SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
12
да
,
балки
турли
Шарқ
мамлакатларида
ҳам
шуҳрат
қозонган
.
Буни
қуйидаги
омилларда
кўришимиз
мумкин
:
1.
Абу
Саъид
Исо
ибн
Солим
аш
-
Шоший
,
Абу
Муҳаммад
Жаъфар
ибн
Шуъайб
аш
-
Шоший
,
Абу
Исҳоқ
Иброҳим
ибн
Хузайм
аш
-
Шоший
,
Абу
Али
Ҳасан
ибн
Соҳиб
ибн
Ҳамид
ал
-
Ҳофиз
аш
-
Шоший
каби
кўплаб
номлари
деярли
маълум
бўлмаган
муҳаддислар
шахслари
аниқланиб
,
илмий
истифо
-
дага
киритилди
.
2.
Ҳазрати
Имом
номи
билан
улуғланган
аллома
Абу
Бакр
Қаффол
Шоший
-
нинг
ҳадис
илмига
оид
“
Жавомиъ
ал
-
калим
” (“
Ҳикматли
иборалар
тўплами
”)
асари
қўлёзмаси
ва
ундаги
ҳадислар
мазмун
-
моҳияти
очиб
берилди
.
3.
Ўрта
аср
араб
манбаларида
“
Имом
Шоший
”
сифатида
эътироф
этилган
Абу
Саъид
ал
-
Ҳайсам
ибн
Кулайб
аш
-
Шоший
ва
унинг
“
Ал
-
Муснад
” (“
Ал
-
Муснад
ал
-
Кабир
”)
асари
қўлёзмаси
ҳақидаги
маълумотлар
тадқиқ
этилди
.
4.
Ўрта
асрларда
Шошдан
етишиб
чиққан
70
дан
ортиқ
муҳаддислар
на
-
фақат
юртимиз
,
балки
Шарқ
мамлакатларида
фаолият
кўрсатгани
аниқлан
-
ди
.
Бу
эса
Шош
(
Тошкент
)
ни
манбаларда
қайд
қилинганидек
,
илмий
-
мада
-
ний
марказ
сифатида
эътироф
этишимиз
мумкинлигини
билдиради
.
ҚЎЛДОШЕВ
ШЕРАЛИ
Тарих
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Эрдона
даврида
Қўқон
хонлиги
ва
Хитой
ўртасидаги
муносабатлари
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
ўзбек
давлатчилигида
ўз
ўрнига
эга
бўлган
Қўқон
хонлигининг
Хитойнинг
ҳукмрон
сулоласи
манжурлар
империяси
(1644–1911)
билан
дастлабки
сиёсий
-
дипломатик
алоқалари
1759
йилнинг
ўрталаридан
,
яъни
Қўқон
ҳукмдори
Эрдона
даври
(1753–1763)
дан
бошланганлиги
ҳақида
сўз
боради
.
Эрдона
-
нинг
кучли
дипломатик
қобилияти
туфайли
икки
давлат
ўртасидаги
ўзаро
муно
-
сабатлар
ривожланган
.
Ушбу
масалани
ўрганиш
Ўзбекистон
тарихи
учун
муҳим
аҳамиятга
эга
ҳисобланади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Қўқон
хонлиги
,
Хитой
,
Эрдона
,
дипломатик
алоқалар
,
элчилик
,
шартнома
,
мактублар
.
Аннотация
.
В
статье
прослежены
моменты
установления
политических
и
дип
-
ломатических
связей
между
Кокандских
ханством
и
Маньчжурской
империей
(1644–
1911),
имевшие
место
в
середине
1759
г
.
В
период
правления
кокандского
правителя
(
хана
)
Ирдана
(1753–1763).
Благодаря
сильному
дипломатическому
мастерству
Ирдо
-
на
-
бия
развивались
взаимоотношения
между
двумя
странами
.
Изучение
данной
проб
-
лемы
имеет
важное
значение
в
исторической
науке
Узбекистана
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Кокандское
ханство
,
Китай
,
Ирдана
,
дипломати
-
ческие
связи
,
посольство
,
акт
,
корреспондация
.
Abstract.
The article is enlightened moments of establishment of political and dip-
lomatic relationships between the Kokand khanate and the Manchurian Empire (1644–
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
13
1911) that took place in the middle of 1759, which was period of reign of the Kokand
ruler (khan) Irdona (1753–1763). Thanks to the strong diplomatic skills of Irdona-biy,
relations between the two countries developed. The study of this problem has a great
importance in the historical science of Uzbekistan.
Keywords and expressions:
the Kokand khanate, China, Irdana, diplomatic relations,
embassy, act, correspondence.
