SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
13
паризод”, “нозанин”, “сийм”, “дилрабо”, “шаҳсувор”, “сарви гулхад”,
“ғамкаш”, “моҳтобий”, “биллур”, “лоларух”, “хўблар шоҳи”, “хунрез”,
“қуёш”, “шамшоди қасабпўш”, “насрин”, “маъшуқи чолок” жами 44
сифатларда мужассам бўлган.
Бу сифатлар бир томондан, Шириннинг гўзалликда тенгсиз жонзотлигини
ва инсоннинг қанчалар комил мавжудот қилиб яратилганини ифодаласа,
иккинчи томондан, Алишер Навоийнинг шоир сифатида тасвир маҳорати
нечоғлиқ юксаклигини ва сўз бойлиги қанчалар теранлигини кўрсатади.
ВОҲИДОВ АВАЗБЕК
Филология фанлари номзоди, доцент, ТошДШИ
Тасаввуф терминларининг шаклланишида метафоранинг
қўлланиши
Аннотация. Мақолада тасаввуф терминларининг шаклланишида метафора-
нинг қўлланиши ҳақида маълумот берилади. Муаллиф тегишли терминлар мисолида
кенг истеъмолдаги лексик қатлам бирликларининг ташқи ўхшашлик, тушунчалар
ва вазифалар яқинлиги асосида тасаввуф терминларига айланиши ҳолатларини
тақдим этади.
Таянч сўз ва иборалар:
Тасаввуф, термин, метафора, кенг истеъмолдаги
лексика, ташқи ўхшашлик, тушунчалар яқинлиги, вазифалар ўхшашлиги.
Аннотация. В статье даются сведения о применении метафоры при фор-
мировании терминов суфизма. Автор на примере соответствующих терминов
представляет случаи превращения единиц общеупотребительного пласта лексики
на основе сходства внешних признаков, понятий и функций в термины суффизма.
Опорные слова и выражения: суфизм, термин, общеупотребительная лексика,
сходство внешних признаков, близость понятий, близость функций.
Abstract. The article deals with the information about using metaphors in the forming
of ‘Sufism’ terms. Author introduces positions external appearance of lexical solidarity in
the wide advantage, changing ‘Sufism’ terms in the base nearness of functions and
conceptions, in the example of belonging terms.
Keywords and expressions: sufism, term, metaphor, lexical solidarity, wide
advantage, external characteristics, proximity concepts.
Лексик бирликлар семантикасидаги миллий ўзига хосликлар тасаввуф
терминологиясининг шаклланишида юз берган лексик-семантик жараён-
ларнинг асоси ёки бошқача қилиб айтганда, мазкур жараёнларнинг йўна-
лишини белгиловчи омил сифатида эътироф этилиши мумкин. Тасаввуф
терминларининг шаклланишини таъминлаган семантик ўзгаришлар, хусусан,
метафоранинг тасаввуф терминлари вужудга келишидаги роли эса, умумий
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
14
планда ҳам, хусусий планда ҳам деярли ўрганилганмаган масалалар қаторига
киради.
Ҳозиргача биз кўриб чиқишга муваффақ бўлган лексикографик ман-
баларнинг аксариятида
1
турли лексик бирликларнинг тасаввуф терминларига
айланиши жараёнларини таҳлил этиш имконини берадиган кенг қамровли
материал жамланган. Уларда терминларнинг дефинициялари қаторлари
тақдим этилгани ва энг асосийси, мазкур терминларнинг қўлланишига
мисолларнинг жуда мўътабар манбалардан олингани эса, ундай семантик
ўзгаришларни асосли таснифлаш имконини беради. Мақоламизда лексик
бирликлар семантикасидаги ўзгаришларнинг амалга ошишида метафоранинг
қўлланишига доир кузатувлар натижалари тақдим этилади. Ўз-ўзидан
маълумки, мақолада лексик бирликларнинг барча қатламларини қамраб
олиш имконияти мавжуд эмас. Шунинг учун тилшуносликда турли номлар
билан аталувчи
2
сўзлар қатлами, яъни кундалик ҳаётимизда биз деярли
автоматик равишда қўлловчи, яъни ўта фаол луғат бирликлари қаторини
ташкил этувчи сўзлар қатлами билан чекланиб, уларнинг тасаввуф
терминларига айланишида метафоранинг қўлланиш хусусиятларини кўриб
чиқамиз. Зикр этилган лексик бирликлар гуруҳи кундалик турмушда кенг
қўлланиши, ортиқча изоҳларсиз ҳам тушунарлилиги ва стилистик нейтрал-
лиги билан характерланади. Мазкур қатлам луғат таркибининг ядросини
ташкил этади ва бу муҳим мажмуасиз тилни тасаввур қилиш ҳам, нутқий
алоқа ҳақида гапириш ҳам мумкин эмас.
