SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
49
ТИЛШУНОСЛИК //
ЯЗЫКОЗНАНИЕ // LIN
GUISTICS
МИРЗАХМЕДОВА ҲУЛКАР
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент, ТДШУ
Форс ва ўзбек тилларида арабий муштарак
сўзларнинг ишлатилиши
Аннотация. Тарихдан маълумки, форс тили ўзининг тил хусусиятини йўқотмаган
қадимий тиллардан бири ҳисобланади. Замонлар ва тарихий шароитлар бошқа тиллар
лексикасига форсий сўзларнинг, қолаверса, араб тилининг таъсир ҳукмини ўтказган. Бу
жараёндан ўзбек тили лексикаси ҳам мустасно эмас. Қадим замонлардан бери форс-
тожик тилининг Мовароуннаҳр ўлкалари тиллари, хусусан, ўзбек тили билан ёнма-ён
ишлатилиши кузатилади. Натижада, форс ва араб тилларидан кўплаб сўзлар ўзбек тили
лексик таркибига сингиб кетган, яъни ҳам форс тилида, ҳам ўзбек тилида муштарак сўз
сифатида ишлатилади. Аммо ишлатилаётган ҳамма муштарак сўзлар ҳам айни бир
маънони ифодалаш учун қўлланилмайди.
Ўзбек тилида шундай соф арабий сўзлар мавжуд эканки, уларнинг маъновий чегараси
форс тилида бошқа мазмунни ифодаласа, ўзбек тилида умуман бошқа маънони
ифодалайди. Эътиборли жиҳати, ҳар икки тилларда ишлатилаётган бу сўз-атама ҳар
иккала тилда фаол нутқ қатламига оид. Қолаверса, солиштирилаётган тиллардаги айни
сўзларнинг ясалиш усуллари халқаро стандартга мос бўлиши керак. Бундай тадқиқот
натижасида форс ва ўзбек тилларидаги муштарак сўзларнинг этимологик асоси ва
ясама сўзнинг чегаравий маъноси масалаларига ойдинлик киритилади.
Масалан, ўзбек тилида бўлган ‘мухторият‘, ‘маъмуриятʼ, ‘маъмурʼ, ‘муқобилʼ, ‘ҳакамʼ,
‘ташрифʼ, ‘инсонпарварликʼ, ‘дорулфунунʼ, ‘хусусийлаштиришʼ, ‘иқтисодиётʼ, ‘жаридаʼ,
‘маълумотномаʼ, ‘режаʼ, ‘дастурʼ, ‘инқилобʼ сингари асли жуда кўплаб асоси арабий ўз-
лашмалар борки, уларнинг маънолари араб тилидаги мазмунини тўлиқ акс эттирмайди.
Ҳатто мазкур сўзлар бугунги кунда русча-байналмилал сўз-атама ўрнига таклиф қилинган
ва аллақачон тилга сингиб улгурган, шунингдек, терминлик хусусиятларини акс эттирувчи
муштарак сўзлар ҳисобланади. Мана шундай сўзларни семантик ва функционал жиҳатдан
тадқиқ қилиш ўзбек лексикологиясининг ривожи учун хизмат қилади. Сабаби, 1989 йилда
ўзбек тилига “давлат тили” мақоми берилиши билан, унинг нуфузи ҳақида қайғуриш вази-
фаси қўйилди. Шунга биноан, мақолада бугунги кунда ўзбек тилида ишлатилаётган форсий
муштарак сўз-атамаларнинг семантик-структур таҳлили ёритиш мақсад қилинди.
Таянч сўз ва иборалар: сўз-атама, муштарак сўз, форс тили, ўзбек тили, ўзлаш-
ма, семантик майдон, Яшнаобод, Олий Мажлис, Вазирлар Маҳкамаси.
Аннотация. Из истории известно, что персидский язык является одним из древних
языков, который не утратил свои языковые особенности. Времена и исторические
обстоятельства оказали воздействие на лексику других языков под влиянием персидских
слов, а также арабского языка. Лексика узбекского языка не является исключением.
С давних времен персидско-таджикский язык параллельно использовался с языка-
ми региона Мавераннахр, в частности, узбекским. В результате, многие слова из
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
50
персидского и арабского языков укоренились в лексическом составе узбекского языка,
то есть используются как общеупотребительные слова.
Однако, не все общеупотребительные слова используются для выражения одного
и того же значения. В узбекском языке есть такие исконно арабские слова, что их
семантическая граница имеет другое значение в персидском языке, а в узбекском
языке - совершенно другое значение. Интересно то, что этот слово-термин, исполь-
зуемый в обоих языках, относится к слою активной речи в обоих языках. Кроме того,
методы образования одинаковых слов в сравниваемых языках должны соответст-
вовать международному стандарту. В результате такого исследования будут
уточнены этимологическая основа и рубежное значение производных общеупот-
ребительных слов персидского и узбекского языков.
Например, в узбекском языке существуют такие слова, как ‘мухториятʼ,
‘маъмуриятʼ, ‘маъмурʼ, ‘муқобилʼ, ‘ҳакамʼ, ‘ташрифʼ, ‘инсонпарварликʼ, ‘дорулфунунʼ,
‘хусусийлаштиришʼ, ‘иқтисодиётʼ, ‘жаридаʼ, ‘маълумотномаʼ, ‘режаʼ, ‘дастурʼ,
‘инқилобʼ и многие другие, основа которых является арабским заимствованием, но не
полностью отражают их значение из арабского языка. Даже данные слова являются
общеупотребительными словами, которые на сегодняшний день были предложены
вместо русско-международного слова-термина и уже укоренились в языке, а также
отражают терминологические особенности. Семантическое и функциональное
изучение таких слов служит развитию лексикологии узбекского языка. Причина этому
то, что в 1989 году, когда узбекскому языку был присвоен статус «государственного
языка», была поставлена задача позаботиться о его престиже. Соответственно,
цель статьи является проведения структурно-семантического анализа персидских
общеупотребительных слов-терминов, используемых сегодня в узбекском языке.
Опорные слова и выражения: слово-термин, общее слово, персидский язык,
узбекский язык, заимствование, семантический пласт, Яшнаобод, Олий Мажлис,
Вазирлар Маҳкамаси.
Abstract. It is known from history that the Persian language is derived from the
ancient languages, which did not retain its linguistic peculiarities. Temporary and
historical circumstances have shown the rise of the lexicon of other languages under the
influence of Persian words, as well as the Arabic language. The lexicon of the Uzbek
language does not apply to exclusion.
The ancient Persian-Tajik language was used in parallel with the languages of the
Maverannahr region, in parts, in Uzbek. As a result, many words from the Persian and
Arabic languages are used in the lexical composition of the Uzbek language, that is, they
are used as common words.
On the other hand, not all commonly used words are used for meaning and meaning.