Қўқон
хонлигининг
Хитойнинг
ҳукмрон
сулоласи
манжурлар
империяси
(1644–1911)
билан
дастлабки
сиёсий
-
дипломатик
алоқалари
Қўқон
ҳукмдо
-
ри
Эрдона
даври
1
(1753–1763)
дан
бошланган
.
Эрдона
умри
давомида
Қўқон
тахтига
икки
марта
чиққан
бўлиб
,
биринчи
марта
у
Қўқон
ҳукмдори
Абдулкаримхоннинг
ўғли
Абдураҳмонхон
(1750)
дан
сўнг
ҳокимият
тепасига
келган
.
Аммо
Эрдонанинг
1751–1752
йиллардаги
даст
-
лабки
ҳукмронлиги
узоққа
чўзилмаган
. 1745
йилдаги
жунғорларнинг
Қўқонга
қилган
ҳарбий
юришида
Абдураҳимбийнинг
ўғли
Бобобек
“
оқ
уйлик
”
қилиб
олиб
кетилган
эди
.
Абдукаримбийнинг
вафотидан
хабар
топган
жунғорлар
Бобобекни
(1752–1753)
Қўқон
тахтига
чиқариш
учун
ҳаракат
қиладилар
ва
бунга
эришадилар
ҳам
.
Бобобек
Қўқон
тахтида
10
ойгина
ҳукмронлик
қилди
.
Ўратепа
учун
бошланган
ҳарбий
ҳаракатда
унга
нисбатан
суиқасд
уюштирила
-
ди
ва
бу
воқеа
Бешариқда
амалга
оширилади
2
.
Олий
ҳокимиятга
иккинчи
бор
Эрдона
ўтқазилади
3
.
Эрдонабий
ўзининг
иккинчи
ҳукмронлиги
даврида
мамла
-
кат
ҳудудини
кенгайтиришни
давом
эттириб
,
юрт
ободлиги
ва
фаровонлигини
ошириш
сиёсатини
олиб
борди
.
Мамлакат
ҳудудига
қўшиб
олинган
жойларда
ҳам
ободончилик
ишлари
олиб
борилиб
,
уларнинг
фуқаролари
давлат
ҳимоя
-
сига
олинди
4
.
Эрдонабий
давлат
бошқарувида
Ўрта
Осиёда
шаклланган
анъа
-
наларни
давом
эттириб
,
сиёсат
юритди
.
Хусусан
,
давлат
бошқарувида
ўтган
асрларда
ҳам
риоя
қилиб
келинган
тартиб
-
қоидалардан
бири
ҳукмрон
доира
вакиллари
,
донишманд
амалдорлар
маслаҳатига
таяниб
иш
юритди
.
Мулло
Олим
Махдум
Ҳожи
бу
ҳақда
қуйидагиларни
қайд
этади
: “...
ҳукумат
ишлариға
арбоби
ақл
ва
донишлар
билан
маслаҳат
ва
машварат
қилишиб
бирор
ишни
бемаслаҳат
қилмас
экан
”
5
.
Бу
маълумот
Эрдонабий
даврида
давлат
ишлари
1
Эрдона
–
Қўқон
ҳукмдори
бўлиб
,
унинг
ҳукмронлик
йиллари
ҳақида
бир
тўхтамга
келинмаган
.
Тарихчи
олимлар
Т
.
Бейсембиев
ва
Х
.
Бобобековлар
Эрдонанинг
биринчи
даври
1751–1752
йил
-
лар
деб
белгиласа
,
Эрдонанинг
иккинчи
ҳукмронлик
йиллари
қилиб
1753–1763,
Т
.
Бейсембиевда
эса
1753–1762,
Х
.
Бобобековда
1753–1766
йиллар
(
Бобобеков
Х
.
Тарихчилар
тадқиқотида
Қўқон
хонларининг
ҳукмдорлик
даврларига
оид
айрим
тафовутлар
жадвали
// “
Қўқон
асрлар
силси
-
ласида
”
Республика
илмий
-
назарий
конференцияси
(14
май
2004
йил
). –
Қўқон
, 2004. 19-
б
.).
Уйғур
ва
хитой
ҳужжатлари
ҳамда
тарихий
адабиётларида
1753–1770
йиллар
деб
берилган
(
Кутлуков
М
.
Взаимоотношения
цинского
Китая
с
Кокандским
ханством
//
Китай
и
соседи
. –
М
.:
Наука
, 1982. –
С
. 203;
Кузнецов
В
.
С
.
Цинская
империя
на
рубежах
Центральной
Азии
(
вторая
половина
XVIII –
первая
половина
XIX
вв
.). –
Новосибирск
:
Сибирское
отделение
, 1983. –
С
. 51–57).
2
Маҳмуд
Ҳаким
Яйфоний
.
Хуллас
ут
-
таворих
//
ЎзР
ФА
ШИ
литографик
нашр
.