Кенг истеъмолдаги сўзларнинг кўп маънолилиги ва бунинг устига
тегишли маъноларининг дифференциалашмагани уларнинг терминларга
айланишига тўсиқ бўла олмайди. Бунга турли соҳа терминологияларига
енгил кўз ташлабгина ҳам амин бўлиш мумкин.
Кузатилган фактологик материал тасаввуф терминлари учун асос бўлган
кенг истеъмолдаги сўзларнинг қуйидаги гуруҳларини ажратиш имконини
берди
3
:
1. Табиий борлиққа оид нарсалар номлари:
بآ
“сув” – тасаввуфда
“маърифат”
4
;
نامسآ
“осмон” – тасаввуфда “ғайб дунёси ватани”;
بات فآ
“қуёш” –
тас. “ҳаёт, маърифат”;
ربا
“булут” – тасаввуфда “ҳижоб”;
هيداب
“саҳро, биёбон”
– тас. “мушкилот, тўсиқлар”;
رحب
“денгиз” – тасаввуфда “мавжудот
дунёси”;
هوك
“тоғ” – тасаввуфда “сайру сулукдаги тўсиқ, қийинчилик” ва шу
каби жами 32 та термин.
1
Масалан, қаранг:
1372
نارهت ِ ینافرع تاریبعت و تاحلاطصا و تاغل گنهرف ِ ی داجس رفهج دی س
2
Мукаррамов М. Илмий услубда умумистеъмол лексиканинг қўлланишига доир. Ўзбек
тилшунослигининг айрим масалалари. – Т., 1979. 112–117-б.
3
Гуруҳлашда, асосан, Э. Бегматов муаллифлигидаги “Ҳозирги ўзбек адабий тилининг
лексик қатламлари (– Т.: Фан, 1985). асарининг 11–13 саҳифаларидаги таснифга таянилди ва
тегишли ўзгартиришлар киритилди.
4
тас.
қисқартмаси “тасаввуфий маъноси” бирикмасини ифодалайди.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
15
2. Табиий ҳодиса ва жараёнлар номлари:
داب
“шамол” – тас. “файз,
ғойибий ёрдам”;
ناراب
“ёмғир” – тас. “Ҳақ таоло файзи ва тўлиқ раҳмати”;
قرب
“чақмоқ” – тас. “сайру сулукка чақирувчи дастлабки нур” ва шу каби жами
10 та термин.
3. Инсоннинг руҳий ҳолати билан боғлиқ сўзлар:
انغتسا
“истиғно,
беҳожатлик” – тас. “ҳеч нарсага эҳтиёж сезмаслик, дунё бойликларига умид
қилмаслик”;
ماهلا
“илҳом” – тас. “Мутлақнинг эълон қилиниши ва шаръан
хосларнинг қалбида жилоланиши” ҳамда шу каби 29 та термин.
4. Инсоннинг жисмоний ҳаракат ва ҳолатлари билан боғлиқ номлар:
يرادیب
“бедорлик, уйқусизлик” – тасаввуфда “убудиятдаги ҳушёрлик олами”;
ا
تماقتس
“истиқомат” – тасаввуфда “сулук арконларидан бири: тўғриланиш, туриш”
ва шу каби 16 та термин.
5. Одам ва ҳайвонларнинг номлари:
مدآ
“одам” – тас. “Абул-башар”;
بابرا
“арбоб” – тас. “Авлиёуллоҳлар ва хос Аҳлуллоҳлар”,
امر
“илон” – тас. “ёмон
(харом) нарсаларга интилувчи нафс” ва шу каби 14 та термин
1
.
