SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
42
ОЧИЛОВ
ОЗОД
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Хитой
адабиётшунослигида
бэ
,
сэнг
ва
рамз
масаласига
доир
Аннотация
.
Қадимги
хитой
поэзиясида
мавжуд
ифода
усуллари
“
бэ
, “
сэнг
”
ва
“
рамз
”
тушунчаси
ўртасидаги
фарқни
англаш
ва
улар
ўртасидаги
аниқ
чега
-
раларни
белгилаш
муаммоси
узоқ
йиллар
мобайнида
кўплаб
олимларнинг
баҳсларига
сабаб
бўлди
.
Мақоланинг
мақсади
олимларнинг
қарашларига
суянган
ҳолда
“
бэ
,
“
сэнг
”
ва
“
рамз
”
орасидаги
фарқлар
ва
ўзига
хосликларни
ажратиш
муаммосига
ойдинлик
киритишдан
иборатдир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
б
э
,
сэнг
,
рамз
,
қадимги
хитой
поэзияси
.
Аннотация
.
О
сознание
разницы
и
проблема
определения
границы
между
понятиями
,
являющимися
способам
выражения
“
бэ
”, “
сэнг
”
и
“
символ
”,
сущест
-
вующие
в
древнекитайской
поэзии
,
долгое
время
было
предметом
дискуссии
многих
ученых
.
Ц
елью
статьи
является
внести
ясность
в
проблему
разделения
спе
-
цифических
особенностей
и
разниц
между
“
бэ
”, “
сэнг
”
и
“
символ
”,
опираясь
на
мнения
китайскых
ученых
.
Опорные
слова
и
выражения
:
бэ
,
сэнг
,
символика
,
древнекитайская
поэзия
.
Abstract.
The meanings of “bi”, “xing” and “symbol” remain difficult to distinguish
for a long time, so the problem of distinction between “bi”, “xing” and “symbol” has
become the focus of many scholars’ debates. This article lists some scholars’ opinions of
defining and distinguishing “bi”, “xing” and “symbol”, with an attempt to find the
problems in those opinions.
Keywords and expressions:
bi, xing, symbol, ancient Chinese poem.
Рамз
(symbol)
тушунчаси
хитой
адабиётшунослигига
кириб
келгандан
бошлаб
,
у
адабиётшунослар
томонидан
энг
кўп
эътибор
қаратиладиган
сўзга
айланди
.
Хитой
адабиётшунослигида
,
айниқса
,
поэзияшунослигида
рамзга
нисбатан
олимлар
томонидан
турли
ўзаро
фарқ
қилувчи
муҳокамалар
,
му
-
лоҳазалар
илгари
сурила
бошланди
ва
шунга
мувофиқ
нисбатан
юқори
даражадаги
илмий
назарий
қарашлар
жараёнининг
юзага
келишига
сабаб
бўлди
.
Бу
жараёнлар
асосан
қадимги
хитой
адабиётида
мавжуд
ифода
усуллари
билан
рамз
ўртасида
аниқ
чегараларни
белгилаб
олишга
қаратилган
эди
.
Хитойнинг
XX
аср
20–30-
йиллари
адабиётида
“
рамз
”
ва
анъанавий
比兴
Bi Xing
нинг
қўлланилишидаги
ўзаро
боғлиқлик
масаласи
ҳақида
қизғин
баҳслар
бўлиб
ўтганлиги
манбалардан
яхши
маълум
.
Бунга
1926
йилда
Чжоу
З
уореннинг
шоир
Лю
Баннонгнинг
шеърий
тўпламига
ёзган
сўзбошисидаги
қуйидаги
фикрлари
сабаб
бўлган
эди
: “
外国的新潮流
”
，象征也
:
“
中国的旧手法
”
，
(
比
)
兴也。象征即
“
兴
”
，兴即
“
象征
”
。。。我只认
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
43
抒情是诗的本分，而写法则觉得所谓兴
’
最有意思，用新名词来讲或可以说
是象征。让我说一句陈腐的话，象征是诗的最新的写法，但是也最旧，在中
国也
‘
古已有之
’
”
1
. “
Хорижнинг
янги
оқими
рамздир
:
Хитойнинг
кўҳна
услуби
(
бэ
)
сэнгдир
.
Рамз
–
бу
“
сэнг
”,
сэнг
–
бу
“
рамздир
”.
Мен
фақат
лирикани
шеърнинг
асоси
сифатида
биламан
,
шунингдек
‘
сэнг
’
ёрдамида
ёзиш
услуби
,
бизнингча
қизиқарли
,
буни
янги
бир
ном
орқали
сўзлаш
ёки
бўлмаса
рамз
деб
аташ
мумкин
.
Сизга
бир
c
ийқаси
чиққан
гапни
айтай
,
рамз
–
бу
шеъриятда
энг
янги
услуб
,
аммо
энг
қадиймиси
ҳамдир
,
у
Хитойда
азалдан
мавжуд
”.