Инв
.
№
304. 7-
б
.
3
Ўша
манба
. 7-
б
.
4
Бейсембиев
Т
.
К
.
“
Тарихи
Шахрухи
”
–
как
исторический
источник
. –
Алма
-
Ата
, 1987. –
С
.
93;
Мулло
Олим
Махдум
Ҳожи
.
Тарихи
Туркистон
. –
Қарши
, 1992. 5-
б
.
5
Мулло
Олим
Махдум
Ҳожи
.
Тарихи
Туркистон
. –
Қарши
, 1992. 15-
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
14
маслаҳат
органи
орқали
амалга
оширилганлигини
билдиради
.
Бироқ
, 1849
йил
-
да
Россияда
чоп
этилган
муаллифи
номаълум
мақолада
Эрдонабийга
қаттиққўл
ва
вахший
одам
деб
таъриф
берилади
1
.
Хитойнинг
ҳукмрон
сулоласи
манжурлар
қўшинлари
томонидан
Ёркенд
хонлиги
(1645–1759) 1755–1759
йиллар
давомида
босиб
олинган
.
Ушбу
давлат
-
нинг
охирги
ҳукмдорлари
Бурҳониддинхўжа
ва
Хўжа
Жаҳон
Қўқон
ҳукмдори
Эрдона
ҳузурига
ўз
одамларини
юбориб
,
ундан
ҳарбий
кўмак
олмоқчи
бўлган
-
лар
2
.
Буни
билиб
қолган
манжур
генерали
Чжао
Хуяй
Шарқий
Туркистондан
Қўқонга
олиб
борадиган
барча
йўлларга
ўз
аскарларини
юборган
ва
чегарада
назорат
ўрнатиш
учун
хитой
пикет
3
ларини
барпо
этишга
буйруқ
берган
.
Хитой
императори
Цяньлун
(1736–1796)
ушбу
генералга
Шарқий
Туркистоннинг
қўшни
давлатлари
билан
император
номидан
сиёсий
-
дипломатик
алоқалар
олиб
бориш
ҳуқуқини
берган
эди
.
Бу
имтиёздан
фойдаланиб
,
генерал
чегара
яқинидаги
кўчманчи
қирғиз
ва
қозоқ
аҳолиси
билан
хўжаларнинг
ўзаро
тил
бириктиришидан
хавфсираб
,
уларнинг
бийларига
мактуб
йўллаган
.
Ушбу
мак
-
тубда
: “
Агар
сизларнинг
(
бизга
)
бўйсуниш
ниятингиз
йўқ
бўлса
,
бу
(
ҳуқуқ
)
ҳо
-
зирча
ўзингизда
.
Ўз
ерингизни
ушлаб
туринг
,
аммо
сизлар
у
ерда
бизга
қарши
ишларни
амалга
оширсангиз
,
бизнинг
қўшин
сизларни
жазолайди
”, –
деб
ёзилган
4
.
Худди
шу
мазмундаги
мактуб
билан
генерал
1759
йилнинг
августида
Қўқон
ҳукмдори
Эрдона
ва
Фарғона
шаҳарлари
ҳокимлари
ҳузурига
“
шивея
”
(
элчи
)
Дакэтана
исмли
зобитни
юборган
5
.
Хитой
генерали
нима
учун
ўз
макту
-
бини
Қўқон
давлатининг
ягона
ҳукмдори
Эрдонанинг
ўзига
эмас
,
балки
Фар
-
ғона
вилоятлари
ҳокимларига
ҳам
жўнатган
?
Бу
саволга
жавоб
излаган
япон
олимаси
Яёи
Кавахара
,
Муҳаммад
Ҳакимхонтўранинг
“
Мунтахаб
ут
-
таворих
”
асаридан
фойдаланиб
,
шундай
ёзади
: “
У
вақтларда
Қўқон
хонларининг
сиёсий
куч
ва
қудратлари
у
қадар
катта
эмас
эди
.
Амирлар
ўз
хоҳишлари
билан
бирор
хонни
тахтга
ўтирғизар
ёки
тахтдан
тушира
олар
эдилар
”
6
.
1
Обозрение
Кокандского
ханства
в
нынешнем
его
состоянии
//
Записки
Императорского
Русского
Географического
общества
. –
СПб
., 1849. –
С
. 192.
2
Кузнецов
В
.
С
.
Цинская
империя
на
рубежах
Центральной
Азии
(
вторая
половина
XVIII –
первая
половина
XIX
вв
.). –
Новосибирск
:
Сибирское
отделение
, 1983. –
С
. 53.
3
Пикет
–
чегара
қоровулхонаси
.
4
Ходжаев
А
.
Захват
цинским
Китаем
Джунгарии
и
Восточного
Туркестана
.
