SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
5
АДАБИЎТШУНОСЛИК
//
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
//
LITERARY STUDY
АБДУЛЛАЕВА ДИЛАФРУЗ
Таянч докторант, ТДШУ
Адабиётшуносликда психологизм концепти замонавий
араб ва ўзбек ҳикоялари мисолида
Аннотация. Мазкур мақолада адабиётшуносликда долзарб бўлган баҳсли маса-
лалардан бири – бадиий психологизм тушунчаси ҳамда ушбу масаланинг тарихи
борасида фикр юритилган. Бадиий психологизмнинг адабиётшунослик илмига кириб ке-
лиши, бу соҳада амалга оширилган илк тадқиқотлар, рус ва ўзбек адабиётшунос
олимларининг назарий қарашларига алоҳида тўхтаб ўтилган ҳамда бадиий психологизм
ва психологик таҳлил терминларига муносабат билдирилган. Шунингдек, бадиий
психологизмнинг аналитик, динамик ва типологик принсиплари ва уларнинг адабий
турлар ҳамда жанрлар кесимидаги ўрни, хусусан замонавий араб ва ўзбек адабиётида
психологик ҳикоя жанрининг хусусиятлари ва ривожи таҳлил этилган.
Ҳар бир миллат адабиёти ўзининг тараққиёт босқичига эга. Шунингдек, ҳар бир
мамлакат адабиётини тараққиёти босқичларини ўрганар эканмиз, унда бошқа
қардош ва нисбатан узоқ мамлакатлар адабиёти таъсирини ҳар бир босқичларда
муайян даражада кузатишимиз мумкин. Ўзбек адабиётининг араб адабиёти билан
алоқалари, ўзаро таъсири узоқ ўтмишга бориб тақалади ва бу адабий алоқалар
бугунги кунга қадар давом этиб келмоқда. Араб адабиётининг дунёга машҳур “Минг
бир кеча” асари билан аждодлармиз қадим замонлардан таниш бўлса, илк ўрта
асрлар ва ўрта асрларда яшаб, илмий ва адабий ижодининг асосий қисмини араб
тилида насрий ва назмий жанрларда ёзган буюк ўзбек мутафаккирлари ва қомусий
олимларнинг ижод маҳсуллари араб адабиётининг ва адабий жанрларинг ривожига
ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган. Шунингдек, иккала миллат адабиётига ўз
таъсирини ўтказган Ислом маданияти, диний урф-одатлар, Шарқ фалсафаси, ҳаёт
тарзи ва анъаналари, Европа модернистларининг асарлари ва ғоялари – адабий
асарлар муштараклигида намоён бўлади. Мазкур муштаракликлар икки миллат
адабиётининг ўхшаш жиҳатлари, адабий жанрлар тадрижини, мавзу ва ғояда
умумийликлар уларни қиёсий тадқиқ этишда муҳим аҳамиятга эга.
Замонавий араб ва ўзбек адабиётидаги муштарак мавзулар, ўхшаш сюжет ва
образлар, адабий услубдаги яқинлик, Шарқ адабиёти анъаналари ва адабий жа-
раёнларни қиёсий-типологик ҳамда қиёсий-тарихий ўрганишни тақозо қилади. ХХ аср
охири XXI аср бошида араб ва ўзбек ҳикоянавислигида бадиий психологизм ва психологик
ҳикоя ўз ривожланиш жараёнида бошқа жанрларга нисбатан етакчилик қилди.
Авваламбор, бундай психологик ҳикояларда бугунги кун жамиятининг муаммолари ва
унда инсон тақдирининг мураккаб кўринишларини ўта таъсирчан тарзда тасвирланган
бўлса, иккинчидан, мазкур ҳикоялар орқали ҳозирги кундаги жамиятимиз муаммолари,
иллатлари инсон руҳиятига, руҳияти орқали эса унинг тақдирига қандай салбий таъсир
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
6
кўрсатаётганлиги психологик тасвир воситалари ҳамда психологик таҳлил орқали очиб
берилганлиги таҳлил этилган.
Таянч сўз ва иборалар: Бадиий психологизм, бадиий образ, руҳият, психологик
таҳлил, психоанализ, аналитик принцип, динамик принцип, типологик принцип, эпос,
лирика, драма.
Аннотация. В статье рассматривается один из самых акктуальных и дисскус-
сионных проблем в области литературы - концепция художественной психологии и
история этого вопроса. Рассмотряны вопросы внедрения анализа художественной
психологии в литературоведении, первые исследования в этой области, теоре-
тические взгляды русских и узбекских литературоведов, а также отношение к
терминологии художественной психологии и психологического анализа. Также
анализируются аналитические, динамические и типологические принципы худо-
жественной психологии и их роль в разделении литературных типов и жанров, в
частности, особенности и развитие жанра психологического рассказа в совре-
менной арабской и узбекской литературе.
Литература каждого народа имеет свою ступень развития. Кроме того, когда мы
изучаем этапы развития литературы каждой страны, мы можем в некоторой
степени наблюдать влияние литературы других близких и относительно далеких стран
на каждом этапе. Связи и взаимодействие узбекской литературы с арабской литера-
турой имеют давнюю историю, и эти литературные связи продолжаются по сей день.
Если наши предки с древних времен были знакомы со всемирно известным произве-
дением арабской литературы «Тысяча и одна ночь», то с произведениями великих
узбекских мыслителей и энциклопедистов, живших в раннем средневековье и средне-
вековья и написавших большую часть их научные и литературные произведения на
арабском языке в жанрах прозы и поэзии внесли значительный вклад в развитие жанров
арабской литературы. Это также находит отражение в общности исламской
культуры, религиозных традиций, восточной философии, образа жизни также и
произведений и идей европейских модернистов, оказавших влияние на литературу двух
народов. Эти общие черты важны для сравнительного изучения сходства в литера-
туре двух народов, эволюции литературных жанров, общности предмета и идеи.
Общие темы в современной арабской и узбекской литературе, сходство сюжетов и
образов, сходство литературного стиля требуют сравнительно-типологического и
сравнительно-исторического изучения традиций восточной литературы и литератур-
ных процессов. В конце двадцатого и начале двадцать первого веков художественный
психологизм и психологическое повествование в арабской и узбекской литературе
опередили другие жанры в своем развитии. Прежде всего, такие психологические
истории ярко описывают проблемы современного общества и сложные аспекты
человеческой судьбы.
Опорные слова и выражения: художественный психологизм, художественный
образ, психологический анализ, психоанализ, аналитический принцип, динамический
принцип, типологический принцип, эпос, лирика, драма.
Abstract. The article deals with one of the most urgent and disputable problems in the field
of literature - the concept of artistic psychology and the history of this issue. The questions of
the introduction of the analysis of artistic psychology in literary criticism, the first studies in this
area, the theoretical views of Russian and Uzbek literary critics, as well as the attitude to the
terminology of artistic psychology and psychological analysis are considered. It also analyzes
the analytical, dynamic and typological principles of artistic psychology and their role in the
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
7
separation of literary types and genres, in particular, the features and development of the genre
of psychological storytelling in modern Arabic and Uzbek literature.
The literature of every nation has its own stage of development. In addition, when we study
the stages of development of the literature of each country, we can observe to some extent the
influence of the literature of other near and relatively distant countries at each stage. The links
and interaction of Uzbek literature with Arabic literature have a long history, and these literary
ties continue to this day. If our ancestors from ancient times were familiar with the world famous
work of Arabic literature "One Thousand and One Nights", then with the works of the great Uzbek
thinkers and encyclopedists who lived in the early Middle Ages and the Middle Ages and wrote
most of their scientific and literary works in Arabic in the genres prose and poetry have made
significant contributions to the development of genres of Arabic literature. This is also reflected in
the commonality of Islamic culture, religious traditions, Eastern philosophy, lifestyle as well as the
works and ideas of European modernists who influenced the literature of the two peoples. These
common features are important for a comparative study of the similarities in the literature of two
peoples, the evolution of literary genres, the commonality of the subject and idea.
