SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
86
аломатидир
.
Инкор
ва
истиснода
ҳам
шундай
–
инкор
юкламаси
инкор
қилувчи
белги
,
истисно
юкламаси
инкор
қилинганлик
ҳукмидан
чиқариш
белгисидир
ва
бу
маъно
қасрни
билдиради
.
ﺎﻤﻧإ
ҳам
инкор
ва
истисно
маъноларини
қамраб
олгани
туфайли
шакл
жиҳатдан
ҳасрни
ифодалайди
.
3.
Қасрнинг
асли
боғловчили
бўлса
:
тасдиқ
ва
инкор
бирга
айтилганда
,
масалан
,
сифат
қасрда
ﻲﻠﻋ
ﻻ
ﻢﻠﻌﻣ
ﺪﻤﺡأ
–
Аҳмад
муаллим
,
Алий
эмас
,
дейилса
,
муаллимлик
тасдиқланган
кимса
Аҳмад
ва
муаллимлик
инкор
қилинган
кимса
Алий
экани
ҳақида
хабар
қилинади
.
Агар
мавсуф
қаср
билан
ﻻ
ﻢﻠﻌﻣ
ﺪﻤﺡأ
سﺪﻨﻬﻣ
–
Аҳмад
муаллим
,
муҳандис
эмас
,
дейилса
,
у
ҳолда
Аҳмадга
тасдиқ
қилингани
муаллимлик
,
инкор
қилингани
муҳандислик
экани
баён
қили
-
нади
.
ﻞﺑ
ва
ﻦﻜﻝ
боғловчиларининг
хизмати
ҳам
шундай
.
Хулоса
шуки
,
қаср
балоғат
илмининг
маъоний
бўлимига
киритилган
.
У
мақсур
ва
мақсур
алайҳ
деб
аталган
таркибий
қисмлардан
иборат
.
Қасрда
сўзловчининг
мақсади
,
хосликнинг
ҳолати
,
тингловчининг
ҳолати
ва
хос
-
лаштириш
йўллари
эътиборга
олинади
ва
улар
ўз
навбатида
турларга
бўлиб
ўрганилади
.
Шунингдек
,
балоғат
олимлари
қасрнинг
тўғри
ҳосил
қили
-
нишига
монелик
қиладиган
ҳолатларни
ҳам
кўрсатиб
берганлар
.
Қасрнинг
фикрни
аниқ
ва
тўғри
етказиб
беришдаги
хизмати
катта
бўлиб
,
у
хослаб
бериш
вазифасини
бажаради
.
АЛИМУҲАМЕДОВ
РИХСИТИЛЛА
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
“
Ирқ
битиг
”
и
матншунослиги
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
қадимги
туркий
тил
даври
ёдгорлиги
“
Ирқ
битиг
”
таҳлил
этилган
.
Унда
асарнинг
текстологик
хусусиятлари
,
жумладан
,
асарнинг
график
хусусиятлар
,
ҳарфий
белгиларнинг
англатган
маъноси
ва
асардаги
айрим
ибора
ва
жумлаларнинг
талқини
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Ирқ
битиг
”, “
Фол
китоби
”,
монийлик
, “
Ирқ
битиг
”
ининг
график
хусусиятлари
, “
Ирқ
битиг
”
и
шарҳи
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируется
литературное
произведение
древ
-
нетюркской
эпохи
“
Ирк
битиг
”.
В
ней
излагаются
текстологические
особен
-
ности
,
то
есть
графические
особенности
,
фонетические
разночтения
и
толко
-
вания
некоторых
словосочетаний
и
предложений
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Ирк
битиг
», «
Книга
гаданий
»,
манихейство
,
гра
-
фические
особенности
«
Ирк
битиг
»
а
,
толкование
«
Ирк
битиг
»
а
.
Summary.
This article is about one of the works of the Old Turkic literature – “Irq
bitig”. In this article it is analyzed its textual features, phonetic and alternative versions
of reading and interpretation of some phrases and sentences.