Барьба
против
завоевателей
//
Китай
и
соседи
в
новое
и
новейшее
время
. –
М
., 1982. –
С
. 169.
5
Saguchi T
. The Eastern trade of the Khokand khanate. Charter VI. Memories of the Research
department of the Toyo Bunko (The oriental library) – Tokyo, 1965.
№
24. –
Р
. 66;
Хафи
-
зова
К
.
Ш
.
Китайская
дипломатия
в
Центральной
Азии
. XV–XIX
вв
. –
Алматы
:
Гылым
,
1995. –
С
. 117;
Лю
Чжисяо
.
Уйғур
тарихи
(
биринчи
қисм
). –
Бенжинг
,
Миллатлар
нашриё
-
ти
. 1987. 1131-
б
.
А
.
З
.
Валидов
фикрича
,
бу
вақтда
Андижонда
Ирисқулибий
,
Наманганда
Абдураҳимбийнинг
ўғли
Ҳакимбий
,
Марғилонда
Сулаймон
ибн
Шодибийлар
ҳокимлик
қилганлар
(
Валидов
А
.
З
.
Некоторые
данные
по
истории
Ферганы
XVIII
столетия
//
ПТКЛА
.
Год
двадцатый
. 1916.
Вып
. 2. –
С
. 12).
6
Яёи
Кавараха
.
Муҳаммад
Ҳакимхонтўранинг
“
Мунтахаб
ут
-
таворих
”
асари
тарихий
манба
сифатида
//
Тарихий
манбашуносликнинг
долзарб
муаммолари
.
Республика
илмий
-
амалий
анжуман
материаллари
. –
Т
., 2001, 25
апрель
. 20-
б
.;
Бундай
мазмундаги
маълумотни
хитой
ҳужжатлари
ҳам
тасдиқлаган
.
Жумладан
,
хитойшунос
Н
.
Я
.
Бичурин
1759–1760
йилларда
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
15
Манжурлар
элчиси
Дакэтананинг
асосий
вазифаси
Қўқондаги
сиёсий
вазият
-
ни
билиш
билан
бирга
,
хўжалар
масаласи
ҳал
этилмагунча
Қўқонда
Эрдона
ҳузу
-
рида
бўлиши
зарур
бўлган
.
Хитой
адабиётларида
,
бу
элчини
Қўқон
ҳукмдори
томонидан
яхши
кутиб
олингани
алоҳида
таъкидланган
1
.
Бу
вазиятда
хўжалар
Қўқонга
эмас
,
балки
Бадахшонга
ўтиб
кетишга
мажбур
бўлган
.
Улар
1759
йил
-
нинг
16
октябрида
манжурлар
элчиси
Фу
-
Дэ
талаби
билан
қўлга
олиш
вақтида
Бадахшон
ҳукмдори
Султоншоҳ
аскарлари
томонидан
ўлдирилган
2
.
Афтидан
Қўқон
ҳукмдори
Эрдона
ака
-
ука
хўжаларни
Қўқонга
келишини
кутган
.
Аммо
улар
ўлдирилгандан
сўнг
Эрдона
манжурлар
билан
музокара
олиб
боришга
маж
-
бур
бўлган
.
Шу
мақсадда
у
манжур
генерали
ҳузурига
1759
йилнинг
30
ноябрида
Тўхта
Муҳаммад
ва
Боймуҳаммадларни
юборган
.
Улар
генералга
Эрдонанинг
қуйидаги
мазмундаги
мактубини
топширганлар
: “
Буюк
император
(
Цяньлун
–
Ш
.
Қ
.)
қўшинига
амр
-
фармон
берувчи
,
қудратли
ва
довюрак
генералга
Эрдона
-
бек
салом
йўллайди
.
Оллоҳга
шукурки
,
биз
барча
(
у
яратган
)
тирик
жонзотлар
каби
тинч
меҳнат
қилмоқдамиз
.
Ёркенд
ва
Қашқарни
босиб
олганингиздан
сўнг
қирғиз
ва
қозоқларга
тинчлик
ўрнатиш
(
ҳақидаги
)
фармон
берганингизни
эшит
-
дик
.
Биз
бахтлимизки
(
бундай
)
хатингизни
“
шивея
”
бизга
(
ҳам
)
етказди
.
Биз
буюк
императорга
хизмат
қилишимиз
керак
”, –
қайд
этилган
эди
3
.
Унинг
элчи
-
лари
1760
йилнинг
26
февралида
генерал
Чжоу
Хуяй
рухсати
билан
Цяньлун
ҳузурига
–
Пекинга
юборилган
.
