SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
96
вующих
производственных
мощностей
.
Сложно
переоценить
значение
инвестиционных
проектов
,
если
принять
во
внимание
взаимозависимость
между
«
экономикой
»
и
«
безопасностью
»,
которые
невозможно
рассматри
-
вать
раздельно
.
Без
экономики
нельзя
говорить
о
безопасности
и
,
напротив
,
без
обеспечения
безопасности
нельзя
рассчитывать
на
стабильное
эконо
-
мическое
развитие
1
.
Только
стабильные
и
процветающие
государства
могут
стать
предсказуемыми
и
привлекательными
партнерами
друг
для
друга
и
всего
мирового
сообщества
.
В
целом
,
современные
вызовы
и
угрозы
безопасности
устойчивого
раз
-
вития
,
с
которыми
сегодня
сталкиваются
страны
Центральной
Азии
,
являют
-
ся
фактически
общими
для
всего
мирового
сообщества
,
в
том
числе
пространства
ШОС
.
Их
преодоление
зависит
во
многом
от
готовности
партнеров
к
формированию
общих
подходов
к
решению
проблем
,
дальней
-
шему
углублению
многопланового
долгосрочного
сотрудничества
.
АЛИМОВ
ОҚЛИДДИН
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Замонавий
халқаро
муносабатлар
назариясида
энергетика
хавфсизлиги
масалалари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
замонавий
халқаро
муносабатлар
назариясида
энергетика
хавфсизлигига
оид
назарий
ёндашувлар
,
қарашлар
ва
уларнинг
халқаро
энергетика
жараёнларини
талқин
ва
таҳлил
этишдаги
ўрни
,
назарий
мактабларнинг
мутаносиб
жиҳатлари
,
энергетика
хавфсизлиги
ва
давлатларнинг
энергетика
ҳам
-
корлиги
борасидаги
илмий
тадқиқотларда
назарий
ёндашув
ва
ғояларнинг
аҳамияти
,
бугунги
кунда
энергетика
хавфсизлиги
олдида
турган
долзарб
масалалар
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
неореализм
, “
ресурслар
национализми
”,
геосиёсат
,
неолиберализм
мактаби
,
конструктивизм
,
секьюритизация
,
энергетика
сиёсати
,
энергетика
терроризми
,
энергетика
хавфсизлиги
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
освещены
теоретические
подходы
и
взгляды
энергетической
безопасности
в
теории
современных
международных
отношений
,
их
роль
в
интерпретации
и
анализе
международных
энергетических
процессов
,
сбалансированные
аспекты
теоретических
школ
,
важность
теоретических
под
-
ходов
и
идей
в
научных
исследованиях
по
энергетической
безопасности
и
энерге
-
тическому
сотрудничеству
между
государствами
,
актуальные
проблемы
,
стоя
-
щие
сегодня
перед
энергетической
безопасностью
.
Опорные
слова
и
выражения
:
неореализм
,
ресурсный
национализм
,
геополи
-
тика
,
неолиберальная
школа
,
конструктивизм
,
секьюритизация
,
энергетическая
политика
,
энергетический
терроризм
,
энергетическая
безопасность
.
1
Норов
В
.
И
.
Приветственное
слово
на
XII
заседании
Форума
ШОС
в
Ташкенте
.
Сборник
материалов
XII
заседания
Форума
ШОС
. 11–12
мая
2017. –
Т
., 2018. –
С
. 11–12.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
97
Abstract.
This article highlights theoretical approaches and views of energy security in
the theory of modern international relations, their role in the interpretation and analysis of
international energy processes, the balanced aspects of theoretical schools, the importance of
theoretical approaches and ideas in scientific research on energy security and energy
cooperation between states, the current problems facing energy security today.
Keywords and expressions:
neorealism, resource nationalism, geopolitics, neoliberalism,
constructivism, securitization, energy policy, energy terrorism, energy security
.
Бугунги
кунда
энергетика
муаммоси
замонавий
халқаро
муносабатлар
-
нинг
ажралмас
қисмига
айланди
.
Жаҳон
сиёсатида
энергетика
масаласининг
роли
ва
табиати
ҳақидаги
қараш
ва
ёндашувлар
турли
назарий
мубоҳаса
-
ларни
ҳам
вужудга
келтирди
.