Common themes in modern Arabic and Uzbek literature, the similarity of plots and
images, the similarity of the literary style require a comparative typological and
comparative historical study of the traditions of oriental literature and literary processes.
In the late twentieth and early twenty-first centuries, artistic psychology and
psychological storytelling in Arabic and Uzbek literature were ahead of other genres in
their development. First of all, such psychological stories vividly describe the problems
of modern society and complex aspects of human destiny.
Keywords and expressions: artistic psychologism, artistic image, psychological analysis,
psychoanalysis, analytical principle, dynamic principle, typological principle, epic, lyrics, drama.
Бадиий асарларда кўтарилаётган муаммолар, ўқувчи эътиборига ва хук-
мига ҳавола қилинаётган масалалар – бадиий асар мавзуси ва мазмуни
бевосита асар яратилган давр ижтимоий муҳити билан чамбарчас боғлиқдир.
Маълум бир давр ва унинг вакиллари ҳақида қизиқарли ва муҳим
воқеаларни тўхтовсиз сўзлаш мумкин, аммо воқеаларнинг шунчаки баёни
бадиий асар даражасига кўтарилиши учун ижодкор турли бадиий тасвир
воситаларидан фойдаланган холда воқеалар баёнини санъат асари даража-
сига олиб чиқади. Асардаги бадиий образ характерини чуқур ва тўлиқ очиб
беришда муаллиф бадиий тасвир воситалари билан бир қаторда психологик
тасвир воситаларидан ҳам фойдаланди. Маълумки, асарда муаллиф томо-
нидан қаҳрамон ички дунёсига чуқур кириб бориш, образ руҳий оламининг
батафсил тавсифи, қалб кечинмаларининг тасвири – “бадиий психологизм”
деб юритилади. Психологизм атамаси психологик таҳлил, психологик
тасвир, психологик образ, психологик роман, психологик ҳикоя ва психо-
логия каби атамалар билан боғлиқ. А. Б. Есин таъбири билан айтганда,
бадиий психологизм – бу асар персонажининг хаёлот олами, фикрлари,
мулоҳазаларининг ўзига хос бадиий воситалардан фойдаланган холда жуда
тўлиқ, батафсил ва чуқур ифодалаб бериш
1
.
1
http://www.litmind.ru/milits-616-1.html
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
8
Рус адабиётшунослик илмида руҳият мавзусида биринчилардан бўлиб
тадқиқот олиб борган Н.Г. Чернышевский психологик таҳлил хилма-хил
бўлиши мумкин дейди ва бир муаллиф характер қирраларини очиб беришга
уринса, бошқаси – характер шаклланишига жамият ва турмуш таъсирини
кўрсатиб беради; учинчиси – хатти-ҳаракатларнинг ҳис-туйғулар билан
алоқадорлигини; тўртинчиси – эҳтирослар таҳлили тасвирлайди
1
.
Рус адабиётшунослигига психологизм тушунчаси қарийб икки юз йил
аввал кириб кетган бўлсада, лекин бу муаммони илм дунёсига олимлар
А.А. Потебней, Д.Н. Овсянико-Куликовский олиб кирган, адабиётшунос-
ликда М.М. Бахтин, JI.Я. Гинзбург, А.Б. Есин, Д.С. Лихачев, психология
фанида эса Л.С. Выготский, И.В. Страховый, Г.Г. Граник, О.В. Соболева
томонидан чуқур тадқиқ қилинган.
Адабиётда психологизмнинг ривожланиш тарихини тавсифлаб, адабиёт-
шунос олим Л.Я.Гинзбург “мавжуд адабий жанрларда психологик янгилик-
лар эндигина ниш ураётган бир вақтда, бадиий адабиётнинг ёндош
жанрлари бўлмиш – расоил, кундаликлар, мемуарлар ва автобиографик
жанрларда психологизм аллақачон ўрнашиб бўлган эди” деб ёзади
2
.
Ўз ўрнида психологизм атамаси турлича таърифларга эга. Рус адабиёт-
шунолсик терминлари қомусида “Психологизм (адабиётда) – қаҳрамонлар
ички олами: уларнинг ўй-хаёллари, орзу-умидлари, изтиробларининг чуқур
ва батафсил тасвири”
3
. Л.Я.Гинзбург эса “... кўнгил олами зиддиятларининг
чуқур тадқиқи” дея таърифласа, А.Б. Есин психологизмни кенг ва тор
маънолари мавжуд эканлигига тўхталиб ўтади – кенг маънода инсон ҳаётини
тараннум этувчи ва характерини тасвирлаб берувчи барча санъат турлари-
нинг хусусияти тушунилса, тор маънода эса инсон ички оламидаги ҳаёт ва
жараёнларнинг тасвири дейилади
4
.
Ўзбек адабиётшунос олимлари томонидан тузилган адабиётшунослик
терминлари луғатида бадиий психологизм атамасига “бадиий асарда тўла-
қонли инсон образини яратишнинг муҳим воситаларидан бири; персонаж
руҳиятининг очиб берилиши, хатти-ҳаракатлари ва гап-сўзларининг психо-
логик жиҳатдан асосланиши, шу мақсадларга хизмат қилувчи усул ва
воситаларнинг жамланмаси”
5
дея таъриф берилган.
Ўзбек адабиётшунослигида бадиий психологизм масаласи илмий майдонга
ўтган асрнинг ўрталарида кириб келиб, Миллий адабиётшунослигимизда бу
атама синтез бўлган ҳолда ўзининг руҳият (психологизм), руҳият тасвири
1
http://az.lib.ru/c/chernyshewskij_n_g/text_0240.shtml (Н. Г. Чернышевский. Собрание сочинений
в пяти томах. Том 3. Литературная критика. Библиотека "Огонек". М.: "Правда", 1974).
2
Гинзбург, Л. Я. О психологической прозе. О литературном герое.СПб.: Азбука, 2016, 29-б.
3
https://www.academia.edu/37372082/ (Литературная энциклопедия терминов и понятий ;
под ред. А. Н. Николюкина. М.: 2001).
4
Есин, А. Б. Психологизм русской классической литературы : учебное пособие / А. Б. Есин.
— М. : Флинта : Наука, 2011, 10-б
5
Адабиётшунослик луғати. Д.Қуронов ва б. Т.: Академнашр, 2013, 48-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
9
(психологик тасвир), руҳият талқини (психологик талқин), руҳият таҳлили
(психологик таҳлили)- каби номларига эга бўлди. “Руҳият” атамасининг
“психологизм” (юн. psyche – қалб; logos –ўрганмоқ) термини билан синоним
сифатида қўлланилишини жоиз дейиш мумкин, сабаби 5 жилдли “Ўзбек
тилининг изоҳли луғати”
1
да руҳга – “жон”, руҳиятга эса – “жоннинг ҳолати”,
дея изоҳ берилган. Бу изоҳ албатта адабий термин учун номукаммал бўлсада,
аммо маъно жиҳатдан иккала термин ҳам бир мазмунни беради.
Ўзбек адабиётшунос олимлари Н.Шодиев, Н.Юлдашев, Х.Умуров мазкур
масалани ўтган асрнинг сўнгги чорагида тадқиқ этган бўлсалар, истиқлол
йилларида
А.Холмуродов,
П.Кенжаева,
Ю.Эшматова,
Ш.Ботирова,
М.Киличева, Н.Қобиловалар адабиётшуносликда бадиий психологизм ва
психологик таҳлил масаласига бағишланган изланишлар олиб бордилар
2
.