6. Одам ва ҳайвон тана аъзолари номлари:
وربا
“қош” – тас. “вужуд олами
ундан гўзаллик оладиган зот ҳожиби (қўриқчиси)”;
يناشیپ
“пешона” –
тас. “илоҳий сир-асрорлар мазҳари”;
ضراع
“ораз (чеҳра, юз, жамол)” –
тас. “Ҳақиқат ва аъён жамоли” ҳамда шу каби 24 та термин.
7. Инсон қўли билан яратилган объектлар номлари:
ایسآ
“тегирмон” –
тас. “осмону фалак”;
باوبا
“эшиклар” – тас. “соликнинг ҳар бир ҳолати
бошланиш нуқтаси”;
رازاب
“бозор” – тас. “илоҳий нурлар жилоланиши
макони”;
غاب
“боғ” – тас. “неъматлар макони”;
هناختب
“бутхона” – тас. “илоҳий,
маънавий олам, ваҳдати кулл” каби жами 21 та термин.
8. Қурол-яроғ ва уй-рўзғор буюмлари номлари:
طاسب
“дастурхон” –
тас. “мақом, файзлар, майдон”;
هدرپ
“парда” – тас. “ҳижоб, тўсиқлар”;
هلایپ
“пиёла” – тас. “маҳбуб” ва шу каби 27 та термин.
9. Диний-мистик ва афсонавий тасаввурлар номлари:
الله تیب
“Аллоҳнинг
уйи” – тас. “Комил инсоннинг маҳбубдан бошқаси учун ҳаром бўлган
қалби”;
منهج
“жаҳаннам” – тас. “Нафси аммора туфайли пайдо бўладиган
разил сифатлар мажмуаси”;
سیلبا
“иблис” – тас. “ваҳм”;
اهدژا
“аждаҳо” –
тас. “шаҳват; ғазаб”;
ويد
“дев” – тас. “йўлдан адаштирувчи, ёмон
сифатларнинг аломат ва нишоналари мажмуаси”.
Юқоридаги гуруҳлашни, шунингдек, озиқ-овқат маҳсулотлари, вақт,
фасл, мезон, қариндош-уруғчилик, касб-ҳунар, ранг, тус, ҳажм, шакл, сон,
миқдор, тезлик ижобий/салбий тасаввурлар каби предмет ва тушунчалар
номлари билан давом эттириш мумкин. Лекин келтирилган мисолларнинг
ўзи ҳам кенг истеъмолдаги сўзларнинг тасаввуф терминологиясини
1
Ҳайвонлар номлари бўйича яна қаранг: Воҳидов А. А. “Маснавий маънавий”да тасаввуфий
истилоҳлар (маҳлуқотлар номлари мисолида). Жалолиддин Румийнинг мангу мероси.
Мавлоно Жалолиддин Румийнинг 800 йиллигига бағишланган илмий анжуман
материаллари. – Т.: ТошДШИ, 2007. 56–64-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
16
шакллантиришда салмоқли ўрин тутганидан далолат бера олади, деб
ҳисоблаймиз.
Кўп маъноли сўзлар, шу жумладан, ҳатто оғзаки нутққа хос сўзлар ҳам
тасаввуф таълимотига татбиқ этилганига кўплаб мисоллар келтириш
мумкин. Бундай лексик бирликлар тасаввуфнинг ўзига хос семантик
“тозалаш” тизимларидан ўтказилиб, яъни сўз семантикасидаги барча
“ортиқча” қирралар олиб ташланиб, тасаввуфга хос тушунчалардан келиб
чиқувчи маъно йўналишининг ўзигина қолган. Масалан,
بآ
“сув” сўзи
тасаввуфда “маърифат” маъносини англатувчи термин сифатида қўлланади.
Терминнинг аниқлиги тегишли дефинициялар мавжудлиги билан таъмин-
ланади:
ع بآ
تيان
“изчил давом этувчи илоҳий раҳмат”;
تایح بآ
“абадий ҳаёт
булоғи”;
ناور بآ
“қувонч, муҳаббатдан доимий огоҳлик”.
