2006. № 9. С. 12
-14.
7.
Рябов В. В. Инновационно
-
экспериментальная деятельность МГПУ в
системе московского образования // Профессиональное образование. 2006. № 1. С. 12
-
13.
8.
Турғунбоев К., Ортиқова М.
,
Педагогик инновация асослари,
Андижон 2011,
ўқув қўлланма, 132
-
бет
9.
Begmatov Q. On the issue of optimizing the teaching of German as a second
foreign language in a non-linguistic university //Science and practice: a new level of
integration in the modern world. – 2019. –
С
. 29-31.
10.
Aliboyev, sobir. "
замонавий
таълимда
рақамли
тизимларни
қўллаш
:
филология
ва
педагогика
соҳасида
замонавий
тенденцялар
ва
ривожланиш
омиллари
."
архив
научных
публикаций
jspi (2020).
11.
Ашуров, шахобиддин, and фарида шукурова. "инглиз ва ўзбек тилларидаги
фразеологик бирликлар этимологиясига оид айрим мулоҳазалар." международный
журнал искусство слова 3.2
(2020).
12.
Ашуров, ш., и м. Мирзакулова. «концепт „любовь“ в пословичной картине
мира в английском и узбекском языках». Общество и инновации, т. 2, вып. 4/s, май
2021 г., сс. 78
-83, doi:10.47689/2181-1415-vol2-iss4/s-pp78-83.
13.
Aliboyev, so
bir. "замонавий таълимда рақамли тизимларни қўллаш:
филология ва педагогика соҳасида замонавий тенденцялар ва ривожланиш
омиллари." архив научных публикаций jspi (2020).