Гарчи, ўзбек адабиётшунослиги илмий давраларида психологизм ҳамда руҳият
билан боғлиқ тушунчалар ХХ асрнинг ўрталарида эътироф этила бошлаган
бўлсада, шахс руҳияти талқини ва таҳлили Шарқ мумтоз адабиёти вакиллари
ижодида ҳам етакчи ўринни эгаллаган. Биргина ўзбек адабиётининг ўзида Алишер
Навоий томонидан эпик достонларда, лирик асарларда инсон руҳиятининг қават-
қават сирлари очилгани, Шарқнинг буюк шоири томонидан бадиий психо-
логизмнинг хилма-хил усул ва воситалари қўллангани ҳам ҳақиқат
3
.
Аммо, айрим адабиётшунос олимларнинг фикрига кўра, адабиётшунос-
ликда бадиий психологизм масаласи хали-хануз тўлиқ назарий асослаб
берилмаган ва “адабиётшунослик илмида семантик жиҳатдан етарли дара-
жада аниқ эмас”
4
.
1
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси” нашриёти, 2007.
2
Шодиев Н. А.Қаҳҳорнинг психологик таҳлил маҳорати: Филол. фан. номз... дисс. автореф. – Т.,
1973; Юлдашев Н. Проблемы психологического анализа в узбекской прозе (Внутренний
монолог в романах А.Кадыри, Айбека, А.Каххара, А.Якубова): Автореф.дисс…
канд.филол.наук. – М., 1982; Умуров Х.И. Проблема психологизма и узбекский роман: дисс.на
соиск.учен.степ.д-ра филол. наук. –Ташкент; ўша муаллиф: Ўзбек романчилигида бадиий
психологизм. – Т.: Ўқитувчи, 1982; ўша муаалиф: Бадиий психологизм ва ҳозирги ўзбек
романчилиги. – Т.: Фан, 1983; ўша муаалиф: Бадиий ижод асослари. – Т.: Ўзбекистон, 2001;
Холмуродов А. Одил Ёқубов романларида психологизм: Филол. фан. номз... дисс. автореф. – Т.,
1991; Кенжаева П. Истиқлол даври ўзбек насрида қаҳрамон руҳиятини тасвирлаш тамойиллари.
(Э.Аъзам, Х.Дўстмуҳаммад, С.Вафо ҳикоялари мисолида). – Т.:ТДШУ, 2020; Ю.Эшматова.
Истиқлол даври ўзбек қиссачилигида аёл руҳиятининг бадиий талқини. Филол. фанлари бўйича
фалсафа доктори (PhD)дисс. автореф. – Тошкент, 2020; Киличева М. Инглиз ва ўзбек
адабиётида психологик ҳолатлар талқинида адабий таъсир муаммоси (ёлғизлик мотиви
мисолида). Филол. фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)дисс. автореф. – Бухоро, 2020;
Н.Қобилова. Жек Лондон ва Абдулла Қаҳҳор ижодида бадиий психологизм. Филол. фанлари
бўйича фалсафа доктори (PhD)дисс. автореф. – Бухоро, 2020;
3
Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Т.: Фан. 1983; яна: “Хамса”да бадиий психологизм
типлари // Алишер Навоий “Хамса”си (тадқиқотлар). – Т.: Фан, 1986. – Б.63-81; Машрабова
Г. Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” достонида руҳият тасвири // Навоийга армуғон. – Т.:
А.Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 2003. – Б.128-130.
4
Золотухина, О. Б. Психологизм в литературе : пособие по спецкурсу для студ. спец. / О. Б.
Золотухина. —Гродно : ГрГУ, 2009, Б.6.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
10
Адабиётшуносликка оид илмий манбаларда бадиий психологизмнинг учта
асосий принциплари – динамик принцип, аналитик принцип ва типологик
принцип ажратиб кўрсатилади. Динамик принципда қаҳрамон руҳияти унинг
хатти-ҳаракатлари, мимика ва қилиқлари, турли ҳаётий вазиятларда ўзини
тутиши ва гап-сўзлари орқали ифодалаб берилади, “моҳиятан бу драматик асар
персонажлари руҳиятини очиш усулига ўхшаш, шу боисдан динамик принцип
баъзан психологик таҳлилнинг драматургик усули деб таърифланади
1
.
Типологик принципда образ руҳияти уни шакллантирган ва қуршаб турган
муҳит шарт-шароитлари билан боғлаб тасвирлаб берилади. Аналитик прин-
ципда қаҳрамон ички кечинмалари, қалбидаги ҳис-туйғулари, тафаккур ва
мулоҳазаси, ўй-фикрлари динамикаси тасвирланади. “Бунда бир ҳисдан бошқа
ҳис, бир ўйдан бошқа фикр ўсиб чиқади, улар бир-бирини тўлдиради, сифат
жиҳатидан ўзгартиради
2
”. Бу шакл персонажлар тақдири ва тафаккурида
кескин бурилишларни кўрсатиб беришга имкон беради, шу сабабли ҳам айрим
тадқиқотчилар “қалб диалектикаси” шакли деб ҳам атайдилар.
Таъкидлаб ўтиш жоизки, муаллиф бадиий образ характери ва унинг
руҳиятини очиб беришда юқорида зикр этилган учала шаклдан биргаликда,
бир-бирини тўлдирган ҳолда фойдаланиши мумкин. Бунда принциплардан
бири етакчи бўлса, қолган иккитаси уни тўлдириш учун хизмат қилади.
Умумман олганда, бадиий психологизмга оид тадқиқотларда “характер”
тушунчаси етакчи ўринни эгаллайди. Сабаби, бу йўналишдаги тадқиқотлар
адабиётшунослик илмига оид бўлсада, бир томондан руҳиятшунослик илми
билан бевосита боғлиқ бўлиб, мазкур икки соҳа кесишмасига асосланади. Бу
эса ўз навбатида “характер” тушунчасини ҳам адабиётшунослик, ҳам
руҳиятшунослик нуқтаи назаридан аниқлаштириб олишни тақозо этади.
Адабиётшунослик терминлар луғатида “характер” (юн. character – белги,
фарқловчи хусусият) тушунчасига қуйидагича таъриф берилган – “муайян
давр ва муҳит кишиларига хос энг муҳим умумий хусусиятлар билан
алоҳида шахсга хос индивидуал хусусиятларни ўзида уйғун мужассам этган
инсон образи
3
”. Рус олимлари тақдим этган адабиётшунослик терминлари
энциклопедиясида эса характер атамасига таъриф бериб, уни қуйидагича
тоифаларга ажратиб кўрсатади – “характер бу адабиётда ва санъатда образ-
нинг аниқлигидир: ижтимоий, миллий, маиший, психологик. Агар тип бу –
умумийликни индивидуалликда кўрсатиб бериш бўлса, характер– энг аввало
индивидуалликни намоён қилади”
4
.
Юқоридаги таърифларнинг иккиси ҳам характернинг руҳиятшунослик
нуқтаи назарини таъкидламоқда; руҳиятшунослик луғатларида характер –
1
Адабиётшунослик луғати. Д.Қуронов ва б. Т.: Академнашр, 2013, Б 49.
2
Ўша асар, Б 49.
3
Ўша асар, Б 352.
4
https://www.academia.edu/37372082/ (Литературная энциклопедия терминов и понятий ;
под ред. А. Н. Николюкина. М.: 2001).