بآ
“сув” сўзи бу
ўринда онгли ҳаёт асосини ташкил этувчи зарурат, яъни маърифат
маъносида қўлланади. Агар бу термин тасаввуф тушунчалари тизимидан
чиқарилса, у ўзининг терминологик мазмунини йўқотади ва яна “суюқлик”
тушунчаси мазмунига эга оддий сўзга айланади.
Шундай ҳолатни биз
ربا
“булут” сўзининг тассавуфда “ҳижоб” маъносига
эга термин,
داب
“шамол” сўзининг тасаввуфда “файз, ғойибий ёрдам”
маъносига эга термин,
رازاب
“бозор” сўзининг тасаввуфда “илоҳий нурлар
жилоланиши макони” маъносига эга термин сифатида қўлланилганида ҳам
кузатишимиз мумкин.
Кенг истеъмолдаги сўзларда терминологик маънонинг шаклланишига
экстралингвистик омиллар, хусусан, ижтимоий ва илмий-техник тараққиёт
фаол таъсир ўтказади. Бу янги, яъни терминологик маъно мазкур сўзлар
маъносининг кенгайиши ҳисобига юзага келади. Биз таҳлил этаётган ҳодиса
назарда тутилса, кенг истеъмолдаги сўзлар тегишли шароитларда ўзларининг
мавжуд семантикасини сақлаган ҳолда тасаввуфий терминологик маъно-
ларини ҳам касб эта бошлаган. Мисоллар қаторини давом эттирамиз:
نامسآ
“осмон” сўзи ўзининг маъносидан ташқари тасаввуфдаги “фардлик
(яккалик) сурати” терминологик маъносига эга. Бундан ташқари,
نامسآ
“осмон” тасаввуфда “маркаб (рикоб, от-улов)” маъносига эга термин
сифатида ҳам қўлланади. Баъзан
نامسآ
“осмон” тасаввуф термини билан
“инсоннинг бош қисми” маъноси ҳам ифодаланади
1
.
تفآ
“офат” сўзида ҳам
худди шундай маъно кенгайиши, яъни янги тасаввуфий терминологик маъно
шаклланган: “тариқат йўлидаги соликни маънавий сайрдан чалғитувчи дунё
юмушлари, жозибалари ва матолари”.
Тасаввуф терминлари шаклланишида метафорик маъно ўзгаришлари ҳам
муайян ўрин тутади. Юқоридаги мисолларда юз берган маъно кен-
гайишларини кузатсак, кенг истеъмолдаги сўзларнинг тасаввуфий тер-
минологик маъно касб этишида улардаги мавжуд луғавий маънолар асос
1
Терминлар омонимияси ёки синонимияси масалалари ҳақида сўз юритиш мақоламиз
мақсадига кирмагани учун терминологик маънолар қаторини келтириш билан чекланамиз.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
17
бўлишини, яъни янги терминологик маъно метафорик ўзгариш ҳисобига
юзага келганига гувоҳ бўламиз. Маълумки, метафора – бирор предметнинг
сигнификатив ёки денотатив мазмунини бошқасига метафорик ўтказиш.
Тушунча билан боғлиқликка эга метафора тасаввуф терминларининг
шаклланишида муҳим воситаларидан бўлган. Илмий тафаккур тараққиёти
кундалик турмуш тажрибаларининг махсус фаолият доирасига ўтка-
зилишини таъминлаб боради. Бу жиҳатдан метафорик маъно кўчишлари кенг
истеъмолдаги сўзларнинг тасаввуф терминларига айланиши учун яхши им-
кониятлар очган. Кенг истеъмолдаги сўзларнинг тасаввуф терминларига
айланишида метафоралашнинг уч тури кузатилади:
1. Ташқи кўринишдан ўхшашлик бўйича метафоралаш.
Метафоралашнинг бу турида денотатнинг бирор-бир ўхшаш маъноси
бошқа предметни билдириш учун етарли бўлади. Тасаввуфий терминларнинг
ясалишида метафорадан фойдаланиш самарали усуллардан бири бўлган, деб
ҳисоблаш мумкин. Бу ўринда балки ўзига хос миллий ифодага эга
ассоциатив боғлиқликлар ўз ролини ўйнаган бўлиши мумкин. Зеро, тил
эгалари уларнинг ички мазмунини ҳис қиладиган терминлар ясашган.