Сўнгги
ўрта
асрларга
хос
бўлган
дипломатик
алоқалар
:
элчилар
айрибошлаш
ва
мактублар
орқали
амалга
оширилган
ҳамда
дипломатларининг
таркибий
қисми
савдогарлардан
иборат
бўлиб
,
дипломатик
почта
эса
савдо
карвонлари
орқали
кўзланган
манзилга
етказиб
берилган
.
Қўқон
элчилари
Қашқарда
қабул
қилиниб
,
элчи
шахсини
аниқлаб
унга
таржимон
ва
ҳарбий
қўриқчилар
,
отлар
,
аравалар
,
йўлдаги
таъминот
учун
эса
озиқ
-
овқат
ва
маълум
миқдорда
пул
берилган
.
Қашқардан
Ёркендгача
келган
элчилар
Тарим
водийси
орқали
Қумулга
етиб
олган
,
Қумулда
ҳам
улар
яхши
кутиб
олинган
ва
от
-
улов
,
озиқ
-
овқат
билан
таъминланиб
Пекинга
–
император
ҳузурига
юбо
-
рилган
.
Хитой
амалдори
На
Янчэннинг
маълумот
беришича
,
Қўқон
элчилари
гуруҳи
ҳар
уч
ва
беш
йилда
бир
марта
келиши
керак
эди
4
.
Аммо
улар
йилда
икки
-
уч
марта
,
тўхтовсиз
,
тинимсиз
,
танаффуссиз
келган
.
Қумул
расмий
доира
-
лари
қозоқ
элчиларини
ҳам
шу
тарзда
қабул
қилиб
,
Пекинга
жўнатган
.
Пекинда
Қўқон
билан
манжурлар
ҳукумати
ўртасида
расмий
учрашув
ва
элчи
шарафига
Фарғона
тўрт
вилоят
:
Андижон
,
Наманган
,
Марғилон
ва
Қўқондан
иборат
бўлиб
,
шулардан
охиргиси
ҳукмронлик
қилишда
муҳим
роль
ўйнаган
деб
кўрсатган
(
Бичурин
Н
.
Я
.
Собрание
сведений
по
исторической
географии
Восточной
и
Срединной
Азии
. –
Чебоксары
:
Чуваш
-
госиздат
, 1960. –
С
. 575).
Айниқса
,
Андижон
ҳокими
Ирисқулибий
мамлакатнинг
ички
сиё
-
сий
ҳаётида
муҳим
роль
ўйнаган
. (
Мухаммад
Ҳакимхонтўра
.
Мунтахаб
ут
таворих
//
ЎзР
ФА
ШИ
,
қўлёзма
.
Инв
№
594. 239
а
-
б
.).
1
Лю
Чжисяо
.
Уйғур
тарихи
(
биринчи
қисм
). –
Бенжинг
,
Миллатлар
нашриёти
. 1987. 1131-
б
.
2
Муҳаммад
Ҳакимхонтўра
.
Мунтахаб
ут
-
таворих
. –
ЎзР
ФА
ШИ
,
қўлёзма
,
№
594. 346-
варақ
.
3
Пан
Чжипин
. 1759–1820
нянь
Цин
юй
Хаохань
ды
гуаньси
//
Синьцзян
шэхой
кэсюэй
. –
1985. –
№
2. –
С
. 88.
4
Хафизова
К
.
Китайская
дипломатия
в
Центральнай
Азии
(XIV–XIX
в
.). –
Алма
-
Ата
:
Гылым
, 1995. –
С
. 117.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
16
зиёфат
уюштирилган
.
Бу
ҳақда
Пан
Чжипин
хитой
ҳужжатларидан
биридаги
ушбу
сатрларни
келтиради
: “
Император
Цяньлун
зиёфат
вақтида
“
андижонлик
”
элчига
(
Тўхта
Муҳаммад
–
Ш
.
Қ
.)
ўз
ёнидан
жой
бериб
,
ундан
ҳол
-
аҳвол
сўради
.
Эрдонанинг
соғлиғи
ва
Қўқон
ҳақида
бир
неча
саволлар
берди
”
1
.
Аммо
Эрдона
элчилар
орқали
Хитой
императоридан
ҳеч
қандай
ёрдам
сўрамаган
.
Бу
ҳақда
императорнинг
1760
йилнинг
18
мартида
Эрдонага
ёзган
мактубида
: “
Сенинг
элчиларинг
биздан
ҳеч
нима
сўрамади
.
Биз
уларнинг
мақсадини
билмадик
”, –
деб
таъкидлаган
эди
2
.
Аслида
бу
элчиликнинг
асосий
мақсади
ўзаро
дўстлик
му
-
носабатини
ўрнатиш
бўлган
.
Бироқ
Цяньлун
Эрдонага
ўз
вассали
каби
муноса
-
батда
бўлган
.
Буни
мактубдаги
: “
Сен
ўз
қўл
остидагиларингга
ва
қўшниларингга
яхши
муносабатда
бўлгин
.