Чжоу
З
уорен
анъанавий
шеъриятнинг
ифода
усуллари
орқали
ўзининг
рамз
ҳақидаги
қарашларини
тушунтирмоқчи
.
У
ҳар
иккисини
ўзаро
қиёслаш
орқали
юқоридаги
хулосага
келади
.
Лянг
З
онгдай
“
Шеър
ва
ҳақиқат
”
номли
мақоласида
:
абстракт
тушун
-
чаларни
нарса
-
буюмларга
боғлаш
,
жонланатириш
услубининг
бир
кўри
-
ниши
,
холос
.
Уларнинг
айтарли
қисми
шунчаки
масал
,
асло
рамз
деб
бўлмайди
2
,
деган
ғояни
илгари
суради
.
У
ўзининг
мазкур
қарашлари
билан
Чжоу
З
уореннинг
“
символ
”
ва
“
сэнг
”
бир
-
бирига
яқин
тушунчалардир
,
деган
ғоясига
яқин
туради
.
VI
асрда
ёзилган
Лю
Шиенинг
《文心雕龙》
(“
Адабий
маҳорат
”)
номли
асарида
келтирилишича
,
сэнгни
қўллаётган
адиб
ҳиссиётни
нозик
ўхшатиш
билан
ифодалайди
.
Асарда
тилга
олинган
“
нозик
”
сўзи
бу
айнан
икки
нарса
ўртасидаги
нозик
муносабатдир
.
Кўринишидан
иккаласи
орасида
ҳеч
қандай
фарқ
йўқдек
,
аслида
эса
бир
иккини
,
икки
эса
бирни
англатмоқда
...
Бир
табиат
манзараси
кўз
ўнгимизда
гавдаланган
пайт
,
айни
пайтда
қачонлардир
ўша
вазиятда
рўй
берган
ё
шодлик
,
ё
ғамгинлик
,
ё
тушкунлик
кабиларни
ҳис
қиламиз
,
тасвирланган
табиат
манзараси
бизнинг
маълум
даражада
кай
-
фиятимизга
мос
тушади
”
3
.
Лянг
З
онгдайнинг
фикрича
, “
икки
хил
кўринишдаги
символ
доираси
мавжуд
,
биринчиси
,
“
манзарада
ҳиссиёт
,
ҳиссиётда
манзара
”,
иккинчиси
,
“
манзара
бу
ҳиссиёт
,
ҳиссиёт
эса
манзарадир
”...
Айнан
иккинчи
доира
рамз
талабларига
тўлиқ
даражада
жавоб
беради
”
4
.
Сун
З
уо
-
юн
(
孙作云
)
нинг
“
Модернистик
оқим
шеърияти
ҳақида
”
номли
мақоласи
эълон
қилинди
.
Моҳиятан
унинг
мақоласида
Ғарб
симво
-
лизмининг
Хитой
30-
йиллар
шоирларига
кўрсатган
таъсири
ҳақида
фикр
юритилади
.
Анъанавий
Хитой
адабиётига
хос
бўлган
тушунчалар
ҳақида
фикр
билдириб
,
шундай
таъкидлайди
: “
уларнинг
суягида
/
адабиий
тафак
-
курида
–
дем
./
ҳануз
анъанавий
қараш
сақланиб
қолган
”
5
.
1
周若人：《谈龙集
–
<
扬鞭集
>
序》岳麓书社，
1989
年版，第
40
页。
2
《文学季刊》第一卷第二期，
1934
年
4
月
1
日
3
范文澜．
《
文心雕龙》
注．
北京
：
人
民
文学
出
版社，
2008
，第
601
页。
4
《文学季刊》第一卷第二期，
1934
年
4
月
1
日
5
孙作云
,
《
论
“
现代派
”
诗》
-
发表于
《
清华
周刊》
43
卷
1
期。
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
44
Хитойнинг
XIX–XX
аср
бошлари
йирик
мутафаккирларидан
Бян
Чжилин
(
卞
之
琳
) 30-
йиллар
хитой
адабиёти
ҳақида
романтизмдан
символизмга
ўтиши
ҳақида
фикр
билдириб
: “
Мен
ўзимнинг
байхуа
да
ёзган
янгича
шаклдаги
шеърларимда
ифода
қилинган
фикрлаш
ва
ёзиш
услубимда
қадим
ва
бугун
,
Хитой
ва
хориж
билан
кўплаб
ўхшашликлар
мавжудлигини
ҳис
қиламан
.
Масалан
,
мен
лирик
шеър
ёзаман
,
худди
қадимгиларимиз
шеър
ёзгани
каби
образларга
,
тасвирий
воситаларга
алоҳида
эътибор
қаратаман
”
1
,
деб
таъкидлаган
эди
.
Хитойнинг
қадимги
шеъриятида
фу
,
бэ
,
сэнг
каби
ифода
усулларидан
фойдаланилиб
келинган
.