Масалан, бутпарастлик дини билан боғлиқ бўлган ва кейинчалик маъно
майдонини кенгайтирган
تب
“бут” сўзидаги “мақсад, матлаб” тасаввуфий
терминологик маъноси суфийлар, айниқса, камол аҳллари учун куфр маъно
йўналишидан шаклланган. Бу маъно бут, буттарошлик ва бутсозликнинг
узоқ ўтмиши билан боғлиқ. Бутпарастлар бутни чиройли тарошлашган, унда
маъбуднинг жозибадорлик ва гўзал кўриниши, жамолу камолоти акс этган.
Мазкур сўз ифодалаган тушунчадаги ташқи кўринишнинг тасаввуфий
моҳиятга мослиги асосида “Ҳақ мазҳари (ойнаси, зоҳир бўлувчи жойи)”,
“ишқ ва ваҳдатнинг мазҳарияти, пайдо бўлиш жойи” тасаввуфий
терминологик маъно ҳам шаклланган.
هناختب
“бутхона” сўзидан шаклланган
“илоҳий, маънавий олам, яъни ваҳдати кулл, аҳадият зотининг пайдо
бўлиши, зуҳурланиши, намоён бўлиши макони” тасаввуфий терминологик
маъноси эса, юқоридаги тушунчалар мажмуаси ўрни йўналишини ифо-
далайди.
قرب
сўзининг “чақмоқ” маъноси билан унинг асосида шаклланган
“Аллоҳ томон сайр қилишга чақирувчи ва бандага кўринган дастлабки нур”,
يناشیپ
сўзининг “пешона” маъноси билан унинг асосида шаклланган “илоҳий
сир-асрорлар мазҳари”,
عمش
сўзининг “шам” маъноси билан унинг асосида
шаклланган “илоҳий нур шуъласи”, “Қуръони мажид” тасаввуфий
терминологик маънолари боғлиқлигининг асоси ҳам ташқи кўринишдаги
мосликдир. Бундай метафоралар учун бирор предмет/ҳодисанинг бирор-бир
белги-хусусияти бошқа предмет/ҳодисанинг белги-хусусиятига мос келиши
ёки унга тегишли ўхшашликка эга бўлиши, бошқача қилиб айтганда, бир
предмет/ҳодиса ташқи кўриниши билан бошқа предмет/ҳодисани
эслатишининг ўзи кифоя.
2. Тушунчалар ўхшашлиги бўйича метафоралаш.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
18
Маъно ёки маънонинг бирор-бир қирраси билан ассоциатив боғлиқлик
пайдо бўлиши натижасида маънолар тизимида янги терминологик ифода
юзага келади. Яъни, бу жараёнда тушунчаларнинг ассоциатив боғлиқлиги
“кўзга ташланиб туради”. Масалан,
هيداب
“саҳро, биёбон” сўзининг луғавий
маъносидан ҳис қилинадиган жазирама, сувсизлик, қийинчилик, машаққат
тушунчалари тасаввуфда “соликларга рўбарў бўлувчи, олдидан чиқувчи, дуч
келувчи қийинчилик, мушкулотлар” терминологик маъносини шакллан-
тирган. Шу каби боғлиқликларни
ناراب
“ёмғир” сўзи ва ундан шаклланган
“ғайб оламидан мавжудот олами устига ёғиладиган Ҳақ таолонинг файзи ва
тўлиқ раҳмати” тасаввуфий термин,
يرادیب
“бедорлик, уйқусизлик” сўзи ва
“убудиятдаги ҳушёрлик олами” тасаввуфий термин,
هناگیب
“бегона” сўзи ва
“тариқат йўлига қадам қўймаган, сайру сулук мақомларига кирмаган ва
киришга мушарраф бўлмаган киши” тасаввуфий терминлар маъноларида ҳам
кўриш мумкин.
3. Вазифа яқинлиги бўйича метафоралаш.
Терминнинг пайдо бўлишида баъзан сўз маъносидан келиб чиқувчи
вазифанинг яқинлиги метафоралаш учун етарли асос бўла олади.
