SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
144
Кузатувлар шуни кўрсатадики, ҳар бир даврнинг ўз “Арбаъин”лари мавжуд
бўлиб, уларда аниқ мавзу ва мақсад илгари сурилган. Бунда наср ва назмдан
унумли фойдаланганлар. Арбаъинда куйидаги бадиийлик воситалари амал
қилади: тилнинг лўндалиги, очиқлиги, ахборотнинг аниқ ва равшан узатилиши,
фикрнинг очиқ ифодаланиши, илоҳий моҳият мазмунини ўзгартирмасдан бери-
лиши; мантнинг осон ёд олиниши, тафаккурга тез сингиши ва қабул қилиниши;
асар тилининг жимжимадорлик, безак, бадиий воситалардан мумкин қадар
озодлиги, содда, халқ тилига яқинлиги ва осон тушинарли эканлиги; қисқа
мазмуннинг равшан ифода орқали берилиши; аръбаин шоир маҳорати меваси
эканлиги, ҳар бир талқиннинг ўзига хос бадиий ва стиль хусусиятлари.
ҚАҲРАМОН ЯКУБОВ
PhD, Ўз.Р. ФА Тарих институти
Хива хонлигида пул вақфи амалиёти: манба ва талқин
Аннотация. Мазкур мақола мусулмон жамиятида пул вақфи билан боғлиқ илк
назарий-ҳуқуқий асосларнинг шаклланиши, пул вақфидан фойдаланиш механизмининг
яратилиши ва Хива хонлигида мазкур амалиётнинг тарихига бағишланади. Дастлаб ушбу
илмий муаммонинг жаҳон тарихшунослигида бошқа мусулмон мамлакатлари мисолида
ўрганилиши ва Хива хонлигида пул вақфи тарихига бағишланган тадқиқотлар қисқача
баён қилинган. Шунингдек, пул вақфи бўйича турли фиқҳий мазҳаб вакилларининг
қарашлари ва улар томонидан мазкур амалиёт бўйича билдирилган далиллари келтирил-
ган. Хусусан, аксарият уламолар ва фиқҳий мазҳаб вакиллари пул вақфини таъсис этиш
мумкин эмас, деб ҳисоблаган бўлсалар, баъзилари муайян шартлар асосида мазкур
амалиётнинг қонунийлигини эътироф этганлар. Натижада пул вақфининг мумкинлиги
ҳақидаги далилларга таянган ҳолда дастлаб Усмонийлар империяси томонидан пул
вақфининг жоизлиги билан боғлиқ фатво ва у асосда султон Сулаймон (1520-1566)
фармони эълон қилинган. Кейинчалик мазкур ҳуқуқий асос ва амалиёт асосида бошқа
мусулмон мамлакатларида пул вақфини таъсис этиш ҳамда ундан фойдаланиш тартиби
шаклланиб борди. XIX асрнинг 2-ярмидан бошлаб Хива хонлигида пул вақф этиш жараёни
оммалаша бошлади ва мазкур аср охирига бориб вақф қилинувчи асосий мулк турига
айланди. Ушбу тадқиқотда пул вақфининг Хива хонлигида кўпайиб боришига сабаб бўлган
омиллар ва мазкур мулк турининг вақфга айланиши ҳақидаги ҳужжат, яъни вақфномалар,
уларнинг ўзига хос жиҳатлари ҳам таҳлил этилган. Хива хонлиги пул вақфига оид
вақфномаларида вақф мулкидан асосан ижара ёки музораба тартибида фойдаланиш
мумкинлиги алоҳида шарт сифатида ўрнатилган. Бироқ мавжуд тарихий ҳужжатлар
таҳлилига кўра пул вақфидан ижара тартибида даромад олиш кенг тарқалган. Бунинг
сабабларининг аниқлаш мақсадида ушбу икки амалиётнинг фарқли жиҳатлари ва ишлаш
тартиби очиб берилган. Шунингдек, Хива хонлигида тузилган, пул вақфидан фойдаланиш
тартиби акс этган тарихий ҳужжатларнинг ички тузилиши ва уларнинг герменевтик
таҳлилига алоҳида эътибор қаратилган.
Таянч сўз ва иборалар: Хива хонлиги, пул вақфи, ижара, музораба, Усмонийлар
империяси, вақф ҳужжати.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
145
Аннотация. Статья посвящена формированию теоретической и правовой
основы денежного вакфа в мусульманском обществе, созданию механизма использова-
ния данного типа собственности и истории этой практики в Хивинском ханстве.
Вначале кратко описывается изучение этой научной проблемы в мировой историогра-
фии на примере других мусульманских стран и опубликованные работы по истории
денежного вакфа в Хивинском ханстве. Также обсуждаются взгляды представите-
лей различных школ мусульманского права на денежный вакф и предоставленные ими
аргументы по поводу этой практики. В частности, несмотря на то, что большинст-
во богословов и представителей фикха-юриспруденции считали неправомерным
создание денежного вакфа, некоторые признали легитимность этой практики при
определенных условиях. В результате, основываясь на аргументах о дозволенности
денежного вакфа, в Османской империи издана фетва о допустимости денежного
вакфа и на этом основании указ султана Сулеймана (1520-1566). Позднее на основе
этой правовой базы и практики был сформирован порядок создания и использования
денежных вакфов в других мусульманских странах. В частности, со второй половины
XIX века в Хивинском ханстве начало набирать популярность создание денежного
пожертвования, и к концу этого века он стал основным видом благотворительной
собственности. В данном исследовании также анализируются факторы, которые
привели к популярности денежного фонда в Хивинском ханстве, а также документ,
составлявшийся при обращении имущества, т.е. вакфнамэ, и его особенности. В
документах о денежных вакфах Хивинского ханства часто оговаривается, что иму-
щество, преобразованное в вакф, могло использоваться в основном на условиях
аренды или на основе мудараба (партнерства). Однако, как показывает анализ исто-
рических документов, доход от денежного фонда обычно поступал в виде аренды.
Чтобы определить причины этого, были раскрыты различные аспекты и процедуры
этих двух практик. Нужно отметить, что особое внимание уделяется внутренней
структуре исторических документов и их герменевтическому анализу, отражающих
порядок использования денежных вакфов, оформленных в Хивинском ханстве.
Опорные слова и выражения: Хивинское ханство, денежный вакф, аренда,
мудараба, Османская империя, вакфный документ.
Abstract. The article is devoted to the formation of the theoretical and legal basis of the
cash waqf in Muslim society, the creation of a mechanism for the exploitation of this type of
property and the history of this practice in the Khanate of Khiva. First, the study of this
scientific problem in world historiography is briefly described by the example of other
Muslim countries and published works on the history of the cash waqf in the Khanate of
Khiva was also analyzed. It also discusses the views of representatives of various schools of
Islamic law on the cash waqf and the arguments presented by them regarding this practice. In
particular, despite the fact that the majority of theologians and representatives of Islamic
jurisprudence considered the creation of a cash waqf unlawful, some recognized the
legitimacy of this practice under certain conditions. As a result, based on the arguments
about the permissibility of the monetary waqf, the Ottoman Empire issued a fatwa on the
admissibility of the cash waqf and, on this basis, the decree of Sultan Suleiman (1520-1566).