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
11
“шахснинг хатти-ҳаракати ва атроф муҳитга муносабатида намоён бўладиган
индивидуал хусусияти
1
” дея таърифланади. Рус руҳиятшунослик илми дарғаси
С. JI. Рубинштейн “Характер ҳақида гапирганда, у одатда шахснинг барча
кўринишларида маълум бир из қолдирадиган ва унга дунёга, авваламбор,
бошқа одамларга нисбатан ўзига хос муносабатини билдирадиган хусусиятлар
жамланмасини англатади
2
” деб таъриф беради ва “шахснинг ички хусусият-
лари” дея терминга янада аниқлик киритади. Шундай қилиб, руҳиятшунослик
фани шахс ахлоқий асосининг характер шаклланишидаги аҳамиятини таъкид-
лайди. Бадиий адабиётда асарнинг ғоявий-эстетик аҳамиятини персонажлар
характери очиб берса, персонаж характерининг ёзувчи томонидан очиб
берилиши психологик таҳлил воситаси ҳисобланади. Бадиий асарда асосий
урғу қаҳрамон ички олами, ботиний ҳаёти, ўй-кечинмаларига қаратилмаган
бўлса, у холда ҳар қандай образ характери хам бадиий психологизм намунаси
бўла олмайди. Чунки, “психологизм – адабий асар бадииятининг асосий, аммо
ягона бўлмаган мезони
3
” ҳисобланиб, “психологизм – агар бадиий асар учун
ботинан зарур бўлсагина, у асарнинг ютуғи бўла олади
4
”.
Ёзувчи персонаж характерини яратар экан, уни руҳиятини бевосита ёки
билвосита очиб бериши мумкин. Персонаж уй-кечинмалари, ҳис-туйгулари-
нинг "ички монолог", "онг оқими" тарзида ёки муаллиф тилидан (ўзиники
бўлмаган автор гапи) баён қилиниши психологик тасвирнинг бевосита
шакли ҳисобланади. Асарда персонаж руҳиятининг унинг хатти-х;аракат-
лари, гап-сўзлари, юз-кўз ифодалари(мимикаси), ундаги физиологик ўзга-
ришларни кўрсатиш орқали очиб берилиши билвосита психологик тасвир-
дир. Руҳий тасвирнинг бу икки кўриниши бир-бирини тўлдиради, шу боис
ҳам муайян персонаж руҳиятини тасвирлашда ёзувчи буларнинг ҳар
иккисидан ҳам ўрни билан унумли фойдаланади
5
.
Бадиий психологизм тушунчаси билан психологик таҳлил ёки психоло-
гик тасвир каби тушунчаларнинг ўзаро алоқаси бор-ки, олимлар ва тадқи-
қотчилар ўртасида баҳсли ҳолатларни юзага келтиради. Аммо бу саволлар
назарий жиҳатдан бугунга қадар очиқ қолмоқда – айрим тадқиқотчилар бу
терминларга аниқлик киритсалар, бошқа гуруҳ олимлар бу назарияни четлаб
ўтишга ҳаракат қилади.
1
https://qomus.info/encyclopedia/cat-x/xarakter-uz/
2
https://www.psychology-online.net/articles/doc-451.html (С.Л. Рубинштейн. Учение о
характере/Отрывок из монографии С.Л. Рубинштейна "Основы общей психологии").
3
http://www.dslib.net/russkaja-literatura/psihologizm-kak-konstruktivnyj-komponent-pojetiki-
romana-l-n-tolstogo-anna.html (Барабаш О.В. Психологизм как конструктивный компонент
поэтики романа Л.Н. Толстого "Анна Каренина" : диссертация ... кандидата филологических
наук. - Москва, 2008).
4
https://modernlib.net/books/a_b_esin/psihologizm_russkoy_klassicheskoy_literaturi/read (Есин
А. Б. Психологизм русской классической литературы : учебное пособие / А. Б. Есин. — М. :
Флинта : Наука, 2011).
5
Қуронов Д. Адабиётшуносликка кириш. – А.: Ҳаёт нашриёти, 2002. Б 67.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
12
Абдулла Қаҳҳор тили билан айтганда психологизм “Ёзувчи маҳорати-
нинг муҳим жиҳатидир”. Бунда ёзувчи қаҳрамон ички дунёсини, психоло-
гиясини ўз услуби орқали очиб беради. Унда ёзувчи ички монолог, нутқий
характеристика, психологик портрет, галлюцинация, туш каби психологик
тасвир воситаларидан фойдаланиб, қаҳрамон ички оламини очиб беради.
Бунда ёзувчи қаҳрамон ташқи дунёга фақатгина ички дунёсини ёритиб
бериш учунгина мурожаат қилади. Ўзбек адабиётшунослиги ва адабий
танқидида “психологизм” ва “психологик таҳлил” терминлари фарқланмай
ишлатилади. Аммо бу икки терминни бир маънода қўллаш ноўриндир, дея
эътироф этади профессор Ҳ.Умуров, – Психологизм “психологик таҳлил”
тушунчасига нисбатан кенг бўлиб, у ўзида бевосита авторнинг психоло-
гиясини қамраб олади. У адабиётнинг ўзига хос қонуний ҳодисаси бўлиб,
ёзувчининг хоҳишига боғлиқ бўлмаган ҳолда намоён бўлади. “Психологик
таҳлил” эса, инсон психикаси жараёнларини, унинг фикр ва ҳиссиётидаги
турлитуман “оҳанг”лар ривожини акс эттирувчи, қаҳрамон руҳий дунёсини
аналитик принципда очувчи эстетик категориядир. Шунингдек, психо-
логизмга нисбатан психологик таҳлил ўзининг ички монолог, ўзиники
бўлмаган нутқ, психологик портрет, икки сюжетли диалог каби аниқ
белгиларига эга. Шундай қилиб, психологизм адабиётнинг қонуний бадиий
ҳодисаси, психологик таҳлил эса ана шу қонуний бадиий ҳодисанинг
мураккаб кўриниши (категорияси)дир. Бундан ташқари, юқоридаги
терминларнинг ўзбекча вариантлари ҳам кўп бўлиб, уларнинг ҳаммаси ҳам
бир хил маънода қўлланади. Масалан, “Адабиёт назарияси”да “психоло-
гизм”, “ички дунё тасвири”, “психологик анализ”; М.Абдураҳмонованинг
брошюрасида – “руҳий дунё тасвири”, “руҳий таҳлил”, “психологик тасвир”;
Н.Шодиевнинг “Руҳият рассоми” рисоласида – “психологик таҳлил”, “ички
ҳаёт тасвири” каби”
1
. Бизнингча, психологик таҳлил образ руҳиятини, ички
оламини очиб бериш йўли бўлса, психологизм унинг янада такомиллашган,
чуқур ҳамда мукаммалроқ ишланган кўринишидир.
“Психологик анализ”, “психологик таҳлил”, “руҳий таҳлил” атамалари
ҳам ўзаро маънодош. Аммо “психоанализ” терминини “психологик анализ”-
нинг қисқартмаси тарзида бу қаторга қўшиб бўлмайди. Чунки бу сўз ХIХ
аср охири – ХХ аср бошларида австриялик врач-психотерапевт Зигмунд
Фрейд асос солган назарий қарашлар тизимини англатади. Психоанализ –
терминдир
2
.
Психологик таҳлил ҳамда психологик тасвир воситаларига келадиган
бўлсак, ижодкор персонаж руҳий ҳолатини, унинг ички кечинмалари ва
ички ҳаётини кўрсатиб бериш учун бадиият қонуниятларга таянган ҳолда
одатий ва ноодатий тасвир воситаларидан фойдаланиши мумкин. Ички
1
Умуров Ҳ. Бадиий психологизм ва ҳозирги ўзбек романчилиги. – Т., Фан, 1983. – Б.17.