Keywords and expressions:
“Irq bitig”, “The Book of Divination”, Manichaeism,
graphic features and interpretation of “The Book of Divination”.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
87
“
Ирқ
битиг
”
и
ёки
“
Фол
китоби
”
кўк
-
турк
ёзувида
қоғозга
битилган
асардир
.
У
ҳозирда
Британия
музейида
С
.
А
.
Стейн
коллекциясида
(British
Library, Or. 8212/161)
сақланмоқда
1
.
Қўлёзма
матнидаги
турли
график
белгилар
,
кўк
-
турк
ёзувининг
ўзига
хос
хусусиятлари
тадқиқотчилар
орасида
асар
матнини
тушунишда
турлича
тал
-
қинларни
келтириб
чиқармоқда
.
Шундай
талқинлардан
бирини
қуйида
биз
ҳам
келтирамиз
.
Матннинг
график
хусусиятлари
.
Кўк
-
турк
ёзуви
ягона
ёзув
қоидасига
эга
эмас
.
Шунинг
учун
у
график
ҳамда
орфографик
жиҳатдан
турли
-
туман
.
Кўк
-
турк
ёзувли
матнларда
пунктуацион
белгилар
,
кўпроқ
имло
қоидасига
эмас
,
балки
мантиққа
асосланган
бўлади
2
.
Лекин
“
Ирқ
битиг
”
и
қўлёзмасида
юқори
-
даги
хусусиятларга
қўшимча
сифатида
пунктуацион
белгилар
ҳам
қўлланган
.
Қўлёзма
58
варақли
(65
бўлимдан
иборат
)
3
.
Матн
кўк
-
турк
хатида
битил
-
ган
(5b–57a).
Бундан
ташқари
,
қўлёзманинг
бошида
ҳамда
охирида
хитойча
матн
бор
(1a–5b, 56a–58a).
Туркий
матн
қора
сиёҳда
, 56b–57a
бетларда
эса
хитой
ёзувидан
фарқлаш
мақсадида
қизилда
битилган
.
Матн
аниқ
ва
тар
-
тибли
.
Ҳар
бир
бетда
камида
бир
,
кўпи
билан
3
та
ёки
4
та
сўз
ёзилган
.
Агар
бирор
-
бир
сўзнинг
бир
ёки
бир
неча
ҳарфи
қаторга
сиғмаган
бўлса
,
у
ке
-
йинги
қатордан
ёзиб
кетилаверган
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
хат
битган
киши
бўғин
кўчириш
қоидаларига
у
қадар
риоя
қилмаган
ёки
вазиятдан
келиб
чиқиб
,
шундай
қилишга
мажбур
бўлган
кўринади
.
Эгалик
олмоши
(-
men
)
матнда
ҳамма
жойда
сўздан
алоҳида
ёзилган
.
Ҳар
бир
сўз
қизил
сиёҳли
думалоқ
(
·
)
билан
ажратилган
.
Баъзи
ўринларда
думалоқлар
ўрнида
тенглик
аломати
(=)
қўйилган
.
Асар
бўлимлари
худди
шундай
думалоқларнинг
икки
,
уч
,
тўртталаб
қўшилган
тизмаси
билан
ажратилган
.
Баъзи
варақларда
ду
-
малоқ
қизил
сиёҳда
,
ичи
эса
қора
сиёҳда
.
Қолганлари
эса
тескари
.
Кўчирувчи
ҳар
бир
бўлимни
янги
бетдан
ёзишга
ҳаракат
қилган
ва
кўп
ҳолларда
бунинг
уддасидан
чиққан
.
Жумладан
,
асарнинг
1, 2, 4, 6, 9, 10, 11,
12, 13, 15, 16, 17, 18, 23, 24, 27, 38, 39, 40, 44, 47, 51, 53, 54, 63-
бўлимлари
янги
бетдан
бошланган
.