Later, on the basis of this legal framework and practice, the procedure for the creation and
exploitation of cash waqfs was spread in other Muslim countries. In particular, from the
second half of the 19th century, the creation of cash donations began to gain popularity in the
Khanate of Khiva, and by the end of the century it became the main type of waqf property.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
146
This study also analyzes the factors that led to the popularity of the cash fund in the Khanate
of Khiva, as well as inner features of waqf document, i.e. waqfnāma. The documents on cash
waqfs from Khorezm often stipulate that the property converted into waqf could be used
mainly on a lease basis or on the basis of muḍaraba (partnership). However, as the analysis
of historical documents shows it was very common to make profit from cash waqf under lease
agreements. In order to determine the reasons for this, various aspects and procedures of
these two practices were disclosed. It should be noted that special attention is paid to the
internal structure of historical documents and their hermeneutic analysis, reflecting the
procedure for exploitation of cash waqfs issued in the the Khanate of Khiva.
Keywords and expressions: the Khanate of Khiva, cash waqf, lease, mudaraba
(partnership profit), Ottoman Empire, waqf document.
Хива хонлигида айрим мусулмон мамлакатларида бўлгани каби зироат ва
боғдорчилик ерлари, савдо объектлари (дўконлар, ҳунармандчилик устахона-
лари), турар-жой ва маиший иншоотлар (ҳаммом, сарой кабилар) қатори
пуллар ҳам вақф сифатида таъсис этилгани ҳолда диний-маърифий ва ижти-
моий муассасалар учун даромад келтирувчи молиявий манбалардан бири сифа-
тида хизмат қилган.
Ҳозирги кунга қадар пул вақфи ва ундан даромад олиш манбалари тарихи
бошқа мусулмон жамиятлари мисолида тадқиқ этилган
1
. Шунингдек, Хива
хонлигида пул вақфидан фойдаланиш тарихи нафақат маҳаллий
2
, балки
хорижий
3
тадқиқотчилар эътиборини тортган мавзулардан бири ҳисобланади.
1
Jennings R.C. Loans and Credit in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia
Court of Anatolian Kayseri. Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 16,
No. 2/3 (1973), pp. 168-216; Mandeville J. E. Usurious piety: the cash waqf controversy in the
Ottoman empire. International Journal of Middle East Studies. August 10 (1979), pp. 289-308.
Cizakca M. The relevance of the ottoman cash waqfs to modern Islamic economics. New Horizon.
No. 20. London, 1993, pp. 7-9, 12-15; Cizakca M. Cash waqfs of Bursa, 1555-1823. Journal of the
Economic and Social History of the Orient. Vol. 38, No. 3 (1995), pp. 313-354 … .
2
Shaĭkhova A. O formakh i roli rostovshchichestva v Хivinskom khanstve kont͡sa XIX veka (Po
dokumentam sobranii͡a IV AN UzSSR) [On the form and role of usury in the Khanate of Khiva in
the late 19th century (According to the documents of the collection of the Institute of Oriental
Studies of the Academy of Sciences of UzSSR)]. Obshchestvennye nauki v Uzbekistane – Social
Sciences in Uzbekistan. 1984, no. 5, pp. 37-38. (In Russian); Zhalilov O. Khazinamizdagi Kheva
vaqf huzhzhatlari [Waqf documents in our treasury]. Sharqshunoslik – Oriental Studies. 1993, no.
4, pp. 62-71. (In Uzbek); I͡Akubov Q.K. [Some information about the activity of waqf
Administration in the Khanate of Khiva]. Ësh sharqshunoslarning akademik Ubaĭdulla Karimov
nomidagi IX ilmiĭ-amaliĭ konferent͡sii͡asi [Proc. 9 scientific-practical conference of young
orientalists named after academician Ubaydulla Karimov]. Tashkent, 2014. pp. 49-52. (In Uzbek);
Khaliërov A. Khiva khonligida pul vaqfining huquqiĭ va iqtisodiĭ asoslariga doir [On the legal and
economic foundations of the cash waqf in the Khanate of Khiva]. Ŭzbekiston tarikhi – History of
Uzbekistan. 2014, no. 4, pp. 12-23. (In Uzbek); Khaliërov A. Khiva khonligida pul vaqflarining
ishlatilishiga doir [On the use of the cash waqf in the Khanate of Khiva]. Imom Bukhoriĭ saboqlari
The lessons of Imam Bukhari. 2014, no. 4, pp. 51-53. (In Uzbek).
3
Schwarz F. Bargeldstiftungen im Chanat von Chiva, 1840-1922. Der Islam, No. 80 (2003).
Berlin-New York, pp. 79-93.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
147
Бироқ бугунги кунгача ушбу амалиёт акс этган тарихий ҳужжат ички тузи-
лиши, уларда қўлланилган иборалар мазмуни тўлалигича ўрганилмаган ва
умуман олганда бу турдаги ҳужжатнинг герменевтик таҳлили алоҳида тадқиқот
объекти сифатида амалга оширилмаган. Зеро, ҳар қандай ҳужжатнинг батафсил
таржима ва талқини орқалигина кишилар ўртасида кечган иқтисодий-ижти-
моий муносабатларни қайта тиклаш ҳамда турли иқтисодий амалиётлар мазму-
нини яхшироқ англаш имконияти пайдо бўлади. Шу боис, биз мазкур тадқи-
қотда пул вақфининг назарий-ҳуқуқий асосларининг яратилиши ва унинг ўзига
хос амалиёт сифатида баъзи мусулмон ўлкаларида шаклланиши, пул вақфи-
нинг хонликда пайдо бўлиш омилларини ўрганиш билан бирга, қозилик ҳуж-
жати туркумига кирувчи
байъ-и жойиз
ҳужжатини алоҳида тадқиқ этган ҳолда
хулосалар беришга ҳаракат қиламиз.
Пул вақфи ҳақида назарий-ҳуқуқий асосларнинг шаклланиши ва унинг пайдо
бўлиш тарихи
Ислом ҳуқуқшунослигида пулни вақф сифатида таъсис этиш масаласи
уламолар томонидан алоҳида эътибор қаратилган, мунозарали мавзулардан
ҳисобланади. Аҳли сунна вал-жамоа йўналишидаги барча тўртта мазҳаб асос-
чилари томонидан мазкур амалиёт ношаръий деб топилган
1
. Чунки вақфнинг
энг муҳим шартларидан бири бу унинг давомий мулк мақомини сақлаши
лозимлиги ҳисобланади. Бундан ташқари, вақф қилинган мулкдан фойдаланиш
жараёнида ушбу мулк ўз шаклини йўқотмаслиги ҳамда унинг миқдор ва
қиймати камаймаслиги керак. Бироқ ҳар қандай пул маблағи ишлаб чиқариш,
савдо-сотиқ соҳаларига сармоя сифатида киритилганда, уни сарфлаган ҳолда
даромад олиш кўзда тутилади. Бу эса юқорида қайд қилинганидек вақфнинг
шартларига зид келади. Шунингдек, пулдан самарали фойдаланиш йўлга
қўйилган тақдирда ҳам умумий бозор шароитлари, талаб ва таклиф қонуни
асосида пулнинг қадрсизланиш эҳтимоли мавжуд. Бундай ҳолат юз берганда
вақф сифатида таъсис этилган мазкур мулк тури табиийки аввалги қимматини
йўқотади. Мазкур ҳолатлар эътиборидан аксарият уламолар пул вақфини
шариатга хилоф амал сифатида баҳолаганлар. Шу билан бир қаторда баъзи
фиқҳшунос олимлар ушбу амалиёт жоизлигига ҳукм қилганлар. Жумладан,
Моликия мазҳаби вакили Саҳнун ибн Саъийд (776-855) ўзининг фиқҳга бағиш-
ланган асарида жамият манфаатлари йўлида пулни вақф қилиш мумкинлигини
қайд этади. Бу ҳолатда вақф маблағининг ўзи сақлангани ҳолда камбағал ва
фақирларга ҳеч қандай моддий манфаатларсиз вақтинча фойдаланишга берила-
ди
2
. Ҳанафия мазҳаби машҳур вакиллари – Муҳаммад Шайбоний ва Абу Юсуф
кўчар мулклар вақфини шаръий эканлигини тасдиқласалар-да, бироқ пул
1
Karatas H. The Cash Waqfs Debate of 1545-1548: Anatomy of a Legal Debate at the Age of
Suleyman the Lawgiver. Insan ve Toplum. No. 1, 2010, p. 47.