In the Uzbek language there is such an ancient Arabic word, that their semantic border
has another meaning in the Persian language, and in the Uzbek language - a complete
other meaning. Interestingly, what this word-term, used in both languages, refers to the
word actively spoken in both languages. In addition, the methods of education of one-
word words in comparative languages must correspond to the international standard. In
the result, such a conclusion becomes the exact etymological basis and the basic meaning
of the productive common words Persian and Uzbek languages.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
51
For example, in the Uzbek language, such words exist, such as' muhtoriяtʼ,
'maimurяtʼ,' maimurʼ, 'muқobilʼ,' каakam ',' tasrifʼ, 'insonparvarlikʼ,' dorulfunusʼ, х
дастурʼ, 'инқиботʼ и многие
სხვა
е, basically which is related to Arabic borrowing, but
does not fully reflect their meaning from the Arabic language. To give common words
являются общеупоребительными словами, которые на сегодняшний день были
предложены всесто русско-международного слова-термина The semantic and
functional study of such a word serves the development of lexicology of the Uzbek
language. The reason why, in 1989, when the Uzbek language was given the status of
"state language", a task was set to pursue its prestige. Accordingly, the whole article я
яvlяet я conducted the structural-semantic analysis of the Persian common-use words-
terms, used daily in the Uzbek language.
Keywords and expressions: word-term, common word, Persian language, Uzbek
language, borrowing, semantic layer, Yashnaobod, Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi.
Кириш.
Маълумки, терминологиянинг тараққий этиши халқ тафаккури-
нинг маҳсули, яъни умумистеъмол лексика билан узвий боғлиқ. Умумлек-
сика янги терминлар ҳосил бўлишининг асосий манбаи ҳисобланади. Ўз
навбатида, терминология ҳам умумлексиканинг бойишида муҳим ўринга
эга. Умумлексика терминологик лексика билан қанчалик мустаҳкам алоқада
ривожланса, терминологиянинг ҳам шунчалик автоном тарзда бойиб
бориши кузатилади.
Қадим замонлардан бери форс-тожик тилининг Мовароуннаҳр ўлкалари
тиллари, хусусан, ўзбек тили билан ёнма-ён ишлатилиши кузатилади.
Натижада, форс ва араб тилларидан кўплаб сўзлар ўзбек тили лексик
таркибига сингиб кетган, яъни ҳам форс тилида, ҳам ўзбек тилида муштарак
сўз сифатида ишлатилади. Аммо ишлатилаётган ҳамма муштарак сўзлар ҳам
айни бир маънони ифодалаш учун қўлланилмайди. Муодил бериш
натижасида жуда кўплаб сўзларнинг лексика таркибига кириб келиши
кузатилади. Қуйида ана шулар ҳақида сўз юритилади.
Мақсад ва вазифаси.
Форс ва ўзбек тилларида қўлланилувчи арабий
ўзлашмаларнинг семантик жиҳатдан ўрганиш ва қўлланилиш даражасини
аниқлашдан иборат.
Усуллар.
Мақолада тавсифий, таҳлилий ва солиштирма-қиёсий таҳлил
усулларидан фойдаланилган.
Натижалар ва мулоҳаза.
Эронда тил академияларининг юзага келиши
тилдаги соф қатламни сақлаш ва тилга сингиб улгурган арабий ва туркий
сўзларни ҳам форсий вариантлари билан алмаштиришдан иборат эди.
“Географик номларни тадқиқ этишда олимлар томонидан лингвистик
усуллар (топоформантлар асосида, этимологик, грамматик тузилиши) кенг
қўлланилади. Номларнинг лисоний таркиби, сўз ва қўшимчалари, уларнинг
маънолари ва бирикуви, номланишга асос бўлган ижтимоий-лисоний
омиллар ўша давр воқелиги билан баҳоланиши, изоҳланиши ва тадқиқ
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
52
қилиниши лозим”
1
. Шу мақсадда, биринчи Академия томонидан энг аввал,
жой номлари (топонимлар), қолаверса, лексиканинг фаол нутқ қатламига
оид сўзлар форсийлаштирилди. Масалан:
یرصان
Nāseri
ўрнига
زاوها
Ahavāz
:
یندید یاهاج
زاوها
نارگشدرگ نابزیم ،ناتسزوخ ناتسا نیشنلد و مرگ زکرم رد
ی
ا
س
هک ت
...
Jāhā-ye didani-ye Ahavāz dar markaz-e garm-o delnešin-e ostān-e Xuzestān,
mizbān-e gardešgerānist ke…
[https://safarmarket.com/blog/attractions/iran/ahvaz/ahvaz-attractions]
“Хузистон вилоятининг илиқ ва ёқимли марказида жойлашган
Аҳавознинг диққатга сазовор жойлари ... саёҳатчиларга мезбонлик қилишни
истайди”.
حلاص
دابآ
Sālehābād
ўрнига
کشمیدنا
Andimašk
(Жанубий темир йўл
линиясининг 41-бекати номи);
هار
نهآ
نا
د
ی
کشم
یمیدق وزج
شخب نیرت
.تسا ناریا یلیر طوطخ یاه
Rāhhan-e andimašk jozv-e γadimitarin baxšhā-ye xotut-e reyli-ye irān ast
[https://www.alibaba.ir/mag/andimeshk-attractions]
.
“Андимашк темир йўллари Эрон темир йўлларининг энг қадимги
қисмларидан биридир.”
Ёки:
فرشا
Ašraf
ўрнига
رهشهب
Behšahr:
عیانص هعسوت تکرش رد روهمج سیئر لوا نواعم یاپ در
Radd-e pā-ye moāven-e avval-e raisjomhur dar šerkat-e touseye-ye sanāi-ye
behšahr
[https://www.tabnak.ir/fa/tags/7088/1].
“Биринчи вице-президентнинг Беҳшаҳр саноатни ривожлантириш
компаниясига ташрифи”.
Ёки:
سابع
دابآ
‘
Abbāsābād
ўрнига
رو
س
ک
Varsak
. Масалан:
Poll-e varsak-e māzandarān: taγrihi-ye bi nazir dar kenār-e poll-e tārixi
[https://www.alibaba.ir/mag/veresk-bridge].
“Мазандароннинг Варсак кўприги: тарихий кўприк ёнидаги ўзига хос
дам олиш маскани”.
Жамланган мисоллар таклиф қилинган барча топонимларнинг сўзсиз
ишлатилиши, аввалги топонимлар бирон ҳужжат ва ОАВларда
ишлатилмаслиги кузатилди.
میحر
دابآ
Rahimābād
ўрнига
کدنرپ
Parandak
(Жанубий темир йўл
линиясининг 6-бекати номи);
نسحم
دابآ
Moxsenābād
ўрнига
نیمیس
تشد
Simindāšt
(Шимолий темир йўл
линиясининг 24-бекати номи);
1
Аҳмадалиев Ю.И. Топонимик ва географик терминшунослик. – Фарғона 2018, - Б. 26.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
53
دمحا
دابآ
Ahmadābād
ўрнига
ژدان
Nādež
(Жанубий темир йўл линиясининг
10-бекати номи);
Бу каби мисолларни кўплаб келтириш мумкин.