Албатта
,
мазкур
ўринда
фу
,
бэ
,
сэнг
ифода
усул
-
лари
ва
уларнинг
ўзига
хос
жиҳатлари
ҳақида
маълум
бир
изоҳлар
бериб
ўтишга
тўғри
келади
.
Сун
даврининг
буюк
мутафаккири
ва
неоконфуцийчилик
таълимотининг
асосчиси
Чжу
Си
“
Шеърлар
тўплами
” (
《诗集
传
》
)
да
“
фу
”
ифода
усули
ҳақида
қарашларини
баён
этиб
: “
赋者
，
敷
陈
其事
而
直言
之
者
也
”
2
. “
Фу
–
во
-
қеа
-
ҳодисаларни
тафсил
қилиш
,
бевосита
ифода
этишдир
”.
Бевосита
ифода
“
фу
”
ни
“
бэ
”
ва
“
сэнг
”
дан
ажратиб
турувчи
фарқли
жиҳати
.
Таниқли
олим
Чженг
Сюан
(
郑玄
) “
фу
”
ҳақида
бошқачароқ
фикрни
билдиради
:
“
赋
之
言铺
,
直铺
陈
今
之
政教善恶
”
3
. “
Фу
бугунги
ҳукумат
ишлари
,
таълим
-
тарбиянинг
яхши
ёки
ёмон
томонларини
бевосита
тафсилий
баён
қилмоқдир
”.
Иккала
олимнинг
фу
борасида
билдирган
фикрлари
деярли
бир
хил
.
Аммо
,
Чжу
Си
“
фу
”
нинг
адабиётдаги
ўрнини
Чженг
Сюандан
кўра
чуқурроқ
тушунган
.
“
Бэ
”
Ли
Пинг
фикрича
метафора
4
.
Чжу
Сэ
“
бэ
”
ҳақда
қуйидагича
фикр
билдиради
:
“
比
者
以
彼状此
,
如
《
螽斯
》
、
《
绿衣
》之
类
是也
”
5
. “
Бэ
бирини
бошқасига
таққослашдир
.
《
螽斯
》
,
《
绿衣
》
каби
шеърлар
шу
тоифага
мансубдир
”.
Шу
билан
бирга
шундай
таъкидлайди
:
“
比是以一
物
比一
物
,
而所
指
之
事常
在
言
外
”
6
– “
Бэ
бирор
нарсани
бошқа
бир
нарса
билан
қиёслаш
,
бироқ
,
воқеанинг
англануви
тилдан
ташқаридир
”.
Бундан
шундай
тушунча
ҳосил
қилиш
мумкин
: “
Бэ
”
усули
ёрдамида
ёзилган
шеърни
тўғридан
-
тўғри
тушунмаслик
керак
,
шеър
мисраларининг
маъноси
тилдан
ташқарида
,
бир
нарсани
таърифлай
туриб
бошқа
нарсага
урғу
берилади
.
“
Бэ
”
усулида
яратилган
шеърларни
қандай
тушунмоқ
керак
,
деган
саволга
Чжу
Си
шундай
жавоб
қилади
: “
Бирор
нарса
билан
1
卞
之
琳
：《
鱼目
集》
由
文
化生活出
版社
出
版，
1935
年
2
朱塞
:
《诗集
传
》
,
上海
:
上海
古
籍出
版社
,1979
年
,
第
2
页。
3
郑玄
注
、贾公彦疏
:
《周
礼
注
疏
》
,
《
十三经
注
疏
》本
,
北京
:
中
华
书
局
,1979
年
,
第
796
页
4
李平
：
“
诗
六义
“
学
术史研究
，
华
中
师
范
大
学文学
院
，
武汉
，
2013
年，第
121
页。
5
朱熹
:
《
仪礼经传通解
》
,
第
9
卷
,
《
四库全
书》本
,
第
13-14
页
,
6
朱熹
:
《
朱子语类
》
,
第
6
册
,
北京
:
中
华
书
局
,1986
年
,
第
2068
页。
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
45
таққосланаётганда
,
реал
воқеага
асосланилади
.
Масалан
, “
Назмнома
”
даги
“
螽斯
” (“
Чигиртка
”)
шеърини
олайлик
:
“
螽斯羽诜诜兮，宜尔子孙振振兮
...”
(“
Чигирткалар
қанотин
қоқиб
,
галалашиб
учиб
юришар
.
Бола
-
чақанг
шун
-
чалар
кўп
,
санамоқдан
чалғиб
кетишар
...”)
‘
Чигиртка
’
сўзи
маълум
бир
одамга
нисбатан
ишлатилмоқда
,
кейинги
мисрадаги
‘
бола
-
чақанг
’
ни
эса
реаллик
билан
қанчалик
боғлиқ
эканлигини
айтмаса
ҳам
бўлади
.
Мана
шуларнинг
барчаси
“
бэ
”
дир
.