2
Mandeville J. E. Usurious piety: the cash waqf controversy in the Ottoman empire. International
Journal of Middle East Studies. August 10 (1979), p. 293.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
148
вақфини очиқдан-очиқ ноқонуний деб топганлар
1
. Бироқ Абу Ҳанифанинг
бошқа бир шогирди Имом Зуфар фикрича пулни вақф қилишда ундан фақат-
гина
музораба
2
амалиёти орқали фойдаланиш ҳамда олинган даромаддан
ижтимоий манфаатлар учун сарфлаш кўзда тутилган бўлсагина рухсат берили-
шини эътироф этади
3
. Ҳанафия мазҳаби вакиллари томонидан билдирилган
мазкур икки ҳукм асосида пул вақфи илк бора Усмонийлар сулоласи ҳукмрон-
лиги даврида амалга киритилган эди. Империя қозилари томонидан расмий-
лаштирилган пул вақфи билан боғлиқ вақф ҳужжатлари XV асрдан учрайди
4
.
1548 йилга келиб, Султон Сулаймон (1520-1566) Усмонийлар давлатида пул
вақфининг қонуний деб ҳисоблаш ҳақида фармон эълон қилади
5
. Натижада пул
вақф қилиш анъанаси ривожланиб бориб, айниқса XVII асрда у жуда кучайди.
Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, пул вақфи Усмонийлар имериясининг барча
ҳудудларида амалда бўлмай, асосан ҳозирги Туркия ва унинг Европадаги
ҳудудларида кенг тарқалган. Шунингдек, айрим манбаларга кўра Суриянинг
Алеппо шаҳрида ҳам пул вақфи билан боғлиқ айрим ҳужжатлар бўлгани қайд
этилади
6
. Бироқ империя таркибидаги бошқа мусулмон давлатлари ва Эрон
вақф мулкчилигида одатда мазкур амалиёт деярли кузатилмайди.
Хива хонлигида пул вақфидан фойдаланиш ва даромад олиш тартиби
Хива хонлиги вақф мулкчилигида пулни вақф қилиш анъанаси алоҳида
ўринни эгаллайди. Вақфга оид ҳужжатлар таҳлили асосида пул вақфининг
ривожланиш динамикасига эътибор қаратиладиган бўлса, XIX аср иккинчи
ярмигача бўлган даврда ушбу мулк турининг бошқа вақф мулклари таркибида
у қадар сезиларли даражада бўлмаганини кузатиш мумкин. Бироқ кейинги
даврларда пулни вақф қилиш хонликда кўпайиб борди ва ҳатто XIX аср охири
– ХХ аср бошларига келиб вақф сифатида таъсис этилувчи асосий мулк турига
айланди. Пул вақфининг умумий вақф мулклари таркибидаги улуши ва мазкур
тарихий давр давомида ўзгариб бориш суръати айниқса муайян вақф муасса-
саси тарихий фаолиятида яққол намоён бўлади. Масалан, Хива шаҳридаги
Кўҳна Карвонсарой масжиди вақфномаси таркибида жами 45 та ҳужжат
1
Karatas H. The Cash Waqfs Debate of 1545-1548: Anatomy of a Legal Debate at the Age of
Suleyman the Lawgiver. Insan ve Toplum. No. 1, 2010, p. 54.
2
Музораба – сўзи араб тилидан олинган бўлиб, луғавий жиҳатдан «ер юзида юриш»
маъносини англатади. Ислом ҳуқуқида эса мазкур ибора бир томондан мол ва иккинчи
томондан иш таклиф қилингани ҳолда фойдани шерикчилик асосида тақсимлашга
келишилган шартномага нисбатан қўлланилади. Қаранг: Shaĭkh Muhammad Sodiq
Muhammad I͡Usuf. Kifoi͡a (Enough). Тashkent., “Hilol-Nashr” Publ., 2015, vol. 3, p. 290.
3
Mandeville J. E. Usurious piety: the cash waqf controversy in the Ottoman empire. International
Journal of Middle East Studies. August 10 (1979), p. 294.
4
Mandeville J. E. Usurious piety: the cash waqf controversy in the Ottoman empire. International
Journal of Middle East Studies. August 10 (1979), p. 289.
5
Karatas H. The Cash Waqfs Debate of 1545-1548: Anatomy of a Legal Debate at the Age of
Suleyman the Lawgiver. Insan ve Toplum. No. 1, 2010, p. 49.
6
Çizakҫa M. Cash waqfs of Bursa, 1555-1823. Journal of the Economic and Social History of the
Orient. Vol. 38, No. 3 (1995), p. 313.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
149
мавжуд бўлиб, улар хронологик жиҳатдан 1773-1908 йилларни ўз ичига олади
1
.
Муассаса фойдаси учун пулнинг вақф қилиниши 9 шаъбон 1274/25 март 1858
йилда расмийлаштирилган вақф ҳужжатида илк бора учрайди. Бу давргача
бўлган муддатда турар-жой, ер майдонлари каби кўчмас мулклар вақфи билан
боғлиқ 5 та ҳужжат қайд қилинган. 1858-1892 йиллар оралиғида вақф мулклари
таъсис этишга оид жами 20 та вақф ҳужжатлари расмийлаштирилган бўлиб,
уларнинг 15 тасини пул вақфи қолган 5 та ҳужжатни эса бошқа мулк турлари
ташкил этган. 1892-1908 йиллар давомида вақф қилинган мулклар қолган 20 та
ҳужжатда акс этгани ҳолда уларнинг барчаси пул вақфидан иборат бўлган.
Хива хонлигида пул вақфининг шаклланиши ва кейинчалик тез суръатда
кўпайиб, вақф қилинувчи асосий мулк турига айланганини қуйидаги омиллар
билан изоҳлаш мумкин. Биринчидан, пул вақфининг ислом ҳуқуқига зид бўлмаган
амал сифатида айрим мусулмон мамлакатлари каби хонликда маъқулланган ҳамда
ушбу ҳукм асосида пулнинг вақф сифатида таъсис этилиши ҳақидаги ҳужжат,
яъни вақфномалар қозилар томонидан расмийлаштирилган. Иккинчидан, пул-
солиқ соҳасидаги ислоҳот, товар-пул муносабатларининг ривожланиб бориши,
ички ва ташқи савдонинг тараққиёти пул вақфи амалиётига ҳам ўз таъсирини
ўтказган. Учинчидан, Хива хонлигининг 1873 йилдан эътиборан Россия протек-
торатига айланиши ва ташқи сиёсатда хонлик ҳуқуқларининг чекланиши оқиба-
тида қўшни ҳудудларни эгаллаш ҳамда шу орқали янги деҳқончилик манбаларига
эга бўлиш амалиёти имконсиз бўлиб қолди. Бундан ташқари, дастлаб Европа
мамлакатларида бошланган капиталистик ва пул-товар муносабатларининг жуда
тез суратда одимлаб бориши ва жаҳон савдоси ҳам бу жараёнга таъсир кўрсатмай
қолмади. Бироқ шу ўринда пул вақфининг Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлигида
оммалашмаганини алоҳида қайд этиш лозим
2
.