Бу ҳолат ўзбек Атамақўми ташкил қилингандан то шу вақтгача давом
этиб келаётганини қайд этиш лозим. “Топонимларни таҳлил қилишда
қўлланадиган яна бир усул ном ясашда иштирок этадиган сўзларнинг
маъновий жиҳатдан ўхшаш эканлигида ҳам, грамматик жиҳатдан
тузилишида, яъни уларнинг қайси гап бўлаклари сифатида иштирок
этишида ҳам, ниҳоят, топонимларнинг тузилишида географик номларни
ҳосил қилишда кўпроқ иштирок этадиган сўз бўлакларининг таркибида ҳам
кўринади. Бир сўздан иборат топонимлар, одатда, отлар ва камдан-кам
ҳоллардагина сифатлар шаклида бўлади. Шундай қилиб, географик номлар
муайян қолиплар шаклида ҳосил бўлади. Ана шундай қолиплар топонимик
моделлар дейилади. Ҳар бир тил топонимлар ҳосил қилишда ўз хусусият-
ларига ва топонимик моделларга эга. Масалан, ўзбек топонимлари кўпинча
бирдан ортиқ унсурлардан иборат бўлади, қўшимчалар ўзакдан кейин
келади, сифат отдан олдин туради. Бирор бир жойнинг топонимлари
рўйхатида, кўпгина географик хариталарда бу қонуният яққол кўринади.
Демак, топонимик модел топонимларнинг тузилишини билдиради”
1
.
Шу билан бирга топонимларни ишлатиш бўйича форс ва ўзбек
тилларида қуйидаги ҳолатларни ажратиб кўрсатиш ўринли бўлади:
1) форс тилида иккинчи академия (1968 йилда) даврида жой номлари
форсийлаштирилган ва асосан, ўша даврдан бошлаб қабул қилинган
топонимлар ҳеч бир ўзгаришсиз барча ҳужжатларда, ОАВда ишлатилиб
келинади;
2) ўзбек тилида эса топонимик номланишларни ўзгартириш ҳанузгача
давом этмоқда ва номланишлар асоссиз равишда ўзгартиришга йўл
қўйилмоқда. Бунинг натижасида аввалги йилларда ишлатилган топонимик
сўзлар кейинги йиллардаги ҳужжатларда бошқача ишлатилмоқда.
Умуман олганда, ўзбек тилида муодил сифатида берилаётган топоним-
ларни (улар асосли равишда ўзгартирилган тақдирда ҳам) ўзлашиш ва сўз
ясалиш жиҳатидан ҳам таҳлил қилиб чиқилса, баъзи ҳолларда ўзлашмага яна
ўзлашма таклиф қилинганининг гувоҳи бўлиш мумкин.
1990 йилга келиб, ЎзССР Олий Совети Президиумининг 3938-XI-сонли
қарори билан ‘Бектемирʼ тумани ташкил этилиб, ‘Мирободʼ (аввал ‘Ленинʼ
райони) деб қайта номланган.
1992 йил 8 май – Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Раёсатининг
“Тошкент шаҳридаги айрим районларнинг номини ўзгартириш тўғрисида”ги
579-XII – сонли қарори билан ‘Кировʼ - ‘Юнусободʼ, ‘Ленинʼ - ‘Мирободʼ,
1
Аҳмадалиев Ю.И. Топонимик ва географик терминшунослик. – Фарғона 2018, - Б. 28.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
54
‘Октябрьʼ - ‘Шайхонтаҳурʼ, ‘Фрунзеʼ - ‘Яккасаройʼ, ‘Куйбишевʼ - ‘Мирзо
Улуғбекʼ деб ўзгартирилган
1
.
2005 йил 6 май – Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг
“Тошкент шаҳрининг Акмал Икромов тумани номини ўзгартириш
тўғрисида”ги 39-I-сонли қарорига кўра, ‘Акмал Икромовʼ тумани ‘Учтепаʼ
номига ўзгартирилган
2
.
2010 йил 4 декабрь – Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
Сенатининг “Тошкент шаҳар Собир Раҳимов туманининг номини
ўзгартириш тўғрисида”ги 133-II-сонли қарори асосида ‘Собир Раҳимов‘
тумани номи ўзгартирилиб, унга ‘Олмазорʼ тумани номи берилди
3
.
Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси томонидан 2011 йил
4 мартда
қабул қилинган “Географик объектларнинг номлари тўғрисида”
ЎРнинг 303-сон Қарори 7-моддасида: “Сенат томонидан 2011 йил 26 августда
маъқулланган “Маъмурий-ҳудудий бирликларнинг номлари, қоида тариқасида,
уларнинг маъмурий марказлари номидан, ушбу маъмурий-ҳудудий бирликлар
жойлашган ҳудуд қисмининг географик ёки тарихий номидан ҳосил бўлиши
лозим”
4
-деган қайдлар мавжуд. Шунга мувофиқ, биргина Тошкент шаҳрининг
туманлар номланишида қатор ўзгаришлар бўлиб ўтган.
Жумладан, Тошкент воҳасида “Навкат” шаҳри мавжуд бўлган. Ушбу
шаҳар номи форс тилида
ون
nou “янги” сўзи билан боғлиқ бўлиб, “янги
шаҳар” деган маънони англатади. Гарчи бу топоним ҳозирги кунгача
сақланмаган бўлса ҳам, унинг номи “Тўйтепа” деб аталган. Бу топоним
Тошкент вилоятининг қадимги туркий топонимларидан бири ва унинг
маросим маъносидаги «тўй» сўзига алоқаси йўқ. Тўйтепадаги «тўй» сўзи
қадимги туркий «қалъа, қўрғон» маъноси билан боғлиқ бўлиб, «қўрғонтепа»,
деган маънони англатган. Демак, ‘Тўйтепаʼ - туркий сўз.
2017 йил 25 август куни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
Сенати ўн биринчи ялпи мажлисида Тошкент вилоятидаги ‘Тўйтепаʼ
шаҳри номини форсий ‘Нурафшонʼ (“нур таратувчи”, “нур сочувчи”) деб
ўзгартириш қарори қабул қилинди. Қадимдан ишлатиб келинган туркий
топоним ўрнига форсий ўзлашма тасдиқдан ўтказилди. Тилнинг софлигини
сақлаб қолиш ҳамда ўзбек тилининг мавқейини ошириш йўлида бу каби
ўзгаришлар маъқул эмаслигини қайд этиш лозим.
1
“Тошкент шаҳридаги айрим районларнинг номини ўзгартириш тўғрисида” ЎР Олий
Кенгаши раёсатининг 579-XII-сон Қарори. –Т., 1992. // https://lex.uz/docs/281098.
2
“Тошкент шаҳрининг Акмал Икромов тумани номини ўзгартириш тўғрисида” ЎР Олий
Мажлиси Сенатининг 39–I-сон Қарори. – Т., 2005. // https://lex.uz/docs/1154883.
3
“Тошкент шаҳрининг Собир Раҳимов тумани номини ўзгартириш тўғрисида” ЎР Олий
Мажлиси Сенатининг 133-II-сон Қарори. – Т., 2010. // https://lex.uz/docs/2949069
4
“Географик объектларнинг номлари тўғрисида” ЎРнинг 303-сон Қарори. -Т., 2011 йил
12 октябрь // https://lex.uz/docs/1881472
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
55
2014 йил 29 август – Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
Сенатининг “Тошкент шаҳар Ҳамза туманининг номини ўзгартириш тўғ-
рисида”ги СҚ-441-II-сонли қарори асосида ‘Ҳамзаʼ туманига – ‘Яшнободʼ
тумани номи берилди
1
.