2
Н.Қобилова. Жек Лондон ва Абдулла Қаҳҳор ижодида бадиий психологизм. Филол.
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)дисс. – Бухоро, 2020. Б 20.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
13
монолог (монолог муҳокама, монолог хотира, монолог-мулоҳаза), нутқий
характеристика, такрор сўзлар, онг оқими, психологик портрет (динамик
портрет, статик портрет), рамзлардан унумли фойдаланган ҳолда, ноодатий
бадиий тасвир воситалари галлюциянация, шахсиятнинг иккилануви, ўзи
билан суҳбат, мактуб ва кундаликлари, туш кабилардан ҳам фойдаланиши
тез-тез кузатилади.
Рус адабиётшунослигида бугунги кунда бадиий психологизмни тадқиқ
қилишнинг методологияси тўлиқ ишлаб чиқилган дейиш мумкин. Бу
масалага бағишланган деярли барча илмий тадқиқот ишлари адабий асар
ёзилган давр тарихий-ижтимоий жараёнлари, ёзувчининг шахсий услуб ва
методи инобатга олган холда бажарилган. Рус адабиётшунос олимаси М. JI.
Бедрикова ўз тадқиқоти доирасида “психологизм даражаси” атамасини
киритади ҳамда уни қуйидагича критерийлар асосида таснифлайди:
1) матнда психологизмни кучайтирувчи воситалар (психологик деталь,
психологик тафсилот, персонажларнинг психологик хатти-ҳаракатлари,
психологиклаштирилган (психологизированный) тавсиф);
2) қаҳрамонларни тасвирлаш воситалари (психологик портрет, психоло-
гик характеристика, психологик конфликт, психологиклаштирилган сюжет,
"қалб диалектикаси";
3) характери вазият нисбати (қаҳрамон томонидан хронотопнинг “қал-
бан” ўзлаштирилиши, қаҳрамоннинг ўз-ўзини англаши, вазият тақозоси
билан қаҳрамонни руҳан ўзгариши)
1
.
Бадиий психологизм масаласи тарихини рус ва ўзбек адабиётшунослиги
доирасида қўриб чиқар эканмиз, ўзбек адабиётшунослигида бу масалада
амалга оширилиши лозим бўлган илмий тадқиқотлар бугунги кунда долзарб
ва зарур эканлигининг гувоҳи бўламиз. Жаҳон адабий жараёнлари шиддат
билан ривожланиб, ўсиб ва кун сайин ўзгариб бораётган модерн адабиёти
намуналари орасида психологик роман, психологик қисса ва психологик
ҳикоя каби насрий жанрларни ҳар бир халқ адабиёти доирасида тадқиқ этиш
ва ўрганиш бугунги кун фани олдидаги долзарб масалалардан биридир.
Бадиий асар психологик даражасини белгилашда адабий тур ва жанрлар
ҳам муҳим аҳамият касб этади. Масалан, лирика – инсон қалби ва ички ҳис-
туйғулари куйчиси эканлиги маълум, демак у бевосита руҳият тасвири
билан боғлиқ ҳолда шоир психологияси ва ички оламини тараннум этади.
Драматик турда руҳиятни тасвирлаш динамик принцип асосига қурилиши
ҳақида юқорида тўхталиб ўтган эдик.
Маълумки, эпик асарлар – инсон руҳиятини тасвирлашнинг хилма-хил
воситалари, усулларидан иборат кенг имкониятларга эга. Эпик турда лирика ва
драмадаги барча усул ва воситалар ўзига хос равишда синтезлашади. Ёзувчи
1
https://www.dissercat.com/content/osobennosti-psikhologizma-russkoi-prozy-vtoroi-poloviny-
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
14
лирикадаги сингари ўз қаҳрамонининг ички дунёсидан туриб ҳам, қаҳрамоннинг
ўз нутқи воситасида ҳам, ташқи характеристика ва ҳолатлар тасвири орқали ҳам
руҳият дунёсига дахл қилаверади. Айни пайтда бадиий психологизмдан
фойдаланиш эпик тур жанрлариаро ҳам фарқли хусусиятларга эга
1
.
Эпик жанрлар орасида ҳикоя, хусусан психологик ҳикоянинг ўрни
бугунги кун адабий жараёнларида етакчилик қилмоқда. Ҳикоя – ҳаётнинг
кичик бир парчасини акс эттирганидан, эпизодик тарзда унда бир ёки бир
неча ҳаётий воқеа қаламга олинганидан бу жанрда қаҳрамон руҳий дунёси
изчил равишда батафсил ёритиш, “қалб диалектикаси”ни чуқур ва тўлиқ
очиб бериш ёзувчидан катта маҳорат ва истеъдод талаб қилади. Роман ва
қисса каби катта ёки ўрта ҳажмдаги насрий асарларда қаҳрамон характери,
унинг руҳияти, ботиний ҳаёти ва ички кечинмаларини очиб бериш учун
ёзувчида имконият ва вақт кўпроқ бўлади.
Замонавий араб адабиётида насрий жанрлардан ҳикоя жанри алоҳида
аҳамият касб эта бошлади. «Қисқа ҳикоя жанри ўзининг тушунарлилиги,
тезкорлиги ва ҳаётдаги муаммоларни акс эттириш ва бу муаммоларга тез-
ликда жавоб бера олиш хусусияти туфайли Сурия адабиёти ривожланиши-
нинг биринчи босқичлариданоқ етакчи жанрга айланди. Замонавий Сурия
ҳикоянавислигининг вужудга келиш тарихи шуни кўрсатадики, Сурия
ҳикоянавислиги миллий хусусиятларни ва бой анъаналарни сақлаган ҳолда
мураккаб йўлни босиб ўтди»
2
.
Араб адабиётида ҳикоянависликнинг шаклланиши ва ривожланиши араб
дунёсида юз берган «ан-Наҳда», яъни жамиятнинг барча соҳаларида
янгиланиш жараёни билан узвий боғлиқдир. Янги араб адабиётининг пайдо
бўлиши ва шаклланишига Ғарб ғояларининг кириб кела бошлагани замин
бўлди. Бу жараённинг бошланиши XIX асрнинг 2-ярмига бориб тақалади,
шу даврдан бошлаб араб адабиётида замонавий Ғарб ғоя ва услублари билан
танишиш, унинг ўз миллий адабиёти билан синтез қилган холда, ўқувчига
тез ва осон етказиш учун муаллифлар ҳикоя жанридан фойдаланар эдилар..
Худди шу адабий жараённи Миллий адабиётимизда ҳам кузатишимиз
мумкин. ХХ асрнинг биринчи чорагида юзага келган “номумтоз” (замона-
вий) ўзбек адабиётининг шаклланишида Миллий маърифатпарварлик ҳара-
кати намояндалари ўзбек жадидларининг таъсири салмоқли эди. Ўзбек
адабиётшунос олимаси Г.Гарипова ўз тадқиқотларида истиқлол даври
адабий жараёнларининг илдизи айнан шу даврга, яъни ўтган асрнинг
биринчи 20-йиллигига бориб тақалади, деб таъкидлайди
3
”.
1
Н.Қобилова. Жек Лондон ва Абдулла Қаҳҳор ижодида бадиий психологизм. Филол.
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)дисс. автореф. – Бухоро, 2020. Б 19.
2
Акбарова М. Х. Пути развития современной сирийской литературы. // Сб. науч. тр. ТашГУ:
Арабская литература (средневековье и современность). –Ташкент, 1982. - № 697. –С.104.