1
”
“
Бэ
”
ифода
усулида
ошкоралик
мавжуд
бў
-
либ
,
нимага
урғу
берилаётганлиги
аниқ
кўриниб
туради
,
айнан
шу
жиҳати
“
бэ
”
нинг
ўзига
хослигини
белгилайди
..
“
Чигиртка
”
шеърида
бэ
дан
чи
-
ройли
фойдаланилган
,
чигиртка
орқали
маликанинг
бола
-
чақаси
кўп
эканлигига
урғу
берилмоқда
.
Бироқ
шеърда
бу
ҳолат
тўғридан
-
тўғри
сўзланмасдан
,
чигиртканинг
бола
-
чақаси
шаклида
қўлланилмоқда
”
2
.
Юй
Чунхай
(
于春海
)
“
бэ
”
метафора
эмас
,
деган
фикрни
илгари
суради
.
Сабаб
у
кишида
тасаввур
уйғотади
ва
унинг
ёрдамида
бирор
абстракт
ҳолат
ёки
шоирнинг
ўй
-
хаёли
,
кайфияти
кабилар
бир
-
бири
билан
қиёсланади
,
натижада
ҳолатнинг
янада
таъсирлироқ
бўлишига
эришилади
3
.
Масалан
:
艺麻如
之
何
?
//
衡从其亩
。
//
娶妻如
之
何
? //
必告父母
。
//
析薪
如
之
何
? //
匪斧不克
。
//
娶妻如
之
何
? //
匪媒不
得。
(
《诗
经
·
齐风
·
南山
》
)
Кунжут
-
ни
қандай
экар
? //
Ариқ
қазиб
,
ер
ағдар
. //
Хотинни
қандай
олар
? //
Ота
-
онанг
топсин
хабар
. //
Ўтинни
қандай
қилар
? //
Болтасиз
бари
бекор
. //
Хотинни
қандай
олар
? //
Совчисиз
бўлмас
бу
кор
(“
Назмнома
” “
Жануб
тоғ
”).
Юқоридаги
шеърда
кунжут
экиш
учун
ариқ
қазиб
,
ер
ағдариш
зарурлиги
,
уйланиш
учун
,
авваламбор
,
ота
-
онага
айтиш
зарурияти
;
ўтин
қилиш
учун
болта
нақадар
кераклиги
,
уйланиш
учун
совчи
шу
қадар
муҳимлиги
ўзаро
солиштирилмоқда
.
Демак
,
кунжут
экиш
учун
ариқ
қазиб
ер
ағдариш
,
ўтин
қилиш
учун
болта
керак
каби
ҳолатлар
хотин
олиш
учун
ота
-
онага
айтмоқ
ва
совчисиз
бу
иш
битмаслик
тасаввурини
ҳосил
қилмоқда
.
Бу
ерда
“
кунжут
экиш
”
ва
“
хотин
олиш
”, “
ариқ
қазиб
,
ер
ағдариш
”, “
ота
-
онага
айтмоқ
”,
“
болта
”
ва
“
совчи
”
ўртасида
қатъий
муносабат
мавжуд
эмас
,
лекин
тасав
-
вурга
суянган
ҳолда
одамда
аниқ
бир
мантиқни
юзага
келтиради
;
кунжут
экмоқчи
бўлсанг
,
ариқ
қазиш
ва
ер
ағдариш
қонуниятига
амал
қилиш
қанчалик
зарур
бўлса
,
уйланиш
учун
ота
-
онага
айтиш
,
совчи
ёллаш
шу
қадар
муҳимлиги
ҳақида
тасаввур
ҳосил
қилади
. “
Ўтин
қилиш
”
да
“
болта
”
нинг
вазифаси
билан
“
хотин
олиш
”
да
“
совчи
”
нинг
вазифаси
шеърда
ўзаро
ўхшашлик
ролини
ўйнамоқда
.
Булар
айнан
ўзаро
бир
-
бирига
қатъий
ўхшаш
бўлмаган
намуналардан
аниқ
равишда
фойдаланишнинг
мантиқий
усулидир
.
“
Сэнг
”
усули
.
“
Сэнг
”
Чжу
Сининг
таъкидлашича
,
ўзга
нарса
орқали
ифодаланаладиган
воқеа
-
ҳодисалар
.
У
шундай
дейди
:
1
朱熹
:
《
朱子语类
》
,
第
6
册
,
北京
:
中
华
书
局
,1986
年
,
第
2069
页。
2
朱熹
:
《
朱子语类
》
,
第
6
册
,
北京
:
中
华
书
局
,1986
年
,
第
2069
页。
3
于春海
：
“
比
”
、
“
兴
”
不
是
比
喻
//
汉语
学
习
，
2002
年，
6
月，第
3
期，第
50
页。
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
46
“
先
言
他
物
以
引起
所
詠
之词也
”
1
. “
Дастлаб
тилга
олинган
предмет
келтириб
чиқарган
барча
айтилган
сўзлардир
”.