Топонимик номларни таснифлаш тамойилларига мувофиқ уларнинг
структур-семантик таҳлили амалга оширилганида 2 тури фарқланиши
кузатилади: а) географик объектларнинг табиий хусусиятларига боғлиқ
ҳолда пайдо бўлган номлар. б) жамият ривожининг ижтимоий-иқтисодий,
сиёсий–ғоявий ҳолатлари, хусусиятлари билан боғлиқ бўлган номлар.
‘Яшнаободʼ тумани номи бу таснифнинг 2 турига мансуб эканлигини қайд
этиш ўринли. Қўшма ойконимлар
2
морфологик материалига кўра бир қанча
моделлар асосида шаклланган бўлиши кузатилади. “От+феъл” ва “феъл+от”
қолипидаги қўшма топонимларга ‘Қумбосдиʼ, ‘Сойкелдиʼ, ‘Хўжаўлдиʼ,
‘Охунқайнарʼ, ‘Тошкесарʼ, ‘Сувчиқмасʼ, ‘Қолгандарёʼ мисол бўлади
3
. Бу
ўринда ўзбек тили сўз ясаш қоидалари таркибида ҳам, ISO 704 стандартида
4
ҳам “Феълнинг буйруқ майли+от” модели асосида термин ясаш мумкинлиги
қайд этилмаган. ‘Яшнаободʼ - ‘яшнаʼ - феълнинг буйруқ майли. Шуни назарда
тутган ҳолда айтиш лозимки, ‘Яшнаободʼ термин ясаш қоидасига зид ва бу
ўринда ясалган ва таклиф қилинган, айни дамда барча давлат ҳужжатларида
ишлатилувчи ‘Яшнаободʼ ойконими ноўрин ишлатилмоқда.
Булардан ташқари, форс тилида лексиканинг фаол нутқ қатлами
форсийлаштирилди:
عورش
šorou
ва
ادتبا
ebtedā
ўрнига
زاغآ
āγāz
‘боши’, ‘бошланиш’;
قرشم
mašreq
ўрнига
رواخ
xāvar
‘Шарқ’ кабилар мисол бўла олади.
Бу ўринда,
عورش
šorou
(арабий) ва
زاغآ
āγāz
(форсий) сўзлари айни дамда
ҳам форс тили лексикасида бир хил қийматга эга бўлиб, буни бевосита
тилшуносликда алломорфлик ҳодисаси билан ҳам боғлаш ўринли.
Ж. Моттақий ва А.Р. Лутфийлар ҳаммуаллифлигидаги мақолада
кўрсатилишича, алломорфлик икки усулда кўринади:
1. Аллофон.
تخادنا
[andāxt] –
ز ادنا
[andāz] “отмоқ”, “улоқтирмоқ”.
2. Алломорф.
ندرک
sorh
=
زمرق
qermez
“qizartirmoq”
5
.
Тадқиқотчи алломорфлик ҳолатларига изоҳ берар экан, алломорф-
ларнинг ўзлашган сўзлардан ҳосил қилинган-қилинмагани юзасидан бирон
фикр билдирмаган. Юқоридаги тақсимга суянадиган бўлсак, Академия
томонидан тақдим қилинган
عورش
šorow =
زاغآ
āγāz
“бошламоқ” феъли бир-
1
“Тошкент шаҳар Ҳамза туманининг номини ўзгартириш тўғрисида” ЎР Олий Мажлиси
Сенатининг СҚ-441-II-сон Қарори. – Т., 2014. // https://lex.uz/docs/2466825
2
Аҳоли яшайдиган пункт номланиши
3
Аҳмадалиев Ю.И. Топонимик ва географик терминшунослик. – Фарғона 2018, - Б. 46.
4
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
5
Mottaqiy J. va Lotfiy A.R. Allomorphy in Persian past stems. -Р.36-35.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
56
бирига алломорф. Изоҳли луғатларда мазкур икки
сўзга
ادتبا
ebtedā
арабий
сўзи ҳам алломорф (синоним) эканлиги қайд этилган
1
. Демак, биргина
زاغآ
āγāz
форсий
сўзга
2 та арабий алломорф мавжуд. Шунингдек, уларнинг
ишлитилиш частотаси ҳам деярли бир хил эканлиги кузатилади:
Āγāz-e
tarx-e
do
gāne-ye
suz
kardan-e
xodrowhā-ye
omumi
[https://www.ilna.news].
“Умумий автомобиллар учун икки тарафлама ўт олдириш лойиҳасининг
бошланиши”.
Ҳамда:
زا یکی
رت گرزب
ک یدارفا تلاکشم نی
یم ه
،دنشاب هتشاد ینارنخس دنهاوخ
عورش
تسا نآ
.
Yeki az bozorgtarin moškelāt-e afrādi ke mixāhand soxanrāni dāšte bāšand,
šoruʼ-ye ān ast
[https://mostafaee.com/portfolio-item/start-the-lecture].
“Нутқ сўзламоқчи бўлганлар учун энг катта муаммолардан бири бу
-
уни
бошлашдадир”.
Эътиборингизни шу каби сўзларга қаратамиз:
تامیلعت
ta’limot
ўрнига
شزومآ
āmuzeš
“ўқитиш” (
زومآ āmuz نتخومآ āmuxtan
‘ўқимоқʼ, ‘ўрганмоқʼ, ‘билим олмоқʼфеълининг ҲКЗН ва
–
ش
-eš, -yeš
аффикси);
هیئافطا
etfāiye
ўрнига
شتآ
یناشن
ātašnešāni
‘ёнғин станциялари’ (
شتآ
ātaš
‘оловʼ,
یناشن
nešāni
‘манзилʼ, ‘жойʼ, ‘кўрсатиш жойиʼ);
قح
برشلا
haγγ-ol-šorb
ўрнига
بآ
اهب
ābbahā
‘сув ресурслари учун пул
тўламоқ’ (
بآ
āb
‘сувʼ ва
اهب
bahā
‘баҳоʼ, ‘баҳоламоқʼ);
باریم
mirāb
رایبآ
ābyār
‘мироб’ (
بآ
āb
‘сувʼ ва
رای
yār
‘ҳамроҳʼ) ва ҳ.к.
2
لقعلا
lāaγal
‘ақалли’, ‘жуда бўлмаганда’, ‘лоақал’ ўрнига
مک تسد
dast-e kam
(
تسد
dast
‘қўл’, ‘томон’, ‘тараф’ ва
مک
kam
‘кам’, ‘озгина’);
رخآ
āxer
‘охир-оқибат’, ‘натижада’ ўрнига
ماجنارس
saranjām
(
رس sar
‘бош’,
‘бошида’, ‘бошланиши’ предлоги ва
ماجنا
anjām
‘охир’, ‘якун’);
مکیلع ملاس
salām aleykum
‘Ассалому алайкум’ ўрнига
امش رب دورد
dorud bar
šomā
(
دورد
dorud
‘саломлашиш’, ‘кўришиш’,
رب
bar
префикси ва
امش
šomā
‘сиз’-кўрсатиш олмоши) ва ҳ.к. таклиф этилган.
Кўриб ўтилганидек, шарқ халқлари учун муштарак ва умумийлик касб
қилган сўзларга ҳам форс тилида эквивалент таклиф қилинган. Эътиборга
молик томони шундаки, айни дамда буларнинг ҳар иккови форс тили
лексикасида бирдек қўлланилади. Масалан:
“Salām
aleykum
Hoj-e
āγā”
mordād
akrān
mišavad
[https://www.mehrnews.com/news/4645443].