Ҳар
қандай
ишингни
Қашқар
ва
Ёркенддаги
бизнинг
ноибларимиз
билан
маслаҳатлашгин
”, –
деб
ёзилган
қайд
ҳам
тасдиқлайди
3
.
Хи
-
той
тарихчилари
,
жумладан
,
Пан
Чжипин
ҳам
Эрдона
ва
Хитой
императорининг
мактубларини
нотўғри
таҳлил
этиб
,
Қўқон
Хитойнинг
вассали
бўлган
ва
Эрдона
Хитой
императорига
хизмат
қилган
деб
ҳисоблайди
4
.
Аммо
Қўқон
муарриҳи
Муҳаммад
Ҳакимхонтўра
,
Эрдона
кучли
дипломат
бўлганлигини
ва
ўз
давла
-
тини
мустақил
бошқарганлигини
қайд
этган
5
.
Эрдона
ўзининг
ҳукмронлиги
даврида
Пекинга
жами
саккиз
мартадан
ортиқ
элчи
юборган
.
Иккинчи
элчилиги
1760
йилнинг
сентябрида
Пекинда
бўлиб
,
улар
Эрдонанинг
императорга
совғаси
сифатида
чопқир
от
олиб
борганлар
6
.
Шу
йили
Хитой
императорнинг
Ёркенддаги
иш
бошқарувчиси
Шангуй
Эрдонага
Синисумини
элчи
қилиб
юборган
7
.
Қўқон
хонлигининг
манжурлар
ҳукумати
билан
олиб
борган
элчилик
-
лари
билан
бирга
,
икки
давлат
ўртасида
имзоланган
битимлар
тарихчилар
томонидан
турлича
шарҳланган
.
Хусусан
,
Ш
.
Х
.
Воҳидов
Эрдонабий
даври
-
да
Хитой
(
манжурлар
–
Ш
.
Қ
.)
билан
музокара
олиб
борилиб
,
Хитойнинг
Қўқон
хонлигига
ва
,
ўз
навбатида
,
Қўқон
хонлигининг
Шарқий
Туркистон
-
Қашқарга
даҳолат
қилмаслиги
ҳақида
шартнома
тузилганлиги
ва
анча
муд
-
дат
хонликда
тинчлик
ўрнатилганлигини
қайд
этадилар
8
.
Ч
.
Валихановнинг
фикрича
,
бу
битим
1756
йилда
имзоланиб
,
унга
мувофиқ
Қўқон
давлати
хў
-
жалар
бошчилигида
уйғурларнинг
манжурларга
қарши
қўзғолон
кўтарили
-
шига
йўл
қўймаслиги
керак
эди
9
.
Унинг
фикрини
тасдиқлаб
Д
.
Исиев
,
ман
-
1
Пан
Чжипин
.
Қўқон
давлати
ва
Ғарбий
юрт
сиёсати
. –
Пекин
, 2006. 26–27-
бетлар
. (
хитой
тилида
).
2
Кузнецов
В
.
С
.
Цинская
империя
на
рубежах
Центральной
Азии
(
вторая
половина
XVIII –
первая
половина
XIX
вв
.). –
Новосибирск
:
Сибирское
отделение
, 1983. –
С
. 51–52.
3
Пан
Чжипин
.
Қўқон
давлати
ва
Ғарбий
юрт
сиёсати
... –
Пекин
, 2006. 26-
б
.
4
Пан
Чжипин
.
Чжунъя
Хаоханьго
юй
Циндай
Синьцзян
(
Кокандское
ханство
в
Централь
-
ной
Азии
и
Синъцзян
периода
Цин
). –
Урумчи
, 1991. –
С
. 45–53.
5
Муҳаммад
Ҳакимхонтўра
.
Мунтахаб
ут
-
таворих
. –
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
594. 28-
варақ
.
6
Пан
Чжипин
.
Қўқон
давлати
ва
Ғарбий
юрт
сиёсати
. –
Пекин
, 2006. 26-
б
.
7
Лю
Чжисяо
.
Уйғур
тарихи
(
биринчи
қисм
). –
Пекин
:
Миллатлар
нашриёти
, 1987. 1131-
б
.
8
Воҳидов
Ш
. XIX–XX
аср
бошларида
Қўқон
хонлигида
тарихнависликнинг
ривожланиши
:
Тарих
фан
.
докт
. ...
дисс
. –
Т
., 1998. 19-
б
.
9
Валиханов
Ч
.
Ч
.
Собр
.
соч
.
в
5
томах
.
Т
.1. –
Алма
-
Ата
, 1987. –
С
. 11.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
17
журлар
ҳукумати
бу
мақсад
учун
Қўқонга
ҳар
йили
20
кумуш
ёмбу
бериб
турганлигини
ёзган
1
.