Ўз навбатида, Хива хонлигида пул вақфи ҳақида тадқиқот олиб борган олим
Флореан Шварц мазкур анъананинг минтақада шаклланиши тўғрисида эътиборга
молик фикр билдиради. Унинг тахминича, айнан Усмонийлар давлати таъсири
остида Хива хонлиги вақф тизимига пул вақфи амалиёти кириб келган
3
.
Юқорида қайд этилганидек, иқтисодий соҳадаги ўзгаришлар ҳам хонликда
пул вақфининг ривожини таъминлаган омиллардан ҳисобланади. Хусусан,
Хива хони Элтузархон даврида, солиқ соҳасида 1804-1806 йиллар оралиғида
ислоҳот ўтказилади. Ислоҳот натижасида
ато-йи мулк
туридаги ердан аввалари
1
Ŭzbekiston milliĭ arkhivi (National Archive of Uzbekistan), I-323- fond, 1-rŭĭkhat, 912-ĭighmazhild.
2
Бухоро амирлигида пул вақфларини асосан кўчмас мулклар таркибида вақф қилиш
анъанаси бўлганини кўриш мумкин. Бироқ Қўқон хонлиги таъсири остида бўлган Тошкент
вақф мулкчилиги муносабатларида пул вақфи ва у билан боғлиқ байъ-и жойиз амалиёти
ҳозиргача аниқланмаган. Қаранг: Sultonov Ŭ.A. Toshkent vaqf khŭzhaligida an"analar,
islohotlar va muammolar (XVI–XX asr boshlariga oid tarikhiĭ huzhzhatlar asosida). Tar. f. d. diss.
[Traditions, reforms and problems in the economy of waqf of Tashkent (on the basis of historical
documents of the XVI-early XX centuries). Dr. sci. diss.]. Tashkent, 2016, p. 10.
3
Schwarz F. Bargeldstiftungen im Chanat von Chiva, 1840-1922. Der Islam, No. 80 (2003).
Berlin-New York, pp. 83-84.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
150
натура тарзида ундирилган солиқ пул кўринишидаги
солғут
билан алмашти-
рилади
1
. Мазкур солиқ соҳасидаги янгилик 1873 йилда Хива юришида
иштирок этган шарқшунос Александр Кун эътиборини ҳам жалб этади ҳамда
Хива хонлигида ер солиғи (
солғут
– Якубов К.К.) Бухоро амирлиги ва Қўқон
хонлигидан фарқли ўлароқ пул тарзида олинишини алоҳида қайд этади. Шу-
нингдек, А.Кун маълумотларига кўра, Муҳаммад Раҳимхон даврида қорақал-
поқлардан пул ҳисобида ундириладиган
солғут-кесма
жорий этилган
2
. Бундан
ташқари, 1873 йилда Хива хонлиги Россия империяси вассалига айлангач,
туркманлардан ҳам
солғут-кесма
, чорвадор қозоқ ва қорақалпоқлардан эса
хонлик ихтиёридаги яйлов ерларидан фойдаланганлик учун “чўп пули” деб
аталган солиқ турлари амалга киритилган
3
.
Солиқ соҳасидаги мазкур янги тартиблар билан бир қаторда XIX аср даво-
мида мамлакат ташқи савдоси ривожланиб, унинг умумий ҳажмининг ўсиб
боргани ҳам кузатилади. Айниқса 60-йилларга келиб Россия билан ўзаро савдо
айланмаси бир неча баробарга ортди
4
. Юзага келган мазкур иқтисодий шароит-
лар пул-товар муносабатлари, пул оқими ва унинг айланмасига ҳам таъсир
ўтказди. Бу ҳолатни, ўз навбатида Хива хонлигида вақф мулкчилиги тури бўл-
ган пул вақфининг кенг тарқалишига сабаб бўлган омиллардан бири сифатида
ҳам баҳолаш мумкин.
Хива хонлигида пулни вақф сифатида таъсис этиш ҳақидаги ҳужжат вақф-
нома тузиш умумий қоидаларига асосланган. Бироқ пул вақфи билан боғлиқ
вақфномалар шартида мулкдан фойдаланиш шарт-шароитлари масаласига тўла
аниқлик киритилмайди. Мазкур фикр тасдиғи сифатида Муҳаммадкаримбой
томонидан Ичанқалъада жойлашган Отамурод қўшбеги масжиди фойдасига 10
тилло
вақф қилингани ҳақидаги ҳужжатни қуйида келтирамиз:
(1) 1306 (2) ta’rīkh-i hijrī mīnk ūj yūzdāghī altī māh-i Jumādī al-Thānīnīnk
yikirma tūrtlānjīsī yakshanba kūnī iqrār-i (3) muʻtabar-ī sharʻī qīldī Muḥammad
Karīmbāy Kuhna Qalʻalī Atā Murād Qūshbīkīnīnk masjid qawmīdīn ūn sakkiz yashār
(4) ūrta būylī bī saqāl būghdāy ranklī ajūq qāshlī walad ʻAbdullāh makhdhūm charchī
walad Niyāz Muḥammad makhdhūm bū jumlagha-ki (5) waqf-i saḥīḥ-i sharʻī wa
taṣṣadduq-i ʻaynī qīldīm ūzīmnīnk khāliṣ mulk wa pākīza mālīmdīn hammakī wa
tamāmī mablagh-i (6) ūn ṭillā har birī tūqqūz tanka wazn-i sabʻadīnnī masjid-i
1
Abdurasulov U. Atā’ī-Mulk and Yārlīqlī-Mulk: Features of Land Tenure in Khiva. Der Islam,
Band 88, 2012, p. 310.
2
Kun A. Zametki o podati͡akh v Khivinskom khanstve [Notes on taxes in the Khiva Khanate].
Turkestanskie vedomosti – Journal of Turkestan, 1873, no 32, pp. 125-126. (In Russian).
3
Voenno-statisticheskoe opisanie Khivinskogo oazisa, sostavlennoe General'nogo shtaba
kapitanom Girshfel'dom, pererabotannoe nachal'nikom Amu-Dar'inskogo otdela general-maĭorom
Galkinym (Military-statistical description of the Khiva oasis, compiled by the General Staff by
Captain Girshfeld, revised by the head of the Amu-Darinsky department, Major General Galkin).
Tashkent, 1903, part 2, pp. 33-43.
4
Schwarz F. Bargeldstiftungen im Chanat von Chiva, 1840-1922. Der Islam, No. 80 (2003).