قفا
“уфқ”
сўзининг “жаҳоннинг чети, осмон ва ернинг чегараси” маъноларида
ифодаланган “якунлаш, ниҳоялаш, охирини кўрсатиш” вазифалари тасав-
вуфда “қалб мақомининг охири, ниҳояси, чўққиси” маъносини ифодаловчи
терминни юзага келтирган. Вазифаларнинг яқинлиги
باوبلاا باب
– “асосий
эшик” сўз бирикмасининг маъносидан шаклланган “тавба” тасаввуфий
термини;
هدرپ
“парда” сўзининг маъносидан шаклланган “Ҳақ ва банда
орасидаги ҳижоб”, “ошиқ ва маъшуқа орасидаги муносабатни тўсувчи
нарсалар” тасаввуфий термини,
ماج
“жом”, “ичимликлар ичиладиган коса ёки
бошқа идиш” сўзининг маъносидан шаклланган “маърифатга тўла солик
орифнинг кўнгли” тасаввуфий термини жуфтликларида ҳам сезилади
Сўз маъносини кўчириш бадиий усул сифатида халқ оғзаки ижодида ҳам
кенг қўлланади. Юқорида келтирилган мисолларга келсак, улар бир вақтнинг
ўзида ҳам кенг истеъмолдаги сўзлар ҳам махсус соҳа сўзларига тегишлидир.
Лексиканинг турли разрядларига тегишли бўлсалар ҳам ифодаланувчи ва
ифодаловчи уларда мос келади. Фарқи фақат семантиканинг ҳажмида. Кенг
истеъмолдаги сўзларнинг бундай хусусияти тегишли мисол асосида
А. В. Щерба томонидан ҳам намойиш қилинган
1
.
Демак, тасаввуф терминологиясини биз инсонларнинг интеллектуал
ташкил этилган фаолиятига хосланган луғат бирликлари мажмуаси, деб
аташимизга тўлиқ асосимиз бор. Тилнинг дискрет имкониятларидан термин
ясалишида онгли фойдаланиш ва кенг истеъмолдаги сўзларни терминологик
вазифаларни бажаришга мослаштириш лексик бирликлар имкониятларини
сезиларли даражада кенгайтиради. Маъноларни кўчириш орқали термин
1
Щерба Л. В. Языковая система и речевая деятельность.
–
Л., 1974.
–
С. 280.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
19
ясаш имкониятлари эса чекланмаган, бунда фақат тил меъёрларига амал
қилинса кифоя.
Маълумки, оғзаки сўзлашув тилда кўпгина сўзлар аниқ ифодаланган
семасиологик чегараларга эга бўлмайди. Агар юқорида янги маънонинг
вужудга келиши ҳақида сўз юритилган бўлса, эндиги ҳолатда маъноларнинг
бири махсус тушунчани ифодалай бошлаши назарда тутилади. Мисоллардан
кўриниб турибдики, термин бўлмаган сўзнинг маъноларидан бири мақсадли
саъй-ҳаракатлар орқали лексемадан “бўртиб” чиқиб, терминологик тушун-
чани ифодалай бошлайди. Экстралингвистик омиллар таъсири остида
сўзнинг дифференциалашмаган маънолари деннотатив таркибий қисмларга
ажралади. Бу – олдинги ҳолатга қарама-қарши, яъни кўп маъноли сўзларнинг
ўз маъносини торайтириш орқали тасаввуф терминларига айланиш
жараёнидан ўтишидир.
هداب
“бода” сўзидаги “нисбатан кучсизроқ бўлган
шароб” маъно йўналиши асосида “ҳали кучсиз бўлган ишқ”, “тариқатнинг
бошланишидаги авом (оддий халқ) ишқи” маъносига эга тасаввуфий термин
шакллангани бунга яққол мисол бўла олади.
Термин бўлмаган сўз маъносининг торайиши икки хил ҳолатда юз
беради: бу, энг аввало, сўзнинг муайян билим соҳасига тушиши ва ўзининг
терминологик майдонини топиши. Иккинчиси, бу сўз термин ўз
дефинициясига эга бўлган ҳолат. Дефиниция аниқ, етарли, қисқа бўлиши ва
ортиқча қирраларга эга бўлмаслиги керак. Айнан шу туфайли сўзнинг
дифференциалашмаган маъноларидан бири терминологик маънога айланади.