Асарда
баъзи
бўлимлар
тугалланмай
қолган
,
яъни
уларда
хулоса
берил
-
маган
(4, 10, 13, 14, 21, 48, 51-
бўлимлар
).
Қўлёзмада
унли
товушларни
билдирувчи
ҳарфий
белгилар
тўртта
(a, i, w,
v)
бўлиб
,
тўққиз
товушни
англатади
:
a, ä, e, i, ï, u, ü, o, ö
.
Уларни
асардан
олинган
мисоллар
орқали
кўриб
чиқамиз
.
a
–
ушбу
ҳарф
a, ä, e
товушларини
бидиради
,
илгаги
ҳар
доим
ўнгдан
чапга
ёзилади
.
Ушбу
ҳарф
матнда
сўз
охирида
ҳар
доим
:
azw
– üzä,
aW
–
an
č
a;
сўз
ўртасида
,
қачонки
сўз
а
га
тугаса
ва
кетига
қўшимча
қўшилса
:
1
Содиқов
Қ
.
П
.
Туркий
ёзма
ёдгорликлар
тили
:
адабий
тилнинг
юзага
келиши
ва
тик
-
ланиши
. –
Т
., 2006.11-
б
.
2
Бу
ҳақида
қаралсин
:
Васильев
Д
.
Д
.
Графический
фонд
памятников
тюркской
рунической
письменности
Азиатского
ареала
(
опыт
систематизации
). –
М
.:
Наука
, 1983.
3
Talat Tekin. Irk Bitig: The Book of Omens, Harrassowitz Verlag. – Wiesbaden, 1993.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
88
rwjalit
–
tilä-yür
,
баъзида
икки
ундош
ҳарф
ўртасига
a, ä
қўйиб
ўқилади
:
gt
-
täg
;
сўз
бошида
,
қоидага
мувофиқ
ёзилмайди
:
r
–
är
,
T
–
at
,
xi#
–
añï
ğ
,
лекин
матнда
истисно
ҳоллари
ҳам
учрайди
:
Qa
–
aq,
iTza
–
aztï
.
i
–
ушбу
ҳарф
i, ï,
ва
ä
товушларини
билдиради
.
Сўз
бошида
ï
,
i
товушларини
:
simNxci
–
ï
čğ
ïnmïš,
ici
–
i
č
i,
баъзида
ä
~
e
товушларини
ҳам
билдириш
учун
ёзилган
:
kkri
–
ärkäk/erkäk
.
Агар
сўз
икки
ёки
ундан
ортиқ
бўғиндан
таркиб
топган
бўлса
,
ушбу
ҳарф
биринчи
бўғинда
ёзилади
,
кейинги
бўғинда
эса
мантиққа
таянган
ҳолда
ўқилади
.
Баъзи
ўринларда
иккала
бўғинда
ҳам
ёзилади
:
rlhlib
~
rlhilib
.
Агар
сўз
бир
бўғиндан
ташкил
топган
бўлса
,
унда
албатта
қўйилади
:
it
–
tir
.
Сўз
охирида
ҳар
доим
қўйилади
:
iDRvT
–
turdï,
iLxv
–
o
ğ
lï
.
w
–
ушбу
ҳарф
ö
ва
ü
товушларини
билдиради
.
Сўз
бошида
ҳар
доим
ёзилади
:
azw
–
üzä
,
Wwcw
–
ü
č
ün
č
,
nizw
–
özin
,
atmwlw
–
ölümtä
.
Сўз
ўртасида
бўғинга
қараб
ёзилади
:
npwk
w
–
ürküpän
.
Сўз
охирида
эса
ҳар
доим
ёзилади
:
wgd
–
ädgü
.
v
–
ушбу
ҳарф
o
ва
u
товушларини
билдиради
.