3
Мировой литературный процесс ХХI века. – Алматы: Әдебиет Әлемі, 2016. Б. 140.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
15
Замонавий араб адабиётшунос олими Иброҳим ’Авд «Ҳикоянавислик
бўйича танқидий мулоҳазалардан фасллар» китобининг «Араб адабиётида
ҳикоянавислик фани» бобида замонавий араб ҳикоянавислигининг қадимий
илдизлари жоҳилиййа даврига бориб тақалиши, уни ҳатто Европа адабиё-
тига таъсир кўрсатгани, сўнг иккала адабиётда ҳам ҳикоя жанри
ривожланганлигини ва араб маданияти таназзулга учраган даврга келиб,
Европа адабиёти ўз ривожланишида давом этганлигини таъкидлайди.
Иброҳим ’Авд янги замон араб адабиётида ҳикоя жанри шаклланишига
тўхталиб ўтар экан, XIX аср охирлари ХХ аср бошларига келиб, араб халқи
ўз адабиётини юксалтириш учун икки омилга: ўз адабий мероси («мақо-
малар», «ҳикоялар», «қиссалар», «сийралар» ва б.) анъаналарига ва Ғарб
адабиётидаги янги услубий тамойилларга таянганини, ҳикоянавислик
соҳасида ҳам ушбу жараён кузатилганлигини баён этган
1
.
Араб адабиётида психологик ҳикоялар ХХ асрнинг 1-ярмида шакллана
бошлаган бўлиб, мазкур жанрда муваффақиятга эришган адиблардан бири
Михаил Нуайме бўлиб, М. Нуайменинг ҳикояларида ҳаётни ҳаққоний
кўрсатиш, инсон характери ва тақдирини, унинг ички ҳаётини чуқур
тасвирлашга катта эътибор берилган. Психологик ҳикоя жанрида ижод этган
яна бир араб ёзувчиси Маҳмуд Теймур ҳикояларида эса портрет ва
психологик характеристика, тасвирда йирик деталлар истеъфода этилдики,
китобхон қаҳрамоннинг нафақат ташқи кўринишини, шу билан бирга унинг
чуқур ички дунёсини, маънавий оламини ҳам кўра олади. Адиб араб
адабиётида ҳикоя жанрининг ривожланишига катта ҳисса қўшиб, гўзал
реалистик асар намуналарини яратди
2
.
ХХ асрнинг ўрталарига келиб, араб адабиётида бадиий психологизм ва
психологик ҳикоя жанри ўзининг авж нуқтасига кўтарилди. Суриялик Жорж
Салим, Закария Тамер, Ғада ас-Самман, Муҳсин Юсуф, Ироқлик Фуад ат-
Текерлий, мисрлик Муҳаммад Шаълон каби шу давр адибларининг
ҳикояларида психологик реализм асосида инсоннинг ички дунёси, ботиний
олами, инсон руҳиятига ташқи муҳитнинг таъсири, ҳаётдаги фожиавий
ҳолатлар, ижтимоий зиддиятлар натижасида инсоннинг руҳий кечинмалари
тасвири ўз ифодасини топди.
Закария Тамер “Қамоқ”, “Калтакесак”, “Момақалдироқ”, М.Ҳофиз Ражаб
“Тўп ва одамнинг калласи”, “М.нинг зерикарли саёҳатлари”, А.М.ар-
Рубейъий “Қилич ва кема”, А.М.Нурий “Ер қўшиғи” каби бир қатор
ҳикояларида ҳаётдаги инсон бошига тушган мураккаб ҳолатларнинг инсон
табиатига таъсири, ҳаттоки унинг характери, онги, шууридаги ўзгаришларга
сабаб бўлиши, олий хилқат бўлмиш инсоннинг бу ҳаётда яшашга чора
1
Мухиддинова Д.З. Жўрж Салим ҳикояларида бадиий тафаккур эволюцияси. – Т. Фил. фан.
ном...... диссертацияси. –Т., 2008. Б 16.
2
Мухиддинова Д.З. ХХ аср араб янги ҳикоячилигининг шаклланиши ва ривожланиши. Т.
Фил.фан.док... диссертацияси. 2017. Б 40.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
16
қидириши, лекин ҳаракати бесамар кетиши каби абсурдлик даражасидаги
ҳис-кечинмаларни тасвирланади
1
.
Мана шу ўринда таъкидлаш жоизки, ХХ асрнинг 50-60-йилларида Миср
ва Машриқ араб мамлакатлари адабиётида юзага келган янгиланиш
жараёнлари ХХ асрнинг 80-90-йилларида замонавий ўзбек адабиётида ҳам
кузатилади. Шарқшунос олима Д.З.Мухиддинова ўз тадқиқотларида замона-
вий ўзбек адабиётида янгиланиш тамойилларининг вужудга келишида ички
ва ташқи омиллар ажратиб ўтади ва ички омил замонавий ўзбек адабиёти-
нинг жаҳон адабий жараёнига қўшилиши мамлакатнинг мустақилликка
эришиши билан боғлиқ ҳолда кечди, дея таъкидлайди. Айнан шу даврдан
бошлаб, ўзбек ҳикоянависларининг бадиий тафаккурини кенгайиб бориши,
инсоннинг шахсияти, унинг ички “мени”ни тасвирлаш, унинг ички дунёсини
ҳар томонлама очиб беришга ҳаракат кучайди. Адабиётшунос олим Хуршид
Дўстмуҳаммаднинг таъкидлашича, “Янги ўзбек ҳикоячилигида ҳам йиллар
мобайнида янгича тасвир воситаларини кашф этиш жараёни кечди. Рамз,
тимсол, мажоз сўнгги йиллар ҳикоячилигимизнинг кўрки, безаги, жилосига
айланди”
2
. Бу даврда яратилган ўзбек ҳикоянавислигига “мулоҳаза-ҳикоя”,
“ўйчан проза”, “интеллектуал наср”
3
.
Ўтган ўттиз йил мобайнида бутун жамият мафкураси билан биргаликда
адабиёт соҳасида ҳам катта ўзгаришлар рўй берди. Бу даврда ўзбек адабиёти
учун анъана бўлиб қолишга улгурган социалистик реализм қолиплари
доирасидан чиқиб, ўзининг ривожланиш босқичларини босиб ўтди. Ушбу
жараёнда учта муҳим йўналиш асосий омил бўлиб хизмат қилмоқда –
1) реализмнинг ҳаётбахш анъаналарини новаторона ривожлантириш; 2) мут-
тасил давом этаётган модернистик изланишлар; 3) реализм ва модернизм-
нинг асосий хусусиятларини синтезлаштириш асосида туғилаётган бўлиб, у
адабиётшуносликда
неореализм
деб аталмоқда.
ХХ аср бошидан то ҳозирги давргача қалам тебратган ва тебратаётган
ёзувчилар (Абдулла Қодирий, Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Саид
Аҳмад, Шукур Холмирзаев, Ҳайриддин Султон, Эркин Аъзам, Назар
Эшонқул, Саломат Вафо, Улуғбек Ҳамдам)да замон ва ҳикоя услуби умуман
фарқ қилади. Айни шўро даври ҳикоячилигида инсон меҳнати улуғланган
асарлар яратиш кучайган бўлса, шу даврнинг етмишинчи йилларидан инсон-
нинг ўзи асар бош ғоясини ташкил эта бошлади. Бугунги кун ҳикоячилигида
фалсафа ва психология билан уйғун ҳолда, инсон руҳияти, ботинини таҳлил
этиш авж олди.
Бугунги кун Миллий адабиётимизда араб адабиётида кузатилгани каби,
жаҳон адабий жараёнлар тажрибаларини миллий адабий қонунлармиз билан
1
Ўша манба, Б 86.
2
Дўстмуҳаммад Х. Миллий ҳикоя: изланишлар, ютуқлар, истаклар./ Озод ватан
саодати.Адабий танқид/ – Т.:Адиб. 2013, – Б.234.