Демак, терминларнинг асосий хусусиятларидан бири – унинг бир
маънолилигини таъминловчи дефинициянинг мавжудлиги. Кенг истеъмол-
даги сўзлардаги маъно торайиши ва уларнинг ихтисослаштирилиши
терминологиянинг умумий лексикадан ажрала бошлаётгани ва унинг махсус
аспекти сифатида англанаётганидан далолат беради.
Тасаввуф термини учун асосийси – бу тасаввуфий тушунчалар тизимида
унинг майдонини тўғри танлаш бўлган. Интеллектуал ёндашув ёрдамида
кенг истеъмолдаги сўзларни ҳам бемалол тасаввуфий термин сифатида
қўллаш мумкин. Аммо шуни ҳам назарда тутиш керакки, кенг истеъмолдаги
сўзларнинг тасаввуф терминларига айланиши анчагина мураккаб ва жуда
ҳам текис амалга ошмаган, баъзан эса зиддиятли кечган жараёндир. Кўпгина
“терминологик парадокслар”нинг боиси ҳам ана шунда. Тасаввуф тер-
минлари ўзларининг шаклланишида қўлланиш, қайд этилиш, тартибга
солиниш босқичларидан ўтган. Сўз ўзининг тасаввуфий терминологик
маъносини фақат мазкур соҳага ихтисослаша ва унда қўллана бошлагач
намоён этишга тушган. Терминлар янгилик, мувозанатга келиш ва мустаҳ-
камлашиш босқичларидан ўтишини ҳам назарда тутиш лозим. Шу боис
луғатларда унификация жараёнидан ўтган тасаввуф терминлари билан бир
қаторда қўллаш мумкин ёки тавсия этиладиган терминлар ҳам қайд этилади.
Кенг истеъмолдаги сўзларнинг тасаввуф терминларига айланишида
метонимия ҳодисасини ҳам кузатиш мумкин. Сўз семантикасида метафорик
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
20
маъно кўчиришлардан ташқари метонимик кўчиришлар ҳам юз бериши
мумкин. Метонимик кўчириш тушунчаларнинг макон ёки замонда
боғлиқлиги ва ўзаро алоқадорлиги асосида амалга ошади. Бу эса алоҳида
тадқиқотга тортиладиган масалаларимиздан ҳисобланади.
НОСИРОВА САОДАТ
Кандидат филологических наук, доцент, ТашГИВ
Лексико-стилистические особенности деловой документации
на современном китайском языке
(на примере служебно-управленческих документов)
Аннотация. Данная статья посвящена вопросу лексико-стилистических осо-
бенностей составления деловой документации. Также затронута проблема би-
лингвистического перевода с использованием клишированных формулировок в СКЯ.
Опорные слова и выражения: документ по делопроизводству, договор, клише,
деловая переписка, термин.
Аннотация. Мазкур илмий мақолада хитой тилида иш юритиш ҳужжат-
ларининг айрим лексик-стилистик хусусяитлари таҳлилга тортилиб, билингвистик
таржима жараёнида ҳужжат турига кўра белгиланган клишеларнинг қўлла-
нилиши хусусиятлари кўриб чиқилган ва таржима жараёнига оид амалий
тавсиялар берилган.
Таянч сўз ва иборалар: иш юритиш ҳужжати, шартнома, клише, расмий иш
юритиш тили, термин.
Abstract. This article briefly reveals some aspects of using and interpreting some
terms according to their stylistic gradation in official and other documents, in particular
shows the commonness and difference between the official documents in modern Chinese
language.
Keywords and expressions: official document, contract, documentary of public
affairs, term
.
В данной статье мы попытаемся выявить основные лексико-
cтилистические особенности составления деловой документации на
китайском языке.
Развитие партнерских китайско-российских отношений в последнее
десятилетие привело к активизации сотрудничества в сферах экономики,
торговли, туризма и т. д. Поэтому появилась острая необходимость
составления и перевода китайской деловой документации.
На сегодняшний день не все представители деловых кругов получили
специальное коммерческое образование. Это во многом определяет
сложность развития бизнеса, так как партнеры по сотрудничеству осваивают