“
Сэнг
”
борасидаги
тушунчалар
асосан
иккитадан
иборат
бўлиб
,
дастлабкиси
“
мантиқсиз
боғланиш
”
дир
,
масалан
,
《
小雅
.
大
东
》
даги
“
Дошқозони
тўла
овқатдир
//
қошиқлари
қип
-
қизил
ёғоч
”
билан
“
кўчалари
теп
-
текис
қайроқ
//
равонлиги
камоннинг
ўқи
”
бир
-
бири
билан
маъносиз
муносабат
орқали
боғланган
,
дея
таъкидлайди
2
.
Иккинчиси
“
мантиқий
боғланиш
”
дир
.
Уни
“
Назмнома
”
нинг
биринчи
шеъри
“
Балиқчи
қуш
”
да
учратиш
мумкин
:
关关雎鸠
//
在
河
之
洲
//
窈窕淑女
。
//
君
子
好逑
。
//
参差荇菜
，
//
左右
流之。
//
窈窕淑女
，
//
寤寐求
之。
“
Ба
-
лиқчи
қушлар
қуриллар
//
Дарёнинг
қумлоғида
//
Чиройли
меҳрибон
қиз
//
Мард
йигит
орзуси
-
да
. //
Баланд
паст
нилуфарлар
, //
Ўнгу
сўлдан
тергуси
//
Г
ўзал
ва
меҳрибон
қиз
//
Ўнгу
тушим
орзуси
”.
Чжу
Сининг
фикрича
,
балиқчи
қушнинг
ўзгачалиги
ва
вафодор
қуш
эканлиги
қизнинг
садоқатли
эканлигига
,
нилуфар
гулнинг
тоза
ва
нафислиги
қизнинг
гўзаллиги
ва
меҳрибонлиги
кабилар
билан
ўхшаш
.
Бу
эса
айнан
“
мантиқий
боғланиш
”
дир
3
.
Бироқ
,
“
бэ
”
ва
“
сэнг
”
борасида
билдирилган
фикрлар
орасидан
бу
икки
хил
ифода
усулининг
ўртасидаги
аниқ
фарқларни
илғаб
олиш
мушкул
.
Хан
сулоласи
даври
адабиётшунос
олими
Чженг
Сюан
(
郑玄
) “
Чжоу
подшолигининг
урф
-
одатлари
”
китобига
ёзган
шарҳида
“
бэ
”
ва
“
сэнг
”
ни
шундай
фарқлайди
:
“
比
,
见
今
之
失
,
不敢斥
言
,
取
比
类
以
言
之
;
兴
,
见
今
之
美
,
嫌
于
媚谀
,
取
善事
以
喻劝
之
”. “
Бэ
,
бугунги
замоннинг
ёмон
то
-
монларини
тўғридан
-
тўғри
айтишга
журъат
қилмасдан
,
шунга
ўхшаш
бошқа
бирор
нарса
орқали
сўзламоқдир
;
сэнг
,
бугунги
замоннинг
яхши
то
-
монларини
янада
жозибали
ифодалаш
мақсадида
яхши
нарса
ва
ҳодисаларга
мисол
қилиб
ифода
этмоқдир
4
”.
Чженг
Сюан
фикрича
, “
бундан
“
бэ
”
билан
“
сэнг
”
нинг
ўртасидаги
асосий
фарқ
сиёсатнинг
салбий
ёки
ижобий
томонларини
шу
ҳолатга
ўхшаш
мисоллар
ёрдамида
ифодалаётганлиги
англашилади
”.
Яъни
, “
бэ
”
бугунги
замоннинг
салбий
томонларини
киноя
остига
олса
,
“
сэнг
”
бугунги
замоннинг
ижобий
томонларини
унга
монанд
,
мос
келувчи
мисоллар
ёрдамида
мадҳ
этишдир
.
Бироқ
,
Чженг
Сюан
бу
масалага
сиёсий
нуқтаи
назардан
ёндашган
бўлиб
,
улар
ўртасидаги
фарқни
санъатга
оид
қилиб
тушунтириб
бермаган
.
Чженг
Сюаннинг
қарашлари
кейинчалик
Лю
Шиега
ҳам
таъсир
қилади
.
У
“
Адабий
маҳорат
”
асарининг
“
Бэ
”
бўлимида
“
бэ
”
ва
“
сэнг
”
ни
фарқлар
экан
,
Лю
Шиенинг
фикри
деярли
Чженг
Сюаннинг
қарашлари
билан
ҳамоҳанглигини
кузатамиз
5
.