Сўз
бошида
ҳар
доим
ёзилади
:
Nvzv
–
uzun
,
xvLNvTNvzv
–
uzuntonlu
ğ
,
Lv
–
ol
.
vTRv
–
ortu
;
сўз
ўртасида
ёзилади
:
NpvDvq
–
qodupan,
qvLuDi
–
ïduqluq
.
Агар
сўз
икки
ёки
ундан
ортиқ
бўғиндан
таркиб
топган
бўлса
,
сўзнинг
биринчи
бўғинига
ёзилади
,
кейинги
ўринларда
мантиққа
асосланиб
ўқилади
.
Сўз
охирида
ҳар
доим
ёзилади
:
vJiRvJ
–
yorïyu,
vDRv
– ordu.
Асарда
ундошлар
учун
қуйидаги
ҳарфий
белгилар
асос
қилиб
олинган
:
Графема
Англатган
товуши
Графема
Англатган
товуши
Q
q [aq; qa]
G
g
u
q [uq; oq; qu; qo]
W
n
č
~n
′č′
R
r
h
ŋ
~
ŋ′
r
′
j
y
′
ó
t
′
J
y
T
t
K
k
š,
s
L
l
o
nt~n
′
t
′
l
l
′
#
ñ~ñ
′
z
z~z
′
p
ёки
p~p
′
x
ğ
γ
S
s
c
č
~
č′
s
s, s
′
, š
′
B
b
D
d
ä
b
′
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
89
d
d
′
N
n
f
k [ök; ük; kö; kü]
n
n
′
m
m~m
′
Жадвалда
келтирилган
баъзи
ҳарфий
белгиларнинг
англатган
маъносини
мисоллар
орқали
кўриб
чиқамиз
.
Масалан
: ( )
ҳарфи
матнда
ингичка
r
ҳарфини
билдириб
келган
:
it
–
tir
,
i hó
–
tä
ŋ
ri
1
; ( )
ҳарфи
матнда
p
ҳарфи
-
ни
билдириб
келган
:
N RvLv
–
olurupan
.
Булардан
ташқари
,
š
ёки
s
товушини
билдирувчи
ҳарфи
ҳам
матнда
учрайди
:
vq
–
quš
,
sim uv
–
soqušmïš
2
.
Матнда
қўш
товушни
ифодаловчи
ҳарфий
белги
ҳам
бор
.
Биз
уни
шартли
равишда
“
лигатура
”
3
деб
олдик
.
Чунки
,
кўк
турк
ёзувли
матнларда
ҳарфларнинг
ўзаро
қўшилмаси
амалда
бўлган
4
.
Бизнингча
,
ушбу
ҳарфий
белги
o
ва
t
ҳарфларининг
қўшилмасини
англатади
. ( ):
[39a] –
otsuz.
Ушбу
ҳарфий
белги
Д
.
Д
.
Васильев
5
китобида
келтирилмаган
.
Асар
транскрипциялари
орасида
айрим
ўринларда
[
up
]
ва
u
q [
uq; oq;
qu; qo
]
ҳарфларининг
функционал
хусусиятларидан
келиб
чиққан
ҳолда
қўш
унлилар
ёзилган
ўринлари
ҳам
бор
.
(
sim vuv
[25a] –
sooqušmïš
;
N
vRvT
[48b] –
turuupan
).
Фикримизча
,
транскрипцияда
унлиларнинг
бирини
олиб
ташлаш
асар
мазмунига
таъсир
қилмайди
.
Матндаги
айрим
сўз
ҳамда
ибораларнинг
ўқилиши
ва
талқини
.
nm
·
is
·
nt
tänsi-men
[5b] – “
Тинси
”, “
осмон
ўғли
”, “
хитой
императори
унвони
”
маъноларини
беради
6
.
Турк
тадқиқотчиси
Ф
.
Йилдиримнинг
фикрича
,
ушбу
сўз
асарда
келган
qan
унвонидан
юқори
лавозимни
билдиради
,
лекин
ундан
фарқли
хусусиятларга
эга
7
.