““Ассалому алайкум, Ҳожи оға” август ойида чиқади”.
1
.699 .ص .2010 نارهت .دیمع .ح .یسراف گنهرف
2
Farhangeston 1, 143
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
57
Жамланган мисоллар шуни кўрсатадики,
مکیلع ملاس
salām aleykum
‘Ассалому алайкум’ ўрнига таклиф қилинган
امش رب دورد
dorud bar šomā
форс
тили лексикасида ўз ўрнини тўлиқлигича топмади. Асосан,
دورد و ملاس
salām
va dorud
шаклида, яъни ўша маънони ифодаловчи ҳам форсий, ҳам арабий
сўзларнинг қўлланилиши гувоҳи бўлдик:
.دشاب کرابم ون لاس ،دورد و ملاس
Salām va dorud, sāl-e now mobārak
https://www.mehrnews.com/news/-
“Ассалому алайкум, янги йил муборак бўлсин”.
Ўзбек тилида ҳам қатор арабий сўзлар мавжуд бўлиб, улар қаторида
‘ассалому алайкум’, ‘ибтидоʼ, ‘таълимотʼ, ‘лоақалʼ, ‘охирʼ каби жуда кўплаб
арабий сўзлар мавжуд бўлиб, ўзбек тилига форс тили орқали кирган ва
ўзлашган арабий сўзлардир.
Атамақўм ўз фаолиятини бошлаган даврда ўзбек тилида аввалдан
қўлланилган, жамият учун таниш бўлган ‘мухторият‘, ‘маъмуриятʼ,
‘маъмурʼ, ‘муқобилʼ, ‘ҳакамʼ, ‘ташрифʼ, ‘инсонпарварликʼ, ‘дорулфунунʼ,
‘хусусийлаштиришʼ, ‘иқтисодиётʼ, ‘жаридаʼ, ‘маълумотномаʼ, ‘режаʼ,
‘дастурʼ, ‘инқилобʼ сингари асли жуда кўплаб асоси арабий ўзлашма бўлган,
шунингдек, ясама ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий терминлар қайтадан
қўлланишга киритилди
1
. Масалан, 1990 йилги даврий нашрларда ‘револю-
цияʼ сўзи ишлатилган бўлса, 1993 йилдан бошлаб, то шу кунга қадар
‘инқилобʼ атамаси ишлатилиб келинади:
“Инқилоб сўзига муносабатингиз ижобий эмас эди [ЎАС, 1993, 5 август, 2-бет].
Ёки:
“1938 йилда жумҳуриятимизда маҳаллий Советларга ўтказилган биринчи
сайловларда у киши 83 фоиз овоз билан участка комиссиясининг маъмури
бўлган” [ХС, 1993, 1 январь, 1-бет].
Ёки:
“Мулк соҳиблиги, хўжалик ҳисоби, хўжайинлик ҳисси деганимиз бозор
иқтисодиётидан ташқарида қуруқ гапдан бошқа нарса эмас” [ХС, 1994, 9
январь, 2-бет].
“Атама ясашда ёҳуд танлашда энг асосий манба – она тили имконият-
лари”
2
бўлиши назарда тутилиши керак эди. Сабаби ҳар қандай атама бирор
тушунчанинг маъносини тўғри ва аниқ ифодалаши лозим. Матбуот
саҳифаларида ана шу қоидага риоя қилинмаган. Масалан, ‘академияʼ ўрнига
‘байтулҳикмаʼ ёки ‘фарҳангистонʼ каби унинг маъносини беролмайдиган
атамалар ҳам баъзан ишлатилган. Бу каби жуда кўплаб мисолларни
келтириш мумкинки, ‘админстрацияʼ, ‘альтернативаʼ, ‘судьяʼ, ‘институтʼ,
‘университетʼ, ‘частныйʼ, ‘экономикаʼ, ‘газетаʼ, ‘справкаʼ, ‘планʼ, ‘прог-
1
Атама-терминларнинг деривацион таҳлили 3-бобда тўлиқроқ изоҳланади.
2
Ўзбек тили атамашунослиги. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамаси ҳузуридаги
Республика атамашунослик қўмитаси Ахборотномаси. –Т., 1992. Б. 14.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
58
раммаʼ, ‘революцияʼ каби русча ўзлашмаларнинг ўрнига ҳозирги кунда ҳам
фаол ишлатилмоқда.
Аммо Атамақўм томонидан таклиф қилинган ҳамма ўзлашмалар ҳам
тилда ўз ўрнини топмади. Масалан, ‘дорулфунунʼ асли арабий
نونفلاراد
dār ol-
fonun
сўзи ўзбек тилида аввалдан ишлатилган ‘институтʼ, ‘университетʼ
ўзлашмалари учун таклиф қилинган. Эътибор қаратилса, таклиф қили-
наётган ‘дорулфунунʼ сўзи ҳам ўзлашма. Демак, Атамақўм ўзлашмага яна
ўзлашма таклиф қилган, ҳатто даврий нашриётларда ҳам бу сўздан
фойдаланилган:
“Ҳафталигимиз бош муҳаррири номига Америка Қўшма Штатларидан
ғаройиб бир мактуб келди – ака-ука Брианлардан. Бири Аризона дорул-
фунунида ишлайди, филолог, бири Харвард дорулфунунида илмий ходим”
[ЎАС 1993, 26 ноябрь 2-бет].
Ёки:
“Мамлакатдаги бир қанча дорулфунунлар доирасида амалга ошириладиган
тадбирлар шуни кўрсатмоқдаки....” [ХС, 1991, 3 январь, 2-бет].
Форс тилининг изоҳли луғатларида қайд этилишича, Насриддиншоҳ
даврида (1848-1896 йиллар) Европалашган дорулфунунлар ташкил
қилингани ва ‘дорулфунунʼ атамаси кейинчалик, иккинчи академия
томонидан
هاگشناد
dānešgāh
(
شناد
dāneš
‘илмʼ, ‘билимʼ ва
-
هاگ
-
gāh
) га
айлантирилган
1
. Кўринадики, форс тили кейинчалик
ўз қатламдан иборат
сўзлардан фойдаланган.
ISO 704 Халқаро стандартда эса “Тил луғат таркибида анчадан бери
қўлланиб келаётган сўзларни бошқаси билан алмаштириш ҳар доим ҳам
самара бермаслиги”
2
ҳақида баён қилинган.
Ўзбекистонда ўзбек тилига мақом берилган даврдан бошлаб, кўплаб янги
сўзлар лексика таркибига зўрма-зўраки киргизила бошланди. Уларнинг
аксарияти ижтимоий-сиёсий атама-терминлар бўлиб, улар даврий нашр-
ларда ҳам кенг қўлланилган. Аммо бора-бора худди шу тушунчани
ифодалаган аввалги номланишга қайтилган. Яна бир мисол келтирамиз:
“Ўзбекистон Жумҳурияти Олий кенгашининг рўзномаси” [ХС, 1991, 1
январь, 1-бет].