Шу
билан
бирга
Лю
Шие
қуйидагича
фикрларни
ҳам
илгари
суради
: “
故
比
者
，
附
也
；
兴
者
，
起
也。
附理
者
切
类
以
指事
；
1
朱熹
：《诗集
传
》，
北京
：中
华
书
局
，
1980
年，第
1
页。
2
朱熹
：《
朱子语类
》，第
6
册
，
北京
：中
华
书周，
1986
年，第
2124
页。
3
季本
:
《诗说
解
顾
》
,
第
1
卷
,
《
景印
文
渊阁
四库全
书》
,
台
北
:
台湾商务印
书
馆
,1983
年
,
第
7
页。
4
传
世藏
书
·
经库
·
十三经
注
疏
·
周
礼
注
疏
．
海
南
：
海
南
国
际
新
闻
出
版中心，
1996,
第
339
页。
5
范文澜．
《
文心雕龙》
注．
北京
：
人
民
文学
出
版社，
2008
，第
601
页。
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
47
起
情
者
依微
以
拟议
。
起
情
故
兴
体
以
立；
附理故
比
例
以
生
”
1
.
Яъни
, “
Бэ
,
му
-
раккаб
солиштирмадир
,
сэнг
эса
ҳиссиётни
уйғотар
.
Мураккаб
солиштирма
дегани
,
бир
-
биридан
катта
фарқ
қилувчи
нарса
ва
ҳодисалар
ўртасида
ўхшашлик
топиб
моҳиятни
очиб
бермоқдир
;
ҳиссиётни
уйғотмоқ
эса
,
нарса
-
ҳодисанинг
нозик
жиҳатидан
келиб
чиққан
ҳолда
мазмунни
ҳавола
этмоқдир
.
Ҳиссиёт
уйғота
олгандагина
“
сэнг
”
юзага
келар
,
бир
-
бирларига
узоқ
нарса
-
ҳодисалар
ўртасида
ўхшашлик
топилсагина
“
бэ
”
пайдо
бўлар
.
Ё
зувчи
ичидаги
нафратни
айтмоқчи
бўлса
, “
бэ
”
дан
,
нозик
ўхшатишлар
орқали
киноя
қилмоқчи
бўлса
“
сэнг
”
дан
фойдаланар
”.
Жанубий
сулола
даврида
яшаб
ижод
этган
адабиётшунос
ва
танқидчи
Чжонг
Ронг
(
钟嵘
468
～
518) “
Шеърий
асарлар
” (
《诗
品
》
)
ида
шундай
дей
-
ди
: “
文已
尽
而意有
馀
，兴也
；因
物
喻志
，比也
2
”,
яъни
,
асарда
тугалланган
маънодан
ортиқчалик
мавжуд
бўлса
,
у
‘
сэнг
’
дир
;
мақсад
,
бирор
нарсага
қиёсланса
,
у
‘
бэ
’
дир
”.
Бу
ерда
яна
бир
“
бэ
”
билан
“
сэнг
”
орасидаги
фарқ
борасидаги
янгича
нуқтаи
назарни
кўриш
мумкин
.
Тугалланган
маънодан
ташқари
ортиқчалик
мавжуд
,
дейилганда
ўқувчининг
шеърий
асарни
ўқиб
бўлгач
,
ундан
олган
ўзгача
туйғулар
ва
бошқа
ҳиссиётларнинг
ёдга
тушиши
назарда
тутилаётганлигига
диққат
қаратмоқ
лозим
.
Сонг
даври
адабиётшунос
олими
Ли
Чжонгменгнинг
(
李
仲蒙
)
“
бэ
”
ва
“
сэнг
”
ҳақидаги
фикри
қуйидагича
:
“
索
物
以
托
情谓之比，情
附
物者
也
；触
物
以
起
情谓之兴，
物
动
情
者
也
”
3
.
Яъни
, “
Бирор
нарса
ёрдамида
ҳиссиётнинг
қиёсланиши
‘
бэ
’
дир
;
бирор
нар
-
сага
боғланган
ҳолда
маълум
ҳиссиётни
юзага
келитириш
‘
сэнг
’
дир
,
у
ҳиссиётларни
қўзғатадир
”.
Ли
Чжонгменг
“
бэ
”
ва
“
сэнг
”
ўратсидаги
фарқни
тушунтирар
экан
,
унинг
қарашлари
“
ҳиссиёт
”
га
асосланганлигини
куза
-
тамиз
.
“
Бэ
”
қўлланилганда
нарса
-
буюм
фаол
тарзда
ҳиссиёт
билан
солиш
-
тирилади
,
нарса
-
буюм
инсон
орқали
ҳиссиётга
эга
қилинади
,
ижодкор
маълум
бир
фикр
ёки
ҳис
-
туйғуни
ифодалаш
учун
унга
мос
тушадиган
образни
қидиради
. “
Сэнг
”
да
эса
нарса
-
буюмга
пассив
боғланган
ҳолда
маъ
-
лум
бир
ҳиссиёт
юзага
келтирилади
,
нарса
-
буюм
ёки
бирор
ҳолат
инсонда
маълум
бир
ҳиссиётни
уйғотиши
керак
,
яъни
,
ижодкор
ўй
-
фикр
ёки
ҳис
-
туйғуларини
образ
орқали
қўзғатади
.