Бизнингча
,
муаллиф
бежизга
ушбу
унвонни
ёзмаган
.
Унинг
биз
ҳали
англамаган
маъноси
ҳам
бўлиши
мумкин
.
nm
·
ws
äšür-men
[6a] – “
чопиб
бораман
”
8
.
Фол
бошида
от
тўғрисида
гап
боради
.
Таржима
шунга
мувофиқ
қилинган
.
1
Васильев
Д
.
Д
.
Графический
фонд
памятников
тюркской
рунической
письменности
Азиатского
ареала
(
опыт
систематизации
). –
М
.:
Наука
, 1983. –
С
. 132.
2
Ўша
асар
. 133–136-
б
.
3
Ахманова
О
.
С
.
Словарь
лингвистических
терминов
. –
М
.: «
Советская
энциклопедия
»,
1966. –
С
. 217.
4
Osman Nedim TUNA. Eski do
ğ
u türk yaz
ı
s
ı
nda kullan
ı
lan ligatürler ve bunlarla ilgili bâz
ı
meseleler hakk
ı
nda // Türk Dili Ara
ş
t
ı
rmalar
ı
Y
ı
ll
ı
ğ
ı
. Belleten 1990. Ankara üniversitesi bas
ı
m
evi. – Ankara, 1994. – S. 207–222.
5
Васильев
Д
.
Д
.
Графический
фонд
памятников
тюркской
рунической
письменности
Азиатского
ареала
(
опыт
систематизации
). –
М
.:
Наука
, 1983.
6
Древнетюркский
словарь
. –
Ленинград
, 1969. –
С
. 544.
7
Fikret Y
ı
ld
ı
r
ı
m. On the Titles Ten-si and Kan in the Irk Bitig. Dil Ara
ş
t
ı
rmalar
ı
. Say
ı
: 13. Güz,
2013. – S. 148.
8
Древнетюркский
словарь
. –
С
. 185.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
90
simQRvQ
·
isik
·
sim
vuv
·
NiLxv
·
isik
·
xLJ
·
ik
iki aylï
ğ
kiši o
ğ
lïn soqušmïš.
Kiši qorqmïš
[6a–b] – “
икки
ойлик
инсон
боласи
билан
тўқнаш
келибди
.
Инсон
(
боласи
)
қўрқибди
”.
Матндаги
“
инсон
боласи
”
ибораси
ёш
,
гўдак
маъносида
.
Унинг
тақдир
тангрисидан
қўрққанлиги
бежизга
эмас
.
Чунки
у
инсон
умрини
,
тақдирини
белгилайди
.
nKzm
·
aKwt
·
iQT
·
iswt
·
mNT
tanïm tüsi taqï tükämäzkän
[7a] – “
танамнинг
туси
[
ранги
]
ўзгаргунча
[
қаригунимча
]”.
Яъни
қаригунча
,
танасидан
кучи
кетгунча
,
заифлашгунча
.
Бунга
исбот
сифатида
фол
сўнггида
қуйидаги
жумла
келади
:
nm
·
GwlcwK
·
xo
anta
ğ
kü
č
lüg-men
[7b] – “
шундай
кучлиман
”.
JxaRJ
·
qLRxD
·
xvLxvJvT
·
NvTL
altun tuyu
ğ
lu
ğ
ad
ğ
ïrlïq yara
ğ
ay
[8b–9a] –
“
Олтин
туёғли
[
тойчаси
]
айғирликка
ярайди
”.
JxaRJ
·
qLaRxvB
·
xLLDvB
·
NvTL
altun budlulu
ğ
bu
ğ
ralïq yara
ğ
ay
[9a] –
“[
бўталоқ
]
олтин
бурундиқли
нор
туяликка
ярайди
”.
simLmq
·
aDxT
ta
ğ
da qamïlmïš
[13b] –
qamïl
сўзининг
“
йиқилмоқ
,
қуламоқ
”
1
маънолари
бор
.