Berlin-New York. p. 84.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
151
madhkūr bīla maktabkhānasīgha-ki taḥdīddīn mustaghnīdūr (7) shuhratuhu wa sharṭ qīldī
waqif-i madhkūr taqabbala Allāh Taʻālā ḥasanātuhu mūnī-ki mutawallī-i mablagh-i
mawqūfa-i madhkūra (8) mādām al-ḥayāt ūzīm būlūrman wa manīnk fawtīmdīn sūnk
mutawallīsī aṣlaḥ awlādīm būlsūn ilā yawm al-qiyām wa mutawallī-i (9) madhkūr
mablagh-i mawqūfa-i madhkūranī ijāra wa yā muḍāraba-i sharʻiyyayngha birīb har ribḥī-
ki andīn ḥāṣil būlsa (10) ḥaqq-i tawliyasī uchūn dahyakīn alīb qālghānīn īkkī sahm qīlīb
bir sahmīnī masjid-i madhkūrnīnk maktabdārīgha (11) birsūn wa bāqī bir sahminī masjid-
i madhkūrnīnk mu’adhdhinīgha birsūn wa maktabdār wa mu’adhdhin-i madhkurlārnīnk
har birīsī (12) har Jumʻa kichasīda bir martaba sūra-i Fātiḥa wa ūj martaba sūra-i Ikhlāṣnī
ūqūb anīnk thawāb wa thamarasīn waqif-i (13) madhkūr wa anīnk sāyir kudhashta-
lārīnīnk arwāhīgha bakhsh qīlsūn dīb wa wāqif-i madhkūr ancha lawāzim ṣiḥḥat (14) al-
waqf īrdī min al-tasjīl wa al-taslīm hammasīn kamā huwa ṭarīqa sharʻan bajā qīldī fa-ṣāra
hadhā waqfan (15) ṣaḥīḥan sharʻiyyan lāziman mu’abbadan musajjilan ilā an yaratha
Allāh Taʻālā al-arḍ wa mā ʻalayhā wa huwa khayr al-wārithīn fa-man baddalahu ba’da
mā samiʻahu fa-innamā ithmuhu ʻalā alladhīna yubadilūna al-āya wa kāna dhalik bi-
maḥḍar min al-nās (16) ḥūḍḍār mullā Pahlawān Niyāz wa Bābā Jān Aqā wa
ghayruhumā.
Muhr: qāḍī askar Dūst Muḥammad Ākhūnd ibn Mullā Muḥammad Murād
marḥumī…, 1306
1
Ушбу вақфнома шартида вақф этилган пулни
ижара
ёки
музораба
тарти-
бида фойдаланишга бериш лозимлиги қайд этилган. Мазкур икки амалиётнинг
биридан фойдаланиш жиҳати аксарият пул вақфига оид Хива вақфномалари
учун хосдир. Аммо уларнинг айримларида вақф пулидан фақатгина ижара
асосида даромад олиш воқиф томонидан белгиланган
2
. Камдан-кам ҳолларда
музораба амалиётининг ўзи қатъий шарт сифатида ўрнатилганини ҳам кузатиш
мумкин
3
. Ўз навбатида, пул маблағларини муайян фойда асосида бериб даро-
мад олиш шариат томонидан судхўрлик сифатида баҳоланади. Бироқ пул вақфи
ҳақидаги Хива вақфномалари юқоридаги каби, одатда вақф маблағини шаръий
ижара ёки музорабага беришни кўзда тутади. Яъни ижаранинг қонуний рухсат
этилган йўлидан фойдаланишга алоҳида урғу берилади.
Пул вақфи ҳақидаги Хива вақфномаларининг фарқли жиҳати ва ўзига хос
хусусияти шундаки, уларда ижара ҳақи ёки музораба орқали пул маблағидан
фойдаланиш назарда тутилгани ҳолда, олинадиган даромаддан вақфнинг улуш
миқдори каби жиҳатлар акс этмайди. Ваҳоланки, бошқа мулклар вақфида
1
Бу ва кейинги ўринлардаги табдилда асосан «Encyclopaedia Islamica»да фойдаланилган
транслитерация тизими қоидалари қўлланилди.
2
Khiva davlat “Ichan-қal"a” tarikhiĭ-me"moriĭ muzeĭ qŭriqkhonasi (Khiva State Historical and
Architectural Museum-Reserve "Ichan-kala"), GKhMZ KP 1342/2; Ŭzbekiston milliĭ arkhivi
(National Archive of Uzbekistan), I-323-fond, 1-rŭĭkhat, 912/9-ĭighmazhild; I-323-fond, 1-rŭĭkhat,
1372-ĭighmazhild; I-323-fond, 1-rŭĭkhat, 1403-ĭighmazhild … .
3
Ŭzbekiston milliĭ arkhivi (National Archive of Uzbekistan), I-323-fond, 1-rŭĭkhat, 1362/4-
ĭighmazhild.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
152
одатда вақф ҳақи ва ҳатто мутавалли ҳамда вақф мулкидан фойдаланувчи шахс
ўртасидаги ўзаро муносабатлар масаласи воқиф томонидан алоҳида қайд
этилган. Табиийки, вақфномада пулдан ижара асосида фойдаланиш мумкин-
лиги келтирилгани ҳолда унинг миқдорини очиқдан-очиқ белгиланиши ислом
ҳуқуқи қоралаган рибони яққол намоён қилади. Бундан ташқари, мазкур
шартлар акс этган ҳужжатнинг қози томонидан расмийлаштирилиши амалда
судхўрликнинг қонунлаштирилганини англатади. Шу сабабли бу турдаги вақф-
номалар мулкдан фойдаланишдаги амалиёт шаклини белгилаш билан чеклан-
ган. Шу ўринда табиий сақол туғилади.
Пул вақфининг ижара шартлари тўла
қайд қилинмаган шароитда Хива хонлигида бу турдаги вақф мулкидан қандай
фойдаланиш тартиби амалда бўлган?
Хива хонлигида пул маблағларидан кўп ҳолларда
байъ-и жойиз-и шаръий
(
bayʻ-i jāyiz-i sharʻī
) амалиёти орқали даромад олиш кенг тарқалган. Бу ибора
луғавий жиҳатдан “шариат томонидан рухсат этилган савдо” маъносини
англатади. Ушбу амалиёт нафақат Хива, балки Ўрта Осиё минтақаси учун хос
бўлган. Бироқ ҳозиргача ўрганилган ва чоп этилган Бухоро ҳужжатлари
байъ-и
жойиз
нинг амирликда у даражада оммалашмаганини кўрсатади
1
. Ўз навбатида,
мазкур амалиётнинг ишлаш тартиби мутахассислар томонидан турли ёндашув-
лар асосида ёритилган бўлиб, тадқиқотлар ва нашр этилган каталогларда бу
турдаги ҳужжатлар одатда
гаров
ҳужжати сифатида тасниф қилинган
2
.
Аҳамиятли жиҳати, ўрганилган ва таҳлил этилган вақф билан боғлиқ
ҳужжатлар Хива хонлигида пул вақфидан ҳам
байъ-и жойиз
усули орқали
фойдаланиш амалда бўлганини тасдиқлайди. Қуйида Боғбонли масжидининг
мутаваллиси иштирокида 16 июнь 1919 йилда тузилган ҳужжатни келтирган
ҳолда, пул вақфининг
байъ-и жойиз
тартибидаги ишлаш механизмини
атрофлича кўриб чиқамиз:
(1) 1337 (2) ta’rīkh-i hijrī mīnk ūjyūzdāghī ūttūz yittī māh-i Ramaḍānnīnk ūn
yittīsīda yakshanba kūnī (3) iqrār-i muʻtabar-ī sharʻī qīldī Maḥmudjān qārī maṣdar
Kuhna qalʻalī Raḥmatullāh bāghbānlī (4) nīnk masjid qawmīdīn maʻrūf walad
1
Shaĭkhova A. O formakh i roli rostovshchichestva v Хivinskom khanstve kont͡sa XIX veka (Po
dokumentam sobranii͡a IV AN UzSSR) [On the form and role of usury in the Khanate of Khiva in
the late 19th century (According to the documents of the collection of the Institute of Oriental
Studies of the Academy of Sciences of UzSSR)]. Obshchestvennye nauki v Uzbekistane – Social
Sciences in Uzbekistan. 1984, no. 5, pp. 37-38. (In Russian).