3
Ўша китоб, – Б.230.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
17
синтез қилган холда қўлламоқдалар. Истиқлол даври ўзбек адабиёти намоян-
далари Омон Мухтор, Хуршид Дўстмуҳаммад, Назар Эшонқул, Улуғбек
Ҳамдам, Исожон Султон, Саломат Вафо, Зулфия Қуролбой қизи каби бир
қатор ҳикоянавислар ижодида янги услубий йўналишларни кузатамиз.
ХХ асрнинг 90- йилларидан кейинги ва ХХI аср бошлари замонавий
ўзбек ҳикоянавислигида ҳам араб ҳикоянавислигидаги каби шаклий ва
мазмуний ўзгаришлар, янгиланишларнинг ўхшаш томонлари талайгина.
Жумладан, ғайритабиий, сирли воқелик, психологик тасвирнинг ўткирлиги,
тагмаънонинг серқатламлиги, фалсафий мушоҳаданинг, психологик таҳлил-
га мойилликнинг кучайиши кўзга ташланади
1
.
Мустақиллик йилларида замонавий ўзбек адабиёти ҳам қисқа давр ичида
ривожланиб, ноанъанавий услубига ижодкорлар ўзбек адабиёти ривожига
ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшди. Ҳуршид Дўстмуҳаммаднинг “Дониш-
манд Сизиф”, Улуғбек Ҳамдамнинг “Мувозанат”, Исажон Султоннинг
“Боқий дарбадар” романлари ўзбек романчилик мактабида катта бурилиш
ясаган бўлса, ҳикоянавислик йўналишида Назар Эшонқулнинг “Маймун
етаклаган одам”, Улуғбек Ҳамдамнинг “Яхшиям, сен борсан”, “Бир пиёла
сув”, Зулфия Қуролбой қизининг “Ёзсиз йил”, “Ҳолиқ амаки”, “Қадимий
қўшиқ” каби ҳикоялари ўзбек адабиётида янги йўналиш бўлди. Бугунги кун
ҳикоялари ўзининг фалсафийлиги, рамзийлиги, психологик тасвир
воситаларининг кучлилиги, баёнчилик услубининг мураккаб шакли –
муаллиф ва қаҳрамон нутқининг уйғунлашиб кетиши билан ажралиб туради.
“Истиқлол даври миллий насримиз тараққиётининг муҳим тамойиллари-
дан бири – мафкура тазйиқидан қутулган ижодий жараёнда юзага келган
эркинлаштириш натижасида мавзулар доирасининг кенгайганлиги ва халқи-
миз турмуш тарзини, уларнинг турфа хил руҳий-психологик кечинмаларини
адабиётимиздаги мавжуд миллий анъаналар ва жаҳон адабиётидаги илғор
тажрибалардан таъсирланиб, ўзига хос турли тасвир усулларида акс
эттираётганлигидадир”
2
.
Оддий инсонлар ҳаётининг турли ракурслардан кўрсатиб берувчи насрий
асарлар қаторида ҳикоянависликнниг ўзига хос ўрни бор, сабаби ҳикоя
жанри ўзининг кичик хажми ва қисқа мазмуни билан ҳозирги глобаллашув
жараёнида китобхонларнинг қулай жанрига айланиб бормоқда. Жаҳон
адабий жараёнлари ва унинг ривожланиш босқичларида ҳикоянинг турли
кўринишларини учратишимиз мумкин. “Ҳикоя, новелла (итальянча novella -
янгилик) – инсон ҳаётидаги у ёхуд бу ёрқин ҳодисани, ижтимоий ёхуд
психологик конфликтни характер билан узвий боғлиқ ҳолда риовявий
усулда тасвирловчи кичик эпик асар. Ҳикоя ёки новелла – эпик турнинг
кичик жанри. Бу асар одатда. Киши ҳаётидаги ғоятда муҳим воқеа тасвирига
1
Мухиддинова Д.З. ХХ аср араб янги ҳикоячилигининг шаклланиши ва ривожланиши. Т.
Фил.фан.док... диссертацияси. 2017. Б 81.
2
Тўраев Дамин. Янги ўзбек адабиёти. – Тошкент. Фан, 2008. – Б. 178.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
18
бағишланади. Ва унда шу воқеага қадар ва ундан сўнг рўй берадиган
воқеалар батафсил баён қилинмайди”
1
.
Замонавий араб ва ўзбек ҳикоянавислигида ҳам онг оқими, галлюцина-
ция, шахсият иккилануви, пауза воситаси, рамзийлик ва мажозийлик каби
психологик тасвир воситалари, мифологик сюжет ва образларга, муқаддас
диний китобларда келтирилган ривоятларга янгича ижодий ёндашув,
тасаввуфий ғояларнинг ифодаланиши кузатилмоқда.
Замонавий ўзбек адабиёти ривожланишидаги учта асосий йўналишни
Исажон Султон қуйидагича таърифлайди: “Бугуннинг насрида учта қувват-
ли тамойил яққол кўзга ташланиб турибди ва, айтиш мумкинки, ҳар учала
тамойилнинг ҳам ўз истеъдодлари, ўз усталари бор – биринчиси, миллий
руҳни, халқ руҳини миллий усулларда янада ранг-баранглаштириб тақдим
этиш, иккинчиси – халқ шуурида узоқ йиллар яшаб келаётган ўлмас тимсол-
ларни олам аҳлига намоён қилиш ва учинчиси – бутун дунё адабий тафак-
курида рўй бераётган, аммо бизнинг адабиётимиз учун янги ҳисобланган
шаклларни олиб кириб, ўз руҳимиз билан тўлдиришдан иборат”
2
.
Шарқшунос олима Д.З.Мухиддинова мана шу учала тамойил замонавий
араб ва ўзбек насрида кенгроқ намоён бўлаётганини таъкидлаб ўтади.
3
Юқоридаги фикрларни далиллашда, бугунги кунда самарали ижод қилиб
келаётган ўзбек адиблари Улуғбек Ҳамдам ва Исажон Султон ижодига
мурожаат қилган холда, уларнинг ижоди ва услубини атоқли араб адиби
Закария Тамер билан қиёсий тадқиқ этсак. Гарчи З.Тамер бошқа замон ва
маконда яшаб ижод этган, унинг асралари ўзбек, ва ҳаттоки рус тилларига
таржима қилинмаган, яъни ўзаро адабий алоқа ва таъсир мавжуд бўлмаган
бир шароитда, мазкур муаллифлар ижодида қатор муштаракликларни
кузатиш мумкин.
Улуғбек Ҳамдамнинг “Яхшиям, сен борсан”, Исажон Султоннинг “Юсуф
ва Зулайҳо” ҳамда Закария Тамернинг “Кичкина чиройли Юсуф...нинг ҳалок
бўлиши” ҳикояларида бош қаҳрамон сифатида бир архетип образ ва диний
мотив олинган. Закария Тамернинг мазкур ҳикоясида бош қаҳрамон Аднан
исмли кичик ёшдаги бола бўлиб, асар бошидан Аднан чизган ёзувчи берган
портрет бизга “Қуръони Карим”даги Юсуф (а.с) архетипига ишора қилади.
Аднан ораста кийинган, сочлари чиройли таралган, юзлари хушбичим бола
бўлади. Гарчи унинг сузишни билмаслигидан хабардор бўлсаларда, Аднан-
ни дўстлари Маҳмуд ва Салим дарёга олиб бориб, турли йўллар билан уни
сувга тушиб чўмилишга чорлайдилар. Аднан сувда чўкиб, ҳалок бўлади,
“дўстлари” Маҳмуд ва Салим эса бу жараённи шунчаки кузатиб турадилар.