Рус
манбаларида
эса
манжурлар
томони
20
кумуш
ёмбу
эмас
,
балки
1000
кумуш
ёмбу
тўлаб
турганлиги
қайд
этилган
2
.
Эрдона
дав
-
рида
Қўқон
билан
манжурлар
ҳукумати
ўртасидаги
ўзаро
тинчлик
ва
дўс
-
тона
алоқалардан
Қўқон
муарриҳлари
асарларини
таҳлил
этган
Ш
.
Х
.
Воҳи
-
довнинг
фикрларида
асос
борлиги
кўринади
.
Гарчи
тинчлик
битими
имзоланган
бўлса
-
да
,
хитойлик
манжурлар
ҳукумати
жунғорлар
босиб
олган
Тошкент
,
Сайрам
,
Сузоқ
,
Туркистон
ҳудудларигача
ўз
ерларини
кенгайтиришни
ҳам
мақсад
қилган
.
Бу
ҳақда
Ч
.
Валиханов
,
манжурлар
элчилари
1762
йилда
қозоқларнинг
Ўрта
юз
хони
Абдумамбет
ва
Султон
Аблай
-
га
император
истагини
билдириб
,
баҳорда
Туркистон
ва
Самарқандга
ҳарбий
юриш
қилмоқчи
эканлигини
эълон
қилганини
қайд
этган
3
.
Бунинг
учун
улар
одамлар
,
отлар
,
ҳўкизлар
ва
қўйлар
ажратишини
талаб
қилган
.
Эрдона
,
Ўратепа
ва
Хўжанд
ҳокими
Фозилбий
ҳамда
қирғиз
бийлари
буни
билиб
қолиб
,
ўша
даврнинг
кучли
ҳокимларидан
бири
Афғонистон
ҳукмдори
Аҳмадшоҳ
Дурро
-
нийга
мактуб
юбориб
,
ундан
мусулмонлар
оламини
мунофиқлардан
қутқаришни
сўраганлар
4
.
Улар
ўзаро
уруш
-
жанжалларни
вақтинча
унутиб
,
Аҳмадшоҳ
бош
-
чилигида
иттифоқ
тузадилар
.
Бу
иттифоқнинг
ҳаракатлари
натижасиз
тугаган
бўлса
-
да
,
манжурлар
ҳукуматининг
ниятларини
амалга
оширишга
чек
қўйилган
5
.
Аммо
ушбу
иттифоқ
ҳақида
хитой
ҳужжатларида
ҳеч
қандай
маълумотлар
учра
-
майди
.
Хитой
ҳужжатларини
ўрганган
япон
тарихчиси
Торо
Сагучи
Ч
.
Вали
-
хановнинг
бу
маълумотини
ишонарли
эмас
, –
деб
ёзган
6
.
Балки
,
ушбу
иттифоқ
-
дан
манжурлар
ҳукумати
хабардор
бўлмагандир
.
Ўш
–
Қашқар
йўлида
ҳаракатланаётган
савдо
карвонларининг
хавфсизлигига
Ўш
ҳокими
,
манжурларнинг
“
вассали
”
сифатида
машҳур
бўлган
Хожибек
бош
-
чилигидаги
қароқчилар
гуруҳининг
ҳужумини
бартараф
этиш
лозим
эди
7
.
Шу
мақсадда
Эрдона
қўшини
1762–1763
йилларда
Ўш
ва
Ўзганни
босиб
олган
.
Эр
-
дона
Хожибекни
тутиб
олиб
,
асирликда
сақлаган
.
Манжурлар
ҳукумати
Эрдо
-
нага
мактуб
йўллаб
,
Хожибекни
асирликдан
озод
этишни
талаб
қилган
.
Қўқон
ҳукмдори
бу
талабни
нафақат
рад
этган
,
балки
кейинги
йил
қирғизлар
сафида
унинг
аскарлари
Шарқий
Туркистонда
манжурлар
ҳукуматига
қарши
кураш
-
ган
8
. 1763
йилда
Эрдона
вафотидан
сўнг
,
тахтга
ўтирган
Норбўтабий
1770
йил
-
гача
унинг
номидан
Хитой
императори
Цяньлун
ҳузурига
Боймат
исмли
киши
1
Исиев
Д
.
А
.
Уйгурские
государства
Иеттишаар
. –
М
.:
Наука
. 1981. –
С
. 75.
2
Обозрение
Кокандского
ханства
в
нынешнем
его
состоянии
//
Записки
Императорского
Русского
Географического
общества
. –
СПб
., 1849.
Кн
. III. –
С
. 195.
3
Валиханов
Ч
.
Ч
.
Собр
.
соч
.
в
5
томах
.