2
Shkapskiĭ O. Amu-Dar'inskie ocherki. K agrarnomu voprosu na nizhneĭ Amu-Dar'i (Amu-Darya
sketches. On the agrarian question in the lower Amu Darya). Tashkent, 1900, pp. 248-254;
I͡Uldashev M.I͡U. K istorii krest'i͡an Khivy (To the history of the peasants of Khiva). Tashkent,
1966, pp. 48-51; Chekhovich O.D. Zadachi sredniaziatskoĭ diplomatiki [Tasks of Central Asian
Diplomatics]. Narody Azii i Afriki – Peoples of Asia and Africa, 1969, no 6. p. 82; Katalog
khivinskikh kaziĭskikh dokumentov XIX – nachalo XX vv.: Sostaviteli: A.Urunbaev,
T.Khorikava, T.Faĭziev, G.Dzhuraeva, K.Isogaĭ (Catalog of Khiva Qadi documents of the XIX -
early XX centuries: Eds: A. Urunbaev, T. Khorikava, T. Faiziev, G. Dzhuraeva, K. Isogay).
Tashkent-Kioto, 2001, pp. 668-669.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
153
ʻAbdullāh qārī maṣdar bū jumlagha-ki sātdīm (5) bayʻ-i jāyiz-i sharʻī bīla Dāmullā
Ākhūnd makhdhūm mutawallī walad … gha bir qat jāyimni-ki (6) kāyinadūr qawm’i
madhkūrda sharqan muqirr-i hadhā wa shimālan ka-shimāla? wa gharban Muḥam-
mad Ṣābir Makhdhūm wa janūban (7) ka-gharba bārcha ḥuqūq wa marāfiqī bīla
mablagh-i ūttuz ṭillāgha har birī tūqqūz tanka (8) rāyijī taqābaḍa badalayn būldī iḍn
birdīm nafʻ alūrgha bū waʻda bīla (9) har waqt ṭillāsīnī bīrsām mubīʻanī birūr wa
ijāragha aldīm mubīʻanī muqirr lahudīn (10) har yilgha ūch tīllā-yi mawsūfagha maʻa
qabūlihi iyyahu makhfī qālmasūn mablagh-i madhkūr (11) masjid-i madhkūrnīnk
chirāgh yāghī fūlī waqfīdīn (12) kuwāhlār ʻAbdullāh maṣdar wa Rūz Mūḥammad
qārī (12) Dāmullā Muḥammad Yūsuf Akhūnd kātib
Muhr: qāḍī askar Dāmullā Ibrāhim ibn Muḥammad ʻAzīz Ākhūnd marḥumī…
Ушбу
байъ-и жойиз
келишуви бошқа бу турдаги ҳужжатлар тузилиши ва
мазмунига мос равишда икки амалиётни, яъни олди-сотди ва ижарани ўзида
мужассам қилган. Ҳужжатга кўра Маҳмуджон қори ўз мулки ҳисобланган 1
қат жой
ни Раҳматуллоҳ Боғбонли масжиди мутаваллисига 30
тилло
эвазига
сотган ва айни шу вақтнинг ўзида масжид мутаваллисидан сотилган собиқ
мулкини йилига 3
тилло
тўлаш шарти билан ижарага олган. Олди-сотди
амалиёти сўнгги қисмида келган шартга кўра харидор, яъни мутавалли сотил-
ган мулкка нисбатан фойдаланиш ва даромад олиш (
nafʻ alūrgha
) ҳуқуқини
вақтинча қўлга киритган. Қачонки сотувчи харидорга тўланган қийматни
тақдим этса, харидор мулкни собиқ эгасига қайтариш мажбуриятини олган. Бу
шароитда харидор сифатида қатнашган мутавалли мулкка нисбатан чекланган
ҳуқуқни қўлга киритган. Ҳужжат якунида ушбу пул маблағи масжидни чироғ
ёғи билан доимий таъминлаш мақсадида таъсис этилган вақф мулки эканлиги
алоҳида қайд этилган.
Мазкур
байъ-и жойиз
туридаги ҳужжатларда “сотилган мулкнинг баҳоси”
сармоя, “сотилган мулк” гаров ва “ижара ҳақи” сармоя фойдаси, яъни фоизи
вазифасини амалда бажарганини кўриш мумкин. Тадқиқотчи А.Шайхова бу
амалиётни
байъ-и жойиз,
яъни шаръий рухсат этилганлик ҳолатини би-
ринчидан, фойда натижасида кўпайган пул маблағини олиш мумкинлигига,
иккинчидан, битта келишувда иккита амалиётнинг акс этиши ҳамда ниҳоясига
етмаган олди-сотди шартномасига нисбатан татбиқ этиш мумкинлигини
билдиради. Бироқ, унинг биринчи фикрини инкор этган ҳолда иккинчи хулоса-
сини мантиқий жиҳатдан асосли деб ҳисоблаш мумкин. Чунки пулни муайян
миқдор ёки фойиз билан қайтариш масаласи уламолар томонидан очиқдан-
очиқ маъқулланганда эди, ноанъанавий ҳисобланган, ўзида ҳам вақтинчалик,
лекин чекланган эгалик ҳуқуқи, шартли савдо ва ижарани акс эттирган махсус
услубни ишлаб чиқиш зарурияти туғилмас эди.
Пул вақфларидан
музораба
орқали даромад олиш жиҳати Хива вақфномалари
шартида қайд этилган бўлса-да, бироқ вақф мулклари қатнашган бу турдаги
ҳужжатлар деярли учрамайди. Жумладан, “Хива қозилик китоби” нинг 1-жилдида
1893-1899 йиллар оралиғида тузилган жами 5205 та қозилик ҳужжатлари рўйхатга
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
154
олинган бўлиб, улар орасида пул музорабаси билан боғлиқ ҳужжатлар сони бор-
йўғи 3 тани ташкил этади
1
. Ушбу музораба келишувларида иштирок этган пул
маблағларининг вақф мулки эканлиги қайд қилинмаган.
Музораба келишувида томонларнинг олинадиган фойдадаги улуши
музо-
раъа
шартномаси каби олдиндан белгиланади. Музораба шартномасида мол
объекти тилло ва кумуш танга ҳамда амалда бўлган пул бирлиги (
қоғоз–Якубов
Қ.К.
) ҳолида бўлиши мумкин. Демак, сармоядор томонидан таклиф қилинган
пул маблағлари иккинчи томоннинг меҳнати ва уддабуронлиги натижасида
даромад келтиради. Бироқ кўрилган зарар одатда тақдим этилган сармоя
ҳисобидан қопланади. Тадбиркорнинг зиёни у томондан сарфланган меҳнат ва
ҳаракат ҳисобида баҳоланади.
Юқорида қайд этилган 3 та пул музорабаси ҳақидаги Хива ҳужжатларида
томонларнинг фойдадаги улуши тенг миқдор (
mablagh-i madhkūrdīn har nimarsa
fāyda ḥāsil būlsa niṣfīn muqirr lahu-i madhkūrgha birūrman
) тартибида белгиланган.
Бу ҳолат Хива хонлигида ушбу тарихий даврда музораба келишувларининг
даромад тақсимоти масаласида ўзаро тенг шерикчиликка асосланганини англа-
тади. Бироқ XVI асрга оид Бухоро музораба ҳужжатларида фойданинг 2/3 қисми
сармоя эгасига, қолган қисми тадбиркорга тегишли бўлгани қайд этилган
2
.