Бу “жумҳурият” атамаси “республика”нинг ўрнига таклиф қилинган
бўлиб, араб тилида
مُج
ةی ِروُه
jumhuriyatun
“Республика” маъносида
ишлатилади. Демак, ўз маъносидаги арабий сўз ўзбек тилига таклиф
қилинган ва ишлатилган. Кейинчалик, ушбу сўзнинг лексика таркибидан
чиқиб кетганлигининг гувоҳи бўлиш мумкин. Айниқса, 1989 йилдан бошлаб
то шу кунга қадар эълон қилинган барча давлат ҳужжатлари, президент
қарорлари, қонун ва фармойишларда айни шу “жумҳурият” атамаси
1
.508 .ص .2010 نارهت .دیمع .ح .یسراف گنهرف
2
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 31 p.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
59
ОАВларда кенг қўлланилаётган бир вақтда “республика” қўлланилган.
Шунинг учун бўлса керак, кейинги йилларда барча ҳужжатлар ва нашрларда
фақатгина “республика” сўзи қўлланила бошланди. Масалан: “Ўзбекистон
Республикасининг давлат тили тўғрисида”ги Қонуни
1
, “Ўзбекистон Респуб-
ликаси конституцияси”
2
, “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғри-
сида”ги Қонуни
3
ва бошқа кўплаб норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар бунга
мисол бўлиши мумкин.
Бу ҳақда Ахборотноманинг 7-бандида шундай жумлалар битилган: “У
ёки бу ўзлашма сўзни бошқаси билан алмаштириш ёки алмаштирмасликда
унинг қариндош ва қариндош бўлмаган тилларда қўлланиш-қўлланмас-
лигини ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Агар ўзбек тилидаги бирор сўз
дунёдаги жуда кўп тилларда (қариндош ва қариндош бўлмаган тилларда)
ҳам истеъмолда бўлса, уни бошқа сўз билан алмаштиришга уриниш фойда
бермайди. Масалан, ‘республикаʼ сўзи худди шундай хусусиятга эга”
4
.
Арабий сўзларни ўзбек тилига зўрма-зўраки киритиш авж олганини
таъкидламоқчимиз. Яна бир мисол келтирамиз:
“Мерос қолган “Ойна” жаридасининг тахламларини варақлагани-
мизда....” [ХС, 1991, 1 январь, 3-бет].
Бу ерда ‘жаридаʼ ўзлашма сўз бўлиб, ‘газетаʼ, ‘журналʼ терминлари учун
таклиф қилинган. Аслида
ج
ِر
د
ة
jaridatun
арабий сўз бўлиб, араби тилида
унинг 2 маъноси мавжуд:
1) ‘газетаʼ;
2) ‘рўйхатʼ, ‘ёзувʼ.
Бу сўз форс тилига ўзлашган бўлиб:
1) ‘васиятномаʼ ‘маълумотнома саҳифасиʼ, ‘газетаʼ ёки ‘журналʼ
маъноларини ифодалайди
5
.
Кўриниб турибдики, ўзлашмага яна ўзлашма таклиф қилинган.
Бундан ташқари, ўзбек тилида ‘арабий асос+форсий аффикс/
яримаффиксʼ моделидаги жуда кўплаб сўзлар айни Атамақўм ташаббуси
билан киритилган бўлиб, улар қуйидагилардир:
“СССР Президентининг совет халқига Янги йил МУРОЖААТНОМАСИ”
[ХС, 1991, 3 январь, 2-бет].
‘Мурожаатномаʼ (
عجارم
morāja’
{арабий асос} +
-
همان
{форсий
яримаффикс})
ўзлашма бўлиб, асосан, давлат раҳбари ёки мутасадди
раҳбарларнинг халққа айтадиган гаплари жамланмасидан иборат. Демак,
таклиф қилинган сўз муваффақиятли таклиф қилинган.
1
https://www.lex.uz/acts/121051
2
https://www.lex.uz/acts/20596
3
https://www.lex.uz/acts/65108
4
Ўзбек тили атамашунослиги. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамаси ҳузуридаги
Республика атамашунослик қўмитаси Ахборотномаси. –Т., 1992. Б. 7
5
.400 .ص .2010 نارهت .دیمع .ح .یسراف گنهرف
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
60
Яна бир мисол:
“Ўрта Осиё Жумҳуриятлари ва Қозоғистон мусулмонлари диния
бошқармасининг раиси, муфтий, СССР халқ депутати Муҳаммад Содиқ
Муҳаммад Юсуф ҳазратлари рўзномалар қаламкашларига юрт саодати, ....
тилаб, оқ фотиҳа берди” [ХС, 1991, 1 январь, 1-бет].
Бу ерда
ملق
qalam
‘қаламʼ, ‘ёзув қуролиʼ маъносидаги сўз бўлиб,
-
شک
–keš
ندیشک
kešidan ‘тортмоқʼ, ‘чўзмоқʼ феълидан феълий яримаффикс. Таъкидлаш
ўринлики, форс тили сўз ясаш қоидаси орқали ясалган ушбу сўз форс тили
луғат таркибида мавжуд эмас.
Шунингдек, ‘арабий асос+форсий аффикс/яримаффиксʼ моделидаги
қатор ўзлашмалар мавжудки, уларнинг аксарияти охир-оқибат ўзбек
лексикасида ўз ўрнини топмади. Масалан:
“Бу руҳ маданият кунларининг илк дақиқаси – 17 ноябрда тошкентлик
меҳмонларни Нукус тайёрагоҳида кутиб олиш чоғида айтилган сўзларда
ҳам... сезилиб турди” [ЎАС 1993, 26 ноябрь 1-бет].
Атамақўм ташкил қилинган илк даврлардан бошлаб қўлланиш учун
таклиф қилинган ‘тайёраʼ, ‘тайёрагоҳʼ (
هرایط
tayyāre {арабий}
+
-
هاگ
–
gāh
{форсий яримаффикс}
) атамалари асли арабий
ر ای ط
ة
tāyyaratun
– ‘самолётʼ
учун таклиф қилинган.
Бектемировнинг қайд этишича, “Рус тилидан ўтган сўзни бошқа сўз
билан алмаштириш ёки алмаштирмасликни ҳал этишда бу сўзнинг дунё
тилларида қўлланиш-қўлланмаслик томонига ҳам эътибор бериш керак
бўлади. Бунда дунёдаги тиллар билан яқинлашиш, улар билан бир хилликка
интилиш асосий йўлдир. Айниқса, терминологияда шундай йўл тутилишига
жиддий эътибор бериш талаб этилади. Шу жиҳатдан, масалан,
республика
сўзини
жумҳурият
билан,
аэропорт
сўзини
тайёрагоҳ
билан,
демократия
ни
халқчил
сўзи билан алмаштиришга қўшилмаслик, уларни ўз
ўрнида термин сифатида қолдириш тўғри бўлади”
1
.
Шунга оид яна бошқа мисол:
“Ўзбекистон Совет кутубхонаси таъмирталаб аҳволга келиб қолгани
ижроия қўмитасига етказилиши...” [ХС 1992, 6 август, 3-бет].