Бундан
ташқари
,
кўпгина
олимлар
“
бэ
”
ва
“
сэнг
”
ни
бир
-
биридан
фарқ
-
лаш
мушкуллигини
мисоллар
ёрдамида
тушунтиришга
ҳаракат
қилишади
ва
улар
орасида
кўпгина
зиддиятли
фикрлар
мавжуд
.
Мисол
тариқасида
одатда
“
Назмнома
”
дан
ўрин
олган
“
Шарқ
шамоли
”
шеърини
келтириш
мумкин
:
“
习习谷风
//
以
阴
以
雨
。
//
黾勉同
心，
//
不
宜
有
怒
。
//
采葑采菲
，
//
无
以
下
体
。
//
德音莫违
，
//
及尔同死
。
” “
Эсар
енгил
ёқимли
шарқ
ша
-
1
范文澜．
《
文心雕龙》
注．
北京
：
人
民
文学
出
版社，
2008
，第
604
页。
2
钟嵘
．
诗
品
．中
州
古
籍出
版社
,
郑
州
: 2010
，第
39
页。
3
胡寅
．
崇正辩
斐然
集
,
中
华
书
局
,
北京
: 1993,
第
386
页。
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
48
моли
, //
Булут
келиб
совуқ
ёмғир
ёғади
. //
О
ғир
кунни
елкалашиб
енгмоқ
керак
, //
Ўз
-
ўзидан
нега
жаҳлинг
чиқади
. //
Турпу
шолғом
терсам
гар
, //
Воз
кечиб
бўларми
илдизидан
ҳеч
, //
Учрашганда
умрбод
ёримсан
деб
, //
Берган
ваъданг
чиқмайди
ёдимдан
ҳеч
”.
Баъзи
адабиётшуносларнинг
қарашича
,
ёқимли
шамол
яхши
ҳисларни
,
совуқ
ёмғир
ёмон
ҳисларни
қўзғатади
.
Шу
сабабдан
ҳам
улар
“
сэнг
”.
Бошқа
бир
гуруҳ
адабиётшунос
олимлар
фикрича
,
ёқимли
шамол
уларнинг
илк
учрашувига
,
совуқ
ёмғир
эса
икки
ёрнинг
айрилиғига
ўхшатилмоқда
ҳамда
турпу
шолғом
оилада
эру
хотин
бир
-
биридан
ажралмас
деган
ғояга
урғу
бермоқда
ва
бу
“
бэ
”
дир
.
Бундай
фикрлар
хилма
хиллигини
яна
кўплаб
учратиш
мумкин
.
Чжу
Г
уангчян
1932
йил
ноябр
ь
ойида
чоп
этилган
“
Г
ўзаллик
ҳақида
”
(
《
美
谈》
)
асарида
30-
йилларда
биринчилардан
бўлиб
рамз
бу
–
“
бэ
”,
деган
назарияни
ўртага
ташлайди
.
У
шундай
дейди
: “
Барча
айтаётган
рамз
бу
–
“
А
” “
Б
”
нинг
белгисидир
, “
А
” “
Б
”
нинг
белгиси
сифатида
,
одатда
,
ассо
-
циациялашувни
юзага
келтиради
.
У
рамзнинг
энг
фойдали
томони
шундаки
,
конкрет
нарса
-
буюм
ёки
воқеа
абстракт
тушунчанинг
ўрнини
эгаллайди
...
Рамз
ҳақида
лўнда
гапириладиган
бўлса
, “
мазмун
предметда
”
дейиш
мум
-
кин
...,
деган
ғояни
илгари
суради
.
Лянг
З
онгдай
《象征
主
义
》
(
《
Символизм
》
)
асарида
Чжу
Г
уангчяннинг
фикрига
қарши
бориб
,
унинг
хатоси
бадиий
санъатдаги
“
рамз
”
билан
стилистикадаги
“
бэ
” (
метафора
)
ни
битта
нарса
деб
ўйлаганлигида
,
дейди
.
У
шунингдек
,
қуйидагича
фикрларни
билдиради
: “
Рамз
бошқа
тушунча
.
Мен
уни
“
Назмнома
”
даги
“
сэнг
”
га
яқин
деб
ҳисоблайман
. “
Бадиий
маҳорат
”
да
шундай
дейилади
: “
Сэнг
ҳиссиётни
нозиклик
билан
ўхшатмоқдир
”.
Айти
-
лаётган
нозиклик
икки
нарса
ўртасидаги
нозик
муносабат
.
Юзаки
қараганда
иккаласи
ўртасида
ҳеч
қандай
алоқадорлик
мавжуд
эмасдек
кўринади
,
аслида
,
бу
ерда
бир
иккига
,
икки
эса
бирга
тенгдир
.
Рамзнинг
ўзига
хослигини
“
нозик
ўхшатиш
”
деган
сўзлар
билан
бериш
ўринлидир
1
”.