Т
. 1. –
Алма
-
Ата
, 1987. –
С
. 11.
4
Бобобеков
Ҳ
.
Б
.
Қўқон
тарихи
. –
Т
., 1996. 24-
б
.
5
Валиханов
Ч
.
Ч
.
Собр
.
соч
.
в
5
томах
.
Т
. 2. –
Алма
-
Ата
, 1987. –
С
. 316.
6
Saguchi T
. The Eastern trade of the Khokand khanate. Charter VI. Memories of the Research
department of the Toyo Bunko (The oriental library) – Tokyo, 1965.
№
24. –
Р
. 57.
7
Кузнецов
В
.
С
.
Цинская
империя
на
рубежах
Центральной
Азии
(
вторая
половина
XVIII –
первая
половина
XIX
вв
.). –
Новосибирск
:
Сибирское
отделение
, 1983. –
С
. 52.
8
Гуревич
В
.
С
.
Международные
отношения
в
Центральной
Азии
в
XVIII –
первой
половине
XIX
в
. –
М
., 1983. –
С
. 179.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
18
бошчилигидаги
элчилар
гуруҳини
жўнатиб
турган
.
Чунки
Норбўтабий
ўзини
Эрдонанинг
Хитой
билан
бўлган
муносабатини
тўлиқ
давом
эттиришни
мақсад
қилган
ва
бу
йўлда
Эрдонанинг
император
олдидаги
обрўйидан
ҳам
фойда
-
ланган
.
Элчи
орқали
императорга
юборилган
мактубда
,
Қўқон
тахтига
янги
ҳукмдор
келгани
,
икки
мамлакат
ўртасидаги
ўзаро
алоқалар
бундан
кейин
тинчлик
ва
дўстлик
асосида
бўлиши
таъкидланган
1
.
Хуллас
,
Қўқон
хонлиги
ҳукмдори
Эрдонанинг
сиёсий
-
дипломатик
фаолия
-
ти
туфайли
Хитойнинг
манжурлар
империясининг
–
Ғарбга
,
яъни
Ўрта
Осиёга
кенгайиши
тўхтаб
қолди
.
Қўқон
хонлиги
билан
Хитой
ўртасидаги
ўзаро
ёзиш
-
малар
икки
давлат
ўртасидаги
сиёсий
муносабатларнинг
ўрнатилиши
ва
савдо
алоқаларининг
ривожланишига
олиб
келди
.
Бу
эса
Қўқон
хонлигининг
ҳам
сиё
-
сий
,
ҳам
иқтисодий
жиҳатдан
тараққий
этишига
сабаб
бўлди
.
ДЖУМАНИЯЗОВА
ФЕРУЗА
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
Илк
ўрта
асрлар
ўзбек
давлатчилиги
тарихида
Тохаристон
ябғулиги
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
илк
ўрта
асрлар
ўзбек
давлатчилиги
тарихида
Тохаристон
ябғулигининг
тутган
ўрни
масаласи
кўтарилган
.
Бир
асрдан
зиёд
вақт
фаолият
кўрсатган
ушбу
давлатнинг
ташкил
топиши
ва
ривожланишига
оид
турли
тиллардаги
манбалар
маълумотлари
акс
этган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ўзбек
давлатчилиги
,
Тохаристон
ябғулиги
,
ябғулар
,
Тун
ябғу
,
Тарду
хоқон
,
Элтегин
,
унвонлар
.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассмотрен
вопрос
места
Тохаристанского
ябгуйства
в
узбекской
государственности
в
раннем
средневековье
.
Отражены
сведения
из
источников
на
разных
языках
о
возникновении
и
развитии
данного
госу
-
дарства
,
которое
просуществовало
более
одного
века
.
Опорные
слова
и
выражения
:
узбекская
государственность
,
Тохаристанское
ябгуйство
,
ябгуи
,
Тун
ябгу
,
Тарду
хакан
,
Элтегин
,
титулы
.
Abstract.
The article discusses the question of Yabghu state of Tokharistan in the
history of Uzbek statehood in early middle ages. There are the facts in several languages
about making and development of this state, which existed more than one century.
Keywords and expressions:
Uzbek statehood, Yabghu state of Tokharistan, yabghus,
Tun yabghu, Tardu kagan, Eltegin, titles.
Илк
ўрта
асрларда
,
аниқроғи
, V
асрдан
бошлаб
то
VIII
асрнинг
биринчи
чорагида
Жанубий
Ўзбекистон
ҳудуди
Тохаристон
ябғулиги
таркибида
эди
.
1
Кузнецов
В
.
С
.
Цинская
империя
на
рубеже
Центральной
Азии
(
вторая
половина
XVIII –
первая
половина
XIX
вв
.). –
Новосибирск
:
Сибирское
отделение
, 1983. –
С
. 57.