Эътиборингизга етказилган ‘таъмирталабʼ сўзи форс ҳамда араб тили сўз
ясаш қоидалари асосида эмас, балки, ўзбек тили сўз ясаш қоидаси асосида
ясалганлигини алоҳида таъкидлаш ўринли. Чунки,
ریمعت
ta’mir
сўзи араб
тилида ‘қурилишʼ маъносида қўлланилади. Бу сўз ўзбек тилига ўзлашганда
эса ‘таъмирʼ, ‘ремонтʼ сўзлари ўрнига таклиф қилинган. Шу муносабат
билан, ‘таъмирталабʼ - бу ўзбекча ясалган сўз. Бу ўринда икки арабий сўзлар
олиниб, улардан ўзбек тили қоидалари асосида янги бир сўз ясалганлигини
қайд этамиз.
1
Бектемиров Ҳ., Бегматов Э. Мустақиллик даври атамалари. Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Республика атамашунослик қўмитаси. –T.: Фан, 2002. – 37 б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
61
Бундан ташқари, ўзбек тилида кундалик ҳаётда ишлатилувчи ‘мактабʼ,
‘синф’, ‘муаллим’, ‘маъруза’, ‘мувозанат, ‘вазн’, ‘тижорат’, ‘вилоят’,
‘фалак’, ‘ҳуқуқ’, ‘таркиб’, ‘матн’, ‘мавзу’, ‘ҳоким’ каби қатор арабий сўзлар
мавжудки, улардан кундалик ҳаётда фойдаланилади ва ўзбек тили
лексикасига чуқур сингиган. Шу сабабдан, бу сўзларга муодил бериш
ўринли ҳисобланмайди.
Эътиборингизни ўзбек тилидаги ‘олийʼ сўзи билан ясалган ва айни дамда
фаол ишлатиладиган ясалмаларга қаратмоқчимиз: Араб тилида
لا ع
āal нинг:
1) ‘баландʼ;
2) ‘олдʼ, ‘юқориʼ;
3) ‘биринчи даражалиʼ;
4) ‘тепаʼ маъноларини ифодаловчи равиш сўз туркумига оид сўз бўлиб
1
,
ўзбек тилида жуда кўплаб атама-терминларнинг ясалишига асос бўлиб
хизмат қилган.
Ўзбек тилида эса ʻолий’ сўзининг изоҳли луғатларда қуйидаги маъно-
ларини кўришимиз мумкин:
1) мавқейи, мартабаси, раҳбарлик роли ва шу каби жиҳатдан энг юқори, бош;
2) сифат жиҳатидан энг юқори, энг яхши;
3) энг юқори даражали, энг юқори, юксак;
4) тараққиётнинг энг юқори даражасига эришган, баркамол;
5) таълим тизимидаги босқич;
6) энг кучли, энг юқори;
7) юқори, мураккаб;
8) юқори, сўнгги
2
.
Кўриб ўтилганидек, ўзбек тилида ҳам “олий” сўзининг маънолари талай-
гина, шу билан бирга араб тилида равиш сўз туркумига оид. Демак, қуйида
“равиш+от” моделидаги сўзларни кўриб ўтамиз. Масалан ‘Олий Мажлисʼ
бирикмасини таҳлил қиламиз:
‘Олийʼ
یلاع
- ‘юқориʼ, ʻэнг’ маъносини ифодаласа, ‘мажлисʼ сўзининг
араб тилида бир қатор маънолари мавжуд:
1)
‘жойʼ;
2)
‘йиғилишʼ;
3)
‘кенгашʼ;
4)
‘бошқарув палатасиʼ;
5)
‘трибуналʼ, ‘судʼ
3
.
Форс тили изоҳли луғатларида эса ушбу сўзнинг қуйидаги маънолари
келтирилади:
1) ʻўтириш жойи’;
1
Баранов Х. Арабско-русский словарь. –М., 1985. С.497.
2
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А. Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008 йиллар.). –
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси”. “М” томи, Б. 111.
3
Баранов Х. Арабско-русский словарь. –М., 1985. С.497.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
62
2) ʻхалқ тўпланадиган ер’;
3) ʻзиёфат ёки йиғин учун тўпланиш’
1
.
Ўзбек тилининг изоҳли луғатларида эса:
1) Ташкилот, корхона ки идора аъзоларининг бирор масала муҳокамасига
бағишланган йиғилиши ва унинг иштирокчилари;
2) Тўй, зиёфат ёки бошқа муносабат билан уюштирилган ўтириш ва шу
ўтириш қатнашчилари;
3) Баъзи шарқ давлатларида (мас., Ўзбекистон, Туркия, Озарбайжон ва
Эронда) қонун чиқарувчи орган (парламент); ҳукумат ҳайъати
2
.
Демак, ўзбек тилида ясалган, ҳамда ўзбек тили сўз ясалиш қоидаларига
мувофиқ, ʻолий’ - ʻюқори’ маъносини ифодаловчи равиш ҳамда ʻмажлис’ – жой
номини ифодалайди. Қолаверса, ўзбек тили изоҳли луғатидан шу нарса маълум
бўлдики, ўзбек тилида ʻмажлис’нинг ʻўтириш’, ʻйиғилиш’ маъноси бор.
Шу ерда бир жиҳатига эътиборингизни қаратмоқчимиз: модомики, ўзбек
тилида ʻйиғилиш’ (“Бу сўз қадимги туркий тилда ’тўпла-’ маъносини
англатган “йиғ” феълидан ясалган”
3
) сўзи бор экан, нима учун унинг ўрнига
ўзлашма сўз ишлатилмоқда? Қолаверса, ўзбек тилида қадимдан ʻмаслаҳат-
лашув’, ʻфикр алмашинув’ маъносини ифодалаш учун ʻкенгаш’ сўзини
қўллаб келишган:
“Чунки кенгаш ва машваратсиз салтанатни барча қилган ишлари ва айтган
гаплари нотўғри бўлган жоҳил одамга қиёс қилиш мумкин... ҳар вақт кенгаш-
чилар йиғилиб, мажлис очилар экан, яхши-ёмондан, фойда-зиёндан, олдимиз-
даги ишларни қилиш-қилмасликдан сўз очиб, улардан фикр сўрар эдим...”
4
.
Бу ерда “маслаҳатлашув жойи” маъносини ифодалаш учун ʻкенгаш’ сўзи
ишлатилганлигини кузатиш мумкин. Демак, қадимдан ўзбек тили луғат
таркибида бу сўз ўз маъносида қўлланилган. Қолаверса, Ўзбекистон илк
мустақилликка эришганидан сўнг давлат ҳужжатлари, Қонунлар, Фармон-
Фармойишларда йиллар давомида асл туркий сўз - ʻкенгаш’ сўзи
ишлатилганининг гувоҳи бўламиз
5
.
Кейинчалик, Олий Кенгашнинг ўн иккинчи сессияси 1994 йил 23
сентябрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига биринчи сайловни
1994 йил 25 декабрда ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди. Шундан сўнг
1
.918 .ص .2010 نارهت .دیمع .ح .یسراف گنهرف
2
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А. Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008 йиллар.). –
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси”. “М” томи, Б. 523.
3
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). – Тошкент,
“Университет”, 2000. Б. 158.
4
Аҳмедов Б. Амир Темур ўгитлари. –Т., “Ўзбекистон”, 2007. Б. 4.