Музораба амалиётининг мазмун-моҳияти таваккалчиликка асосланган иқти-
содий шерикчилик муносабатларини намоён этади. Бу жараёнда сармоядор
томонидан тақдим этилган пул маблағларининг йўқолиш эҳтимоли доимо
сақланади. Ўз навбатида, пул вақфларини музорабага бериш амалда вақф мул-
ки тақдирини хатарга қўйиш саналади. Шу боис, мутаваллилар пул вақфлари-
дан асосан ижара, яъни
байъ-и жойиз
усули орқали даромад олишни маъқул
топганлар. Бу амалиёт музорабага нисбатан анча хавфсиз бўлиб, биринчидан,
пул маблағларини вақфнинг умумий талабига мос равишда сақлаб ва тутиб
туриш, иккинчидан доимий даромад билан таъминлаш имконини яратган.
Пул маблағларидан фойдаланган ҳолда даромад олиш механизмининг
турли хил кўринишлари бошқа мусулмон мамлакатларида ҳам кузатилган.
Хусусан, айрим мусулмон уламолари томонидан маъқулланган ва
ҳийла-йи
шаръийя
сифатида баҳоланган бу турдаги амалиётлар XVII аср ўрталарига
келиб ўзига хос институт бўлиб шакллангани ҳолда Озарбайжон ва Эрон
ижтимоий-иқтисодий ҳаётида муҳим рол ўйнаган
3
. Ўз навбатида, Усмонийлар
1
Ŭzbekiston Respublikasi Fanlar Akademii͡asi Sharqshunoslik instituti Qŭlëzmalar fondi
(Manuscript Fund of the Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Republic
of Uzbekistan), inv. no. 9490, 93а, 1075- huzhzhat; 127а, 1444- huzhzhat; 327а, 3281- huzhzhat.
2
Shaĭkhova A. O khivinskoĭ kaziĭskoĭ knige iz fondov Instituta vostokovedenii͡a AN UzSSR
[About the Khiva Qadi book from the funds of the Institute of Oriental Studies of the Academy of
Sciences of the Uzbek SSR]. Obshchestvennye nauki v Uzbekistane – Social Sciences in
Uzbekistan. 1982, no. 8, p. 56. (In Russian).
3
Geĭdarov M.Kh. [About the role and features of usury in Azerbaijan and adjacent countries of the
Muslim East in the XIII-XVII centuries]. Blizhniĭ i Sredniĭ Vostok. Tovarno-denezhnye
otnoshenii͡a pri feodalizme [Near and Middle East. Commodity-money relations under feudalism.].
Мoscow, 1980, pp. 52-53. (In Russian).
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
155
империясида
байъ-и жойиз
муқобилидаги амалиёт
muʻāmele-i şerʻiyye
ва
istiglal
каби турли номлар билан аталган ҳамда вақф маблағларидан мазкур услублар
орқали даромад олиш тартиби йўлга қўйилган
1
.
Ижара ҳақи миқдори ва истибдол амалиёти
Аксарият пул вақфи билан боғлиқ
байъ-и жойиз
ҳужжатларида ижара ҳақи,
бошқача айтганда, даромад кўпинча юқорида келтирилгани каби жами пул
қийматининг 1/10 қисмини, яъни 10 фоизни ташкил этган. Айрим ҳужжатларда
бу кўрсаткич 15 ва ҳатто 20 фоизга ҳам етган. Манбаларда қайд этилишича,
Хулагулар (Илҳонийлар) сулоласи вакили Қозонхон ҳукмронлиги даврида
(1295-1304) мамлакатда ислом динининг мавқеи кучайиб, қатор ислоҳотлар
ўтқазилади. Жумладан, кенг тарқалган судхўрликка қарши курашиш мақсадида
1299 йилда Қозонхон томонидан махсус фармон қабул қилинади. Фармонга
кўра, олинган пул маблағларини фақатгина 10-12 % атрофидаги даромад билан
қайтаришга расмий рухсат этилади
2
. Ўз навбатида, Усмонийлар империясида
XVII-XIX аср ҳужжатлари тадқиқоти натижаларига кўра пул маблағлари
вақфидан ўртача 9-12% миқдорда фойда олиш амалда бўлган. Эътиборли
жиҳати, пул вақфидан олиниши кутилган даромад, яъни вақф ҳақи миқдори
Хива вақфномаларидан фарқли равишда вақф ҳужжатлари шартида воқиф
томонидан алоҳида белгиланган
3
. Умуман олганда, даромадларнинг муайян
миқдор чегарасида бўлганини исломда савдо аҳли учун тавсия қилинган,
мақбул кўрилган адолатли қиймат сифатида изоҳлаш мумкин. Моликия мазҳа-
бида савдогарлар фойда олишда кўпи билан мол таннархининг 1/3 миқдорида
устама ҳақ белгилашлари мумкинлиги тарғиб этилган
4
. Усмонийлар давлатида
зарурий истеъмол товарлари учун устама ҳақ 1020 % атрофида бўлиши
лозимлиги махсус белгиланган бўлиб, нарх-наводаги ушбу меъёр марказий
ҳукумат ва қозилар томонидан назорат остига олинган
5
.
Хива хонлигида пул маблағларини муайян турдаги мулк сотиб олиш шарти
билан вақф қилиш анъанаси ҳам мавжуд бўлган. Бу ҳолат вақф ҳуқуқида
1
Oreshkova S.F. [About usurious credit in the Ottoman Empire at the beginning of the 17th century.]
Blizhniĭ i Sredniĭ Vostok. Tovarno-denezhnye otnoshenii͡a pri feodalizme [Near and Middle East.
Commodity-money relations under feudalism.]. Мoscow, 1980, p. 176. (In Russian); Çizakҫa M. Cash
waqfs of Bursa, 1555-1823. Journal of the Economic and Social History of the Orient. Vol. 38, No. 3
(1995), pp. 330-332; Karatas H. The Cash Waqfs Debate of 1545-1548: Anatomy of a Legal Debate at
the Age of Suleyman the Lawgiver. Insan ve Toplum. No. 1, 2010, pp. 51.
2
Geĭdarov M.Kh. [About the role and features of usury in Azerbaijan and adjacent countries of the
Muslim East in the XIII-XVII centuries]. Blizhniĭ i Sredniĭ Vostok. Tovarno-denezhnye
otnoshenii͡a pri feodalizme [Near and Middle East. Commodity-money relations under feudalism.].
Мoscow, 1980, p. 51. (In Russian).
3
Çizakҫa M. Cash waqfs of Bursa, 1555-1823. Journal of the Economic and Social History of the
Orient. Vol. 38, No. 3 (1995), p. 332.
4
Shaĭkh Muhammad Sodiq Muhammad I͡Usuf. Kifoi͡a (Enough). Тashkent., “Hilol-Nashr” Publ.,
2015, vol. 3, p. 66.
5
Oreshkova S.F. [About usurious credit in the Ottoman Empire at the beginning of the 17th
century.] Blizhniĭ i Sredniĭ Vostok. Tovarno-denezhnye otnoshenii͡a pri feodalizme [Near and
Middle East. Commodity-money relations under feudalism.]. Мoscow, 1980, p. 176. (In Russian).