“
Рамз
”
ва
“
бэ
”, “
сэнг
”
ларни
ўзаро
қиёслаш
орқали
уларнинг
тасвирий
восита
нуқтаи
назаридан
конкрет
ўхшаш
жиҳатларга
эга
эканлигини
пайқаш
мумкин
.
Масалан
,
рамз
ва
“
бэ
”, “
сэнг
”
бир
хил
равишда
икки
нарса
ўрта
-
сидаги
муносабатни
ифодалайди
;
уларда
асил
маънони
яширин
ифодалаш
каби
бадиий
хусусият
мавжуд
ва
ҳоказо
.
Бироқ
, “
рамз
”
тўла
-
тўкис
“
сэнг
”
билан
мос
эмас
. “
Сэнг
”
ёрдамида
ифодаланаётган
маъно
,
одатда
,
матнда
мавжуд
ва
буни
осон
илғаб
олиш
имкони
бор
. “
Рамз
”
эса
унинг
объекти
матнда
албатта
кўриниш
бериши
шарт
эмас
,
рамз
англатаётган
маъно
аксар
ҳолатларда
яширин
ишора
ҳамда
ўқувчининг
билими
,
дунёқараши
ва
ассоциатив
тажрибаси
ўзаро
бириккан
ҳолда
юзага
чиқади
.
Рамзлар
шартли
белги
бўлгани
учун
ўзгарувчандир
.
В
ақт
ўтиши
билан
баъзан
ижтимоий
давр
,
гуруҳ
,
оқимлар
таъсирида
ўз
маъносини
ўзгартиради
.
Қ
адимги
хитой
1
《文学季刊》第一卷第
2
期，
1934
年
4
月
1
日
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
49
адабиётшунослигида
“
бэ
”, “
сэнг
”
каби
ифода
усулларининг
мавжудлиги
ва
унинг
кенг
қўлланилганлиги
ўша
даврлар
поэзиясида
рамзий
ифодалар
бўлмаган
деган
хулосага
олиб
келмаслиги
керак
.
Қ
адимги
хитой
поэзиясини
ўрганиш
натижасида
кўплаб
поэтик
образларнинг
рамз
даражасига
кўтарилганлигига
гувоҳ
бўлиш
мумкин
.
Уларни
илмий
тадқиқ
қилиш
тадқиқотчи
олдига
авваламбор
“
бэ
”, “
сэнг
”
ва
поэтик
рамз
ўртасидаги
чега
-
раларни
аниқлаб
олиш
талабини
қўяди
.
ХАЛМУРЗАЕВА
НАДИРА
Старший
научный
сотрудник
-
исследователь
,
Таш
Г
ИВ
К
истории
коммуникативной
категории
вежливости
в
прагмалингвистическом
аспекте
:
опыт
зарубежной
лингвистики
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматриваются
подходы
к
изучению
категории
вежливости
,
которые
исследуется
в
различных
аспектах
в
лингвистике
зарубежных
странах
.
Кроме
того
,
подробно
рассматриваются
существующие
основные
тео
-
ретические
концепции
вежливости
:
вежливость
в
качестве
социальной
нормы
;
вежливость
в
качестве
речевых
максим
и
правил
;
вежливость
в
качестве
«
сохранения
лица
»;
вежливость
в
качестве
прагмалингвистической
категории
.
Опорные
слова
и
выражения
:
вежливость
,
концепции
вежливости
,
сохранение
лица
,
прагмалингвистический
аспект
,
коммуникативная
категория
вежливости
.
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
хорижий
лингвистикада
Ҳурмат
категорияси
муаммоси
прагмалингвистик
аспект
нуқтаи
назаридан
кўриб
чиқилади
.
Бундан
ташқари
,
мавжуд
асосий
ҳурмат
назарий
концепциялари
таҳлил
қилинади
:
ҳурмат
–
ижтимоий
мезон
сифатида
,
ҳурмат
–
нутқий
максим
ва
қоидалар
сифатида
,
ҳурмат
– “
юз
сақлаш
”
сифатида
,
ҳурмат
–
прагмалингвистик
категория
сифатида
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
хушмуомалалик
,
хушмуомалалик
асослари
,
ўз
юзини
сақлаш
,
прагмалингвистик
жиҳат
,
хушмуомалаликнинг
коммуникатив
категорияси
.
Abstract.
The paper discusses the approaches of studying theory of politeness, which
researches in different aspects in foreign lingvistics. The paper is analyzed in the basic
theories of politeness category, which of them is the politeness as social norm, politeness
as speech maxim and rules, politeness as face care, politeness as pragmatics category.
Keywords and expressions:
politeness, theory of politeness, face, pragmatic aspect,
communicative politeness.
В
зарубежной
лингвистике
многоаспектное
исследование
категории
вежливости
началос
ь
во
второй
половине
XX
столетия
.
Наблюдается
тен
-
денция
выделения
вежливости
в
отдел
ь
ную
проблему
,
к
которой
проявляют