Лекин
матнда
у
қуйидаги
маънода
келган
: “
тоғда
йўлдан
адашди
”.
simLQ
·
aTRvJ
·
axTRvq
·
Gili
ht
tä
ŋ
rilig qurt
ğ
a yurta qalmïš
[14a] -
tä
ŋ
rilig
сўзининг
“
тақводор
”
маъноси
бор
.
Таржимаси
: “
тақводор
кампир
уйида
[
ёлғиз
ўзи
]
қолди
”.
T
·
uRvT
turuq at
[16b] –
ориқ
от
.
T
·
flzw
özlük at
[17b] –
учқур
от
.
Bv
·
LvJ
yul-sub
[17b] –
булоқ
,
манба
.
·
J
yaš-ot
[18a] –
ўт
-
ўлан
.
Асарнинг
ўн
саккизинчи
бўлими
:
iKfnzwK
·
Lv
·
Gt
·
an
·
ifnwGwt
·
Lv
·
Gt
·
an
·
ici
·
wKa K
it
·
Lv
·
RB
·
Gt
·
ani
xB
·
Lv
·
wGd
·
Gtn
·
inG
·
Lv
·
Gwlf
wK
·
Gt
·
an
·
Мазкур
матн
тадқиқотчилар
томонидан
турлича
талқин
қилинган
.
Биз
-
нингча
,
фол
фақат
саволлардан
тузилмоғи
мумкин
эмас
.
Чунки
унда
мантиқ
бўлмоғи
лозим
.
Фикримизча
,
асар
муаллифи
фолни
савол
-
жавоб
шаклида
келтирган
бўлиши
керак
.
Шунда
транскрипция
ва
таржимаси
қуйидагича
бўлади
:
Käräkü i
č
i nä-teg ol?
Tügünüki nä-teg ol?
Közünükki nä-teg? Körklüg ol.
Ägni nä-teg? edgü ol. Ba
ğ
ïšï nä-teg? Bar ol, tir
[18b–19a] –
Чодирнинг
ичи
қандай
экан
?
Мўриси
қандай
экан
?
Деразалари
қандай
экан
?
Чиройли
экан
.
Томи
қандай
экан
?
Яхши
экан
. [
Ўтов
]
арқони
қандай
экан
?
Бор
экан
,
дер
.
simmLvB
·
lfwt
·
ns
·
simism
·
izx
·
i
wb
böri a
ğ
zï emsimiš. Äsän-tükäl bolmmïš
[25a–b] – [
қўйни
эмиб
]
бўрининг
оғзи
даво
топди
. [
Қўй
]
эсон
-
омон
қутулиб
қолди
.
simRvT
·
ili
·
simpJ
·
vDRv
·
N RvLv
·
Nq
qan olurupan, ordu yapmïš, eli turmïš
[25b–26a] –
хон
тахтга
ўтириб
(
хон
бўлгач
),
ўрда
қурди
,
элини
оёққа
турғазди
.
1
Там
же
. –
С
. 415.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
91
simRB
·
iL
·
xJv
·
ci
v
usï
č
oyu
ğ
alï
barmïš
[26b–27a] –
уста
ўйинчини
[
ўйинга
]
олиб
борди
.
simaRJ
·
iLvJ
yolï yaramïš
[27b-28a] –
иши
бароридан
келди
.
aKhm
·
aKh
e
ŋ
kä-me
ŋ
kä
[28b] –
овга
.
simR
·
iT
·
aTLvJ
yolta atï armïš
[31a] –
йўлда
оти
ҳолдан
тойди
.
ihq
·
iGw
ögi-qa
ŋ
ï
[31b] –
ота
-
онаси
.
uvJ
·
hiWQRvQ
·
xLT
·
iBvQ
·
uvJ
·
hwW
Gw
·
xLT
·
swKw
öküš atlï
ğ
– ögrü
ŋč
ü
ŋ
yoq. Qobï
atlï
ğ
- qorqun
č
ï
ŋ
yoq
[32a–32b] –
отинг
кўп
бўлса
–
халоватинг
йўқ
.