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
156
истибдол
(
istibdāl
) деб аталувчи махсус амалиётнинг умумий хусусиятларини
намоён этади
1
. Истибдол бир турдаги мулкни бошқасига алмаштиришни кўзда
тутади. Вақф мулки жиддий зиён кўрган ёки тиклаб бўлмайдиган ҳолатга кел-
ган тақдирда, Шофеъий мазҳабидан ташқари қолган учта фиқҳий йўналиш-
ларга биноан бундай вақф мулкларини муқобилига алмаштириш ёки уларни
сотиш натижасида олинган маблағдан янги вақф мулклари таъсис этишга
рухсат этилади. Моликия мазҳабида мазкур амалиётдан фақатгина кўчар мулк
вақфларида фойдаланилади. Ҳанбалияда эса вақф мулки ўз мақсадига хизмат
қила олмайдиган даражада зарарланган ёки хароб бўлган ҳолатдагина истиб-
долдан фойдаланиш мумкин
2
. Ҳанафия мазҳабига кўра эса вақф мулкининг
йўқолиш хавфидан қатъий назар истибдол вақф учун кўпроқ фойда келтирса,
бу услубни қўллашга ижозат берилади
3
. Истибдол қози рухсати ва тасдиғи
билангина амалга ошади. Мазкур амалиёт натижасида собиқ мулкнинг вақф
мақоми йўқолади.
Истибдол амалиёти назарда тутилган Хива вақфномаларида вақф этилган
пул маблағларига асосан икки ҳолатнинг биридан фойдаланиш орқали кўчмас
мулкнинг муайян турини сотиб олиш амалда бўлгани кузатилади. Биринчи
ҳолат нисбатан кенг тарқалган бўлиб, унга кўра вақф этилган пул маблағи
муқобил мулк тури топилиб, харид қилингунига қадар сақланиб туради. Маса-
лан, Абдуллоҳ маҳрам томонидан 1897/1297 йилда Муҳаммадниёз девонбеги
мадрасаси фойдасига 2 қитъа ер ва 200
тилло
вақф қилингани мадраса вақф-
номасида қайд этилади. Воқиф мазкур пул вақфидан ижара орқали даромад
олишга кўрсатма бериш билан бирга қуйидаги қўшимча шартни белгилайди:
«
Мутавалли вақф хайриятига назар қилсин, агар ер олмоқ вақфга аслаҳ ва
анфаъ бўлса ҳамда мувофиқи хушҳосил ер топилса, ушбу 200 тиллога покиза ер
олиб мавқуфот-и мазкурот қаторига дохил қилсин
»
4
. Ушбу тартиб доирасида
мутавалли кейинчалик Бешариқ ва Хивада жойлашган жами 26 таноб ерни
сотиб олиб муассаса вақф мулклари таркибига киритади.
Иккинчи ҳолатда эса вақф этилган пул маблағи дастлаб ижара ёки музораба
орқали даромад келтиради ва муайян қийматга етгач унинг ҳисобидан янги
вақф мулки таъсис этилади. Хусусан, уста Муҳаммадкарим мозори вақф
хўжалиги фаолиятида ана шундай вазият акс этади. Дастлаб вақф этилган 150
тилло 7 йил ўтгач фойдаси билан жами 250 тиллога етади ва ушбу пул маблағи
ҳисобидан 5 бўлак ер вақфга айлантирилади
5
. Бошқа бир вақфномада пул
1
«Истибдол» арабча сўз бўлиб, «алмаштириш», «айирбошлаш» маъноларини билдиради.
2
The Encyclopaedia of Islam. Vol. 11. Brill, 2004, pp. 62-63.
3
Hoexter M. Endowments, rulers and community: Waqf al Haramayn in Ottoman Algiers. Leiden-
Boston-Koln: Brill. 1998, p. 142.
4
Khiva davlat “Ichan-қal"a” tarikhiĭ-me"moriĭ muzeĭ qŭriqkhonasi (Khiva State Historical and
Architectural Museum-Reserve "Ichan-kala"), GKhMZ KP 1305.
5
Ŭzbekiston milliĭ arkhivi (National Archive of Uzbekistan), I-323-fond, 1-rŭĭkhat, 588-
ĭighmazhild.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
4
157
вақфи маблағлари ижара асосида кўпайиб 50 тиллони ташкил этгач шоли
дўкони сотиб олингани келтирилган
1
. Бу эса вақф қилинган пуллар ҳисобидан
нафақат зироат ерлари, балки кўчмас мулкнинг бошқа турлари ҳам таъсис
этилганини намоён қилади.
Ўз навбатида, мутавалли вақф мулклари бошқарувчиси сифатида гарчи
вақфномада бошқа мулк турига алмаштириш тартиби акс этмаган тақдирда ҳам
мазкур истибдол амалиётидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган. Жумладан,
1274/1858 йилда Аваз Муҳаммад 10 тиллони Авазниёз девонбеги масжиди
фойдасига вақф қилиб, ушбу мулкдан ижара тартибида олинадиган даромад
имом ва мактабдор ўртасида тақсимланиши лозимлигини белгилайди. Бироқ
1279/1863 йилга келиб, муассаса мутаваллиси Бурҳониддин Махзум Аваз
Муҳаммад томонидан вақф этилган ушбу маблағга ер сотиб олгани маълум
бўлади. Ўз навбатида, истибдол тариқасида янги мулк таъсис этилганда ушбу
мулкдан фойдаланиш тартибини аниқлаш ҳам муҳим масала ҳисобланади. Ша-
риатга мувофиқ воқифнинг собиқ мулкка нисбатан ўрнатган барча талаблари
истибдол орқали вақфга айланган янги мулкка ўтади
2
. Айни ушбу ҳуқуқий
тартибнинг амалий ифодаси Авазниёз девонбеги масжиди вақфномасида акс
этади. Мутавалли Бурҳониддин Махзум 10 тилло бўйича воқиф ўрнатган
даромад тақсимоти тартибини харид қилинган янги зироат ерига ҳам татбиқ
этгани ҳолда вақф ҳужжатини расмийлаштиради.
Хулоса ўрнида шуни қайд этиш лозимки, аксарият фиқҳий мазҳаб асосчи-
лари ва намояндаларининг пул вақфини таъсис этилиши шариатга зид эканлиги
ҳақидаги фикрларига қарамай мусулмон ўлкаларида мазкур амалиётдан XV аср
2-ярмидан бошлаб фойдаланила бошланди. XVI асрдан эътиборан эса Усмо-
нийлар империясида пул вақфининг жоизлиги ҳақида махсус фатво қабул
қилинди. Натижада мазкур турдаги мулкни вақф қилиш ва ундан даромад олиш
жараёни оммалашиб борди. Эътиборли жиҳати, Хоразмда умумий мулк
турлари кесимида пулни вақф сифатида таъсис этиш сезиларли даражада XIX
аср 2-ярмидан бошлаб ортиб борди. Пул вақфи билан боғлиқ вақфномаларда
гарчи мазкур вақф мулки туридан ижара ва музораба амалиётларидан фойда-
ланган ҳолда даромад олиш мумкинлиги қайд этилган бўлса-да, бироқ хонлик-
да ижара тартибининг анча хавфсиз эканлиги эътиборидан пул вақфи асосан
ушбу амалиёт орқали даромад келтирган эди.
1
Ŭzbekiston milliĭ arkhivi (National Archive of Uzbekistan), I-323-fond, 1-rŭĭkhat, 1362/2-
ĭighmazhild.
2
Joseph S. Islamic Law on Peasant Usufruct in Ottoman Syria. 17th to Early 19th Century.
Studies in Islamic Law and Society. Volume 35. Brill. Leiden, Boston. 2012, p. 97.