5
https://lex.uz/docs/76856?quer // “Ўзбекистон Республикаси президенти, Ўзбекистон
Республикаси Олий Кенгашининг Раиси ва Ўзбекистон Республикаси вице-президентининг
шаъни ва қадр-қимматини муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси
Қонуни. Тошкент ш., 1991 йил 15 февраль,
220-XII-сон. ;
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
63
Олий Кенгаш ўрнига Ўзбекистон Республикасининг бир палатали парла-
менти — Олий Мажлис шакллантирилди
1
. Ушбу жараёндан бошлаб, ʻ Олий
Кенгаш’ ўрнига ʻОлий Мажлис’ бирикмаси ўзбек тили ижтимоий-сиёсий
лексикасида ишлатила бошланди.
Шу ўринда бир нарсага эътиборингизни қаратмоқчимиз: 1994 йил 24
сентябрьда ўтказилган ўн иккинчи чақириқ Қорақалпоғистон Республикаси
Жўқорғи Советининг ўн еттинчи сессиясининг кун тартибига мувофиқ,
“Қорақалпоғистон
Республикаси
Жўқорғи
Кенгеси
тўғрисида”ги
Қорақалпоғистон Республикасининг Конституциявий Қонуни қабул
қилинди ва ўша кундан эътиборан Қонун ҳаракатга киритилди. Шу кундан
эътиборан, ʻЖўқорғи Совет’ бирикмаси ўрнига ʻЖўқорғи Кенгес’ ижти-
моий-сиёсий термини ишлатила бошланди ва ҳозирги кунга қадар ҳам
қўлланилмоқда. Яъни, ʻжўқорғи’ = ʻюқори’ ва ʻкенгес’ = ʻкенгаш’,
терминлар қорақалпоқ тилида ўз ўрнида қўлланилмоқда. Ўзбек тилида эса
ʻюқори’ = ʻолий’ ва ʻкенгаш’ = ʻмажлис’.
Шунга қарамасдан, ўзбек тили лексикасидан ʻкенгаш’ термини бутунлай
чиқиб кетгани йўқ, у ҳамон лексик бирлик сифатида давлат ҳужжатларида,
матбуотда қўлланилмоқда. Масалан:
“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Қорақалпоғистон
Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент
шаҳар Кенгашлари билан ҳамкорлик ҳаракатларининг ташкилий-ҳуқуқий
механизмини шакллантириш ҳамда такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Кенгаши қарор қилади:”
2
.
Арабчада равиш маъносида ишлатиладиган ʻолий’ билан ўзбек тилида
бир қатор бирикма терминлар ясалганини кузатиш мумкин. Масалан: ‘Олий
судʼ, ‘Олий лигаʼ, ‘Олий математикаʼ, ‘Олий таълим вазирлигиʼ, каби қатор
бирикма терминлар шулар жумласидандир. Бу ердаги ʻолий’ термини
русчадаги ʻвысший’ ўрнига ишлатилади.
Айни дамда ўзбек тилида қўлланиладиган, ясалиши ва семантикаси
нуқтаи назаридан нотўғри қўлланиладиган ‘Вазирлар маҳкамасиʼ бирикма
термини ҳақида сўз юритмоқчимиз. Ўзбек тилида ҳам, араб тилида ҳам
муштарак бўлган ʻмаҳкама’ ижтимоий-сиёсий терминининг семантикаси
бир-биридан узоқ.
ة م کح م
mahkamatun
араб тилида ʻсуд’, ʻтрибунал’
маъноларини билдириб,
ح
ک
م
hakama
ʻсуд қилмоқ’, ʻсўроқ қилмоқ’,
ʻтергамоқ’ маъносини ифодалайди. Ўзбек тилида эса ʻмаслаҳатлашув’
маъноси учун ишлатилади. Агар арабий сўз бўлган ʻмаҳкама’ни ўз
маъносида ўзбек тилига қабул қилинса, ʻвазирларни суд қиладиган жой,
1
http://parliament.gov.uz/uz/about/history/index.php
2
https://lex.uz/docs/2818459 // “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг
Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва тошкент
шаҳар кенгашлари билан ҳамкорлик ҳаракатлари тўғрисида” Ўзбекиcтон Республикаси
Олий Мажлиси Сенати Кенгашининг Қарори.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
64
трибунал’ маъносини берарди. Демак, ўзбек тилига ўзлашаётганида бу сўз
ўз маъносини сақлаб қолмаган.
Хулоса. Атамаларни тартибга солиш биринчи галда давлат тилида иш
юритишни жорий қилишга қаратилган бўлиши керак, зеро, бу соҳадаги бир
қатор атамалар ўзининг ўзбекча муқобилини кутмоқда. Бундан ташқари
қатор топонимик атамалар борки, уларни қўллашда, хусусан, уларга муодил
танлаш ва тақдим қилишда шошма-шошарликка йўл қўйиш ҳам яхши
натижа бермайди. Географик атамаларни ўрганиш ва тадқиқ қилиш яна бир
тадқиқот объектини ташкил қилади.
ОЧИЛОВ ОЗОДЖОН
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), ТДШУ
Хитой тилида “Bubi” (“
不比
”) иштирокидаги қиёсий
гаплар семантикаси
Аннотация. Ўзбек хитойшунослигида хитой тилини ўргатишга мўлжалланган
дарсликлар асосан Хитой Халқ Республикасида нашр қилинган адабиётлар бўлиб, уларда
берилган айрим грамматик воситаларни тўғри ўзлаштириш нафақат талабалар, балки
фан ўқитувчилари учун ҳам чалкашликлар келтириб чиқаради. Шулардан бири хитой
тилида қиёсий гаплар ҳосил қилишда фаол иштирок этувчи “Bubi” (“
不比”
) бўлиб,
мақолада асосий эътибор буби масаласини ўрганишга бағишланади. Ушбу нуқтаи
назардан мақолада масаланинг қуйидаги жиҳатлари, яъни Хитой т
а д
қиқот-
чиларининг Bubi семантикаси ҳақидаги илмий қарашлари; Хитой тилида Bubi иштирок
этган гапларнинг грамматик қўлланилиши ва маъно хусусиятлари; Bubi иштирокида
ясаладиган гапларда учрайдиган камчиликларни таҳлили масаласи муҳим ўрин тутади.
Таянч сўз ва иборалар: Люй Шусянг, Лю Юехуа, Сянг Юанмао, Суй Гуопинг, Сюй
Янчэнг, бу, мэй, бужу
Аннотация. Учебники для преподавания китайского языка в узбекском
китаеведении в основном издаются в Китайской Народной Республике, и правильное
усвоение в них некоторых грамматических средств создает путаницу не только для
студентов, но и для учителей естественных наук. Одним из них является “bubi” (“
不比
”), который активно участвует в формировании сравнительных предложений в
китайском языке, и статья посвящена изучению bubi. В этом контексте в статье
обсуждаются следующие аспекты проблемы: научные взгляды китайских исследова-
телей на семантику буби; грамматическое использование и семантические особеннос-
ти предложений, в которых Буби участвует в китайском языке; Важную роль играет
вопрос анализа недостатков, обнаруженных в выступлениях с участием Буби.
Опорные слова и выражения: Луй Шусян, Лю Юэхуа, Сян Юаньмао, Суй Гуопин,
Сюй Яньчэн, бу, мэй, бужу.
Abstract. Textbooks for teaching the Chinese language in Uzbek Sinology are mainly
published in the People's Republic of China, and the correct assimilation of some