Отинг
кам
бўлса
–
қўрқинчинг
йўқ
.
Матндаги
“
от
”
сўзи
“
бойлик
,
давлат
”
маъносида
.
NvzLvB
·
NvTQ
·
vWiB
abïn
č
u qatun bolzun
[33b] –
зодагон
аёл
бўлсин
.
simasiK
·
w
t
t
·
xixT
atï
ğ
ï
ğ
tärtrü kisämiš
[34a] –
отни
нотўғри
боғла
-
дилар
.
iRv
·
mLT
talïm urï
[34b] –
жасур
йигит
.
NiqJ
·
nisidi
idišin-ayaqïn
[36a] –
идиш
-
товоғини
.
lfwt
·
ns
esän-tükäl
[36b] –
соғ
-
омон
.
simij
·
wKlit
·
nizw
·
simij
·
vNi
B
bašïnu yemiš. Özin tilkü yemiš
[40a] – [
шу
тариқа
у
]
ўз
бошини
еди
.
Ўзини
тулки
еди
.
nm
·
i
ht
·
LvJ
·
iRq
qarï yol
tä
ŋ
ri-men
[41a–41b] –
қари
йўл
тангриси
[
яъни
,
тақдир
тангриси
]
ман
.
nm
·
simti
·
Gili
ilig itmiš-men
[41b] –
давлатни
барпо
этувчиман
.
Тақдир
тангриси
ер
юзидаги
барча
мавжудоту
нарсаларнинг
мавжудлигини
таъмин
-
лаб
бериш
қудратига
эга
.
Ушбу
жумладан
давлатни
,
халқни
барпо
этиш
ёки
унинг
таназзулга
юз
тутиши
унинг
ҳукми
асосида
бўлиши
тушунилмоқда
.
T
·
xiT
tï
ğ
at
[43a] –
саман
от
.
simNvq
·
ahiKanswt
·
vq
·
aJ#RvT
turuñaya quš tüšnäki
ŋ
ä qonmïš
[52a] –
жумласидаги
turuñaya quš
–
бирикмаси
“
турна
”
1
,
tüšnäk
–
сўзи
“
қуш
уяси
”
2
маъноларини
беради
.
Гапни
қуйидагича
таржима
қилиш
мумкин
:
Турна
уясига
қўнди
.
sim
iK
·
KijiK
·
Kil
·
a
ci
·
Rix
sa
ğ
ïr i
č
rä elik kiyik kirmiš
[53b] –
матни
-
даги
elik kiyik
–
бирикмаси
“
урғочи
қора
эчки
”
3
англамида
келган
.
Жумлани
қуйидагича
ўгириш
мумкин
:
Ов
ичига
урғочи
қора
эчки
кирди
.
it
·
zmv
·
isidi
·
iTLvB
·
xTq
·
izx
·
T
·
zims
semiz at a
ğ
zï qatï
ğ
boltï.
İ
disi umaz,
tir
[55a]
–
гапдаги
qatï
ğ
boltï
сўзини
“
касалланди
”
деб
ўгирсак
,
фол
мазмуни
ойдинлашади
.
Гапни
қуйидагича
таржима
қилиш
мумкин
:
Семиз
отнинг
оғзи
қаттиқлашди
(
яъни
,
касалланди
).
Эгаси
уни
тузата
олмаяпти
,
дер
.
“
Ирқ
битиг
”
ида
қўлланган
айрим
графемаларнинг
вазифаси
бошқа
кўк
турк
ёзувли
матнлардан
фарқли
.
Улар
сирасига
икки
товушни
англатувчи
1
Древнетюркский
словарь
. –
С
. 588.
2
Там
же
. –
С
. 600.