1
Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Тошкент. Ўзбекистон, 2002. – Б. 470.
2
kh-davron.uz> kutubxona Исажон Султон. Ҳазрати мажоз. Ўзбек тарихи, адабиёти ва
маданияти.
3
Мухиддинова Д.З. ХХ аср араб янги ҳикоячилигининг шаклланиши ва ривожланиши. Т.
Фил.фан.док... диссертацияси. 2017. Б 82.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
19
Ҳикоя номида пауза воситанинг қўлланилиши (“Юсуф...), асардаги трагик
хотимага ишора эди, гўё. Асарда инсонлар ўртасидаги адоват, ҳасад,
ғайирлик каби қабиҳ туйғулар муаллиф томонидан қисқа тарзда, катта
маҳорат билан очиб берилган.
У.Ҳамдамнинг “Яхшиям, сен борсан” ҳикоясида эса, муҳаббат ва садоқат
мавзуси куйланади. Ҳикоя бош қаҳрамонлари Юсуф ва Зулайҳо бу дунёнинг
барча машаққатларини биргаликда енгиб чиқадилар. Исажон Султоннинг
«Юсуф ва Зулайҳо” ҳикоясида ҳам Юсуф архетипи образи гавдалантири-
лади. Юсуф исмли бўйдоқ йигит, Зулайҳо исмли бир жувонга ошиқу
беқарор бўлиб қолади. Ҳикояда ўтмишдаги Юсуф ва Зулайҳонинг муҳаб-
батига очиқ ишора берилади. Исажон Султон ижодида диний мотивлар кўп
учраб, унинг “Боғи Эрам” ҳикояси ҳам шу мотивда яратилган. Ҳикоя икки
қисмдан иборат, бу услубни ҳикоя ичида ҳикоя деб ҳам аташ мумкин.
Ҳикоянинг бошдан охиригача ариқдан оқаётган сувга солиб олинган иссиқ
пишган нон, унинг бетакрор ифори ва таъми, болалик хотиралари – нон
детали композицион воситаси мавзуси етакчилик қилади. Асар қаҳрамонига
болалигидан то улғайгунига қадар, вақти-вақти билан ғайритабиий боғ
кўзига кўринар ва ҳар бир рўё сўнгида ўша боғдаги катта дарахтдан бир барг
узилиб, оёғи остига тушар эди, баргда кимнинг исми ёзилган бўлса – ўша
одам яқин орада вафот этиб, Боғи Эрамга кирарди. Ҳикоя давомида жами 4
та шунда ғаройиб ҳодиса юз беради, асар қаҳрамонинг оёғи остига тушган
сариқ баргда асар қаҳрамонинг қўшниси, кейин отаси, кексайган чоғида
дўсти ва ниҳоят сўнгги тўртинчи бор бу боғни кўрганида ўзининг исми
ёзилган бўлади. Уларнинг барчаси шу ғаройиб воқелик кўриниши билан
вафот этиб, Боғи Эрамга кирадилар.
Истиқлол йилларида ҳозирги ўзбек адабиёти қисқа давр ичида катта
ривожланиш йўлини босиб ўтди. Аммо шу давр оралиғида яратилган асар-
лар ўзининг мазмуни, шакли ва услуби билан бир-биридан ажралиб туради.
Мустақилликнинг илк йилларида яратилган асарларда соцреализм унсур-
лари адабий асарларни тарк этмаган бўлса, 2000 йилдан кейин яратилган
бадиий асарларда модернизм ва постмодернизм унсурларни кўришимиз
мумкин. Адабиётшунос олима С.Камилова истиқлол даври ўзбек насрида
бадиий метод синтези, стилистик усулларнинг ўзгариши, жанрий
трансформациялар ва постмодернистик усуллар хослигини акс эттириши
таҳлил қилган холда, Миллий адабиётимиз босиб ўтган мураккаб ва
индивидуал тараққиёт йўлини уч даврга бўлиниши кўрсатиб беради, бу –
ўтиш даври (ХХ асрнинг 80-90- йиллари), мақсадлар ўзгаришининг таҳлили
даври (1990-2000) ва “верданди”
(сканд. уч опа-сингил маъбуда : ўтмиш,
ҳозир ва келажак. Д.А.)
даври
1
. Яъни, ўтган асрнинг 80-90-йилларида ўзбек
1
https://journal.fledu.uz/wp-content/uploads/sites/3/2019/04/Saodat-Kamilova.pdf
(Концептуальная модель узбекской литературы конца ХХ – начала XXI вв. Saodat
Kamilova/25.09.2015 № 3 (7) / 2015 1 104)
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
20
маданияти ва адабиётида “мафкуравий бўшлиқни” бартараф этиш ва ўз
миллий ғоясини аниқлаш, рус адабиётидан “зерикиш”, Ғарб ва Америка
адабиёти билан яқинроқ танишиш жараёни юз берди. Кейинги даврда эса,
ўзбек адабиёти миллий ўзига хослик – глобаллашув, эстетик қиймат – бозор
иқтисодиёти каби қутбли тушунчалар билан белгиланадиган вазиятга тушиб
қолди. Бу эса адабий жараёнга сезиларли таъсир кўрсатди. Ўзбек ёзувчилари
борлиқни фалсафий тушунишга интилиб, замонавийликни акс эттиришнинг
янги шаклларини излай бошладилар. Адабиётнинг ҳозирги (учинчи) даври
мумтоз ўзбек баёнчилиги қонуниятлари, реализм анъаналари, модернистик
ва постмодернистик тенденциялар синтези билан тавсифланади. Айнан шу
даврдан бошлаб, ўзбек адабиётида бадиий психологизмнинг янги, жаҳон
адабий жараёнлари билан ҳамнафас даври бошланди.
ХХ аср адабиётида пешқадамлик қилган психологизмнинг динамик
принципи, ўз ўрнини аналитик ва типологик принципларга бўшатиб берди.
Энди бадиий образ руҳиятини очиб беришда унинг ташқи “ҳаёти”, хатти
ҳаракатлари эмас, балки унинг ички олами, кечинмалари, ўй-фиклари, ва
айниқса уни ўраб турган муҳимнинг характер шаклланиши ва шахс қисма-
тига тасвири етакчилик қилмоқда. Таъкидлаш жоиз-ки, аналитик психоло-
гизмда бадиий образ руҳиятининг энг кичик ҳиссиётларигача барча
қирралари билан батафсил, чуқур очиб берилиши ҳозирги ўзбек ҳикоянавис-
лигининг ривожланишига катта туртки бўлди. Бу эса ўз ўрнида замонавий
араб ва ўзбек ҳикоянавислиги доирасида инсоннинг ташқи ҳаётидан ички
ҳаётига кириб боришга қаратилган бир қатор экзистенсиал муаммоларни ҳал
қилишга имкон беради. Образ руҳиятидаги тушкунлик, руҳий ёлғизлик каби
ҳолатлар дунёдан ажралган холда эмас, балки образни дунё ичида,
марказида тасвирлана бошланди. Ҳикоя жанри эпик турдаги жанрлар ичида
энг кичиги ҳисоблансада, бадиий образ руҳиятини очиб бериш – бадиий
психологизм ва унинг турли кўринишларини ўқувчига етказиб беришда
бошқа насрий жанрлар орасида етакчилик қилмоқда. Психологик ҳикоя
ўзининг қисқа, лўнда ва ҳар бир давр учун долзарб фалсафий ғоялари билан
бугунги глобаллашув жараёнида яшаётган информацион аср ўқувчиси,
қолаверса ёзувчиси учун ҳам энг қулай жанрга айланди.