3
Там
же
. –
С
. 171.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
92
лигатура
ҳам
киради
.
Буларнинг
натижаси
матнда
учраган
кўпгина
ибора
ҳамда
бирикмалар
,
баъзи
жумлалар
маъносининг
қайта
ўгирилишига
ва
изоҳланишига
олиб
келди
.
Жумладан
,
ўн
саккизинчи
бўлимнинг
талқини
тубдан
ўзгарди
.
ҲАСАНОВА
ШАФОАТ
Филология
фанлари
номзоди
,
ЎзР
ФА
Алишер
Навоий
номли
Давлат
адабиёт
музейи
Хиромий
“
Тўтинома
”
сининг
қиёсий
таҳлили
Аннотация
.
Мақолада
шу
кунга
қадар
махсус
тадқиқот
объекти
бўлмаган
Хиромий
-
нинг
“
Тўтинома
”
асари
биринчи
марта
Нахшабий
ва
бошқа
ижодкорлар
асарлари
билан
қиёсий
ўрганилиб
,
муаллифнинг
ижодий
ютуқларини
кўрсатиш
билан
бир
қаторда
,
салафлари
асарларидан
қанчалик
фойдаланганлиги
ва
адабий
анъана
қонуниятларига
нечоғлик
риоя
этгани
ҳам
очиб
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Тўтинома
,
Нахшабий
,
Хиромий
,
Хайдарбахш
,
Латифий
,
ҳикоя
,
сюжет
,
манба
,
қиёсий
таҳлил
,
асар
,
қолипловчи
ҳикоя
,
анъана
.
Аннотация
.
В
данной
статье
впервые
проведен
сравнительный
анализ
произведения
Хирами
«
Тутинамэ
»
с
произведениями
Нахшаби
и
других
авторов
,
которое
до
сего
времени
не
было
объектом
специального
научного
исследования
.
В
статье
раскрываются
твор
-
ческие
достижения
автора
,
их
использование
современниками
,
а
также
следование
литетурно
-
художественным
традициям
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Тутинаме
,
Нахшаби
,
Хирами
,
Хайдарбахш
,
Латифи
,
рассказ
,
сюжет
,
источник
,
сравнительный
анализ
,
произведение
,
рассказ
рамка
,
традиция
.
Summary.
The article traces the work "Tutiname" by Hirami, which has not been yet the
object of scientific research. For the first time it was studied comparatively the works of
Nakhshabi and writings of other authors. Besides, here is defined the creative achievements of
Hirami and disclosed those creative moments, which he borrowed from his predecessors and how
he adhered to the canons of literary traditions.
Keywords and expressions:
Tutinamah, Nakhshabi, Khirami, Khaydarbakhsh, Latifi, story,
plot, source, comparative analysis, work, story frame, tradition.
Ўзбек
мумтоз
адабиёти
тараққиётида
адабий
таъсир
ва
адабий
алоқалар
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
Бир
-
бирига
уйғун
оғзаки
ва
ёзма
ёдгорликлар
,
анъанавий
муштарак
сюжетларнинг
мавжудлиги
қадимданоқ
Яқин
ва
Ўрта
Шарқ
халқлари
адабиётига
хос
бўлган
ҳодисадир
.
Ҳикоя
ва
қиссачилик
адабий
анъанаси
шу
адабий
ҳодиса
билан
алоқадор
ҳолда
,
унинг
ажралмас
қисми
сифатида
майдонга
келди
.
Ижодкорлар
асарлари
асосига
киритилган
сюжетлар
Шарқ
халқлари
оғзаки
ижодида
кўп
учровчи
эртак
ва
қиссалар
мазмунига
сингдирилганлиги
билан
анча
машҳурдир
.
Кузатишлар
шуни
кўрсатадики
,
бир
ижодкорнинг
асари
турли
кўринишларда
талай
халқлар
оғзаки
ижодиётида
мавжуддир
.