Замонавий
дунёда
энергетика
муносабатлари
қандай
характер
касб
этади
?;
бундай
муносабатлар
миллий
манфаат
ва
кучлар
мувозанатига
асосланадими
?;
бу
муносабатлар
зиддиятли
кечадими
ёки
дунё
энергетика
бозори
барча
иштирокчиларнинг
ўзаро
манфаатли
ҳамкорлигини
кафолатлай
оладими
?
каби
саволлар
халқаро
муносабатлар
назариясининг
икки
асосий
парадигмаси
–
неореализм
ва
неолиберализм
олдида
турган
дол
-
зарб
масалалардан
бирига
айланди
.
Халқаро
энергетика
муносабатларида
сиёсий
фикр
ва
ғоялар
,
мантиқий
билишнинг
ўрни
қандай
?
Энергетика
муаммолари
неореалистик
ва
неолиберал
ёндашувлар
доирасида
ўз
тадқиқига
эга
бўладими
ёҳуд
мутлақо
ўзга
ғоя
ва
қарашлар
зарурми
?
Шу
ва
бунга
ўхшаш
саволлар
академик
доираларда
мунозараларга
сабаб
бўлмоқда
.
Энергетика
хавфсизлигига
оид
хориж
ва
яқин
хориж
тадқиқотчилари
томонидан
илгари
сурилган
муҳим
назарий
қараш
ва
ёндашувлар
таҳлили
нафақат
замонавий
энергетика
масалалари
талқинининг
турличалиги
ҳақида
кенг
тасаввур
хосил
қилади
,
балки
,
бу
қарашларнинг
ўзаро
уйғун
ҳамда
семантик
-
концептуал
боғлиқлигини
ҳам
англатади
.
Халқаро
энергетика
муаммолари
тадқиқи
халқаро
муносабатлар
табиати
ҳақидаги
мунозараларнинг
умумназарий
асосларига
қурилган
.
Шу
боисдан
,
энергетика
масалалари
билан
шуғулланувчи
кўпгина
тадқиқотчилар
илгари
-
гидек
,
неореалистик
қарашда
таҳлил
ўтказишни
афзал
деб
,
биладилар
.
Инчунун
,
уларнинг
диққат
-
эътибори
миллий
манфаат
,
хавфсизлик
,
ҳарбий
зиддият
ва
минтақавий
низолар
контекстида
ўрганилувчи
давлатларнинг
энергетика
сиёсати
марказида
туради
.
Ёнилғи
-
энергетика
импортёрлари
олдида
ташқи
энергия
ресурсларидан
фойдаланиш
кафолатига
эга
бўлиш
учун
ҳар
қандай
чораларни
кўриш
масаласи
турса
,
экспортёр
мамлакатлар
энергетика
потенциалидан
сиёсий
дастак
сифатида
фойдаланишга
уринади
.
Неореализм
тарафдорлари
фикрича
,
дунё
бўйлаб
угле
-
водородлар
тақчиллиги
ва
энергия
бозоридаги
кескин
рақобат
шароитида
давлатлараро
зиддият
муқаррардир
.
Шу
боисдан
,
неореалистик
қарашлар
энерге
-
тика
хавфсизлигини
таъминлашда
кўп
жиҳатдан
куч
омилига
урғу
беради
.
Америкалик
тадқиқотчилар
Дэвид
Моран
ва
Джеймс
Рассел
асарларида
XXI
асрдаги
энергия
ресурслари
борасидаги
қизғин
рақобат
ва
кураш
охир
-
оқибат
давлатлар
ўртасидаги
мисли
кўрилмаган
қуролли
тўқнашувларни
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
98
юзага
келтириш
эҳтимоли
катталиги
тадқиқ
этилган
.
Улар
импортёр
ва
экс
-
портёр
мамлакатлар
ўртасида
ҳам
глобал
масштабда
,
ҳам
минтақавий
даражада
низоли
муносабатлар
кечишини
сиёсий
прогноз
ва
таҳлил
этади
-
лар
.
Бу
тадқиқотларда
жаҳон
иқтисодиёти
ва
энергетикаси
хавфсизлигининг
муҳим
кафолатчиси
сифатидаги
АҚШнинг
ўрни
ва
ролига
алоҳида
эътибор
қаратилади
.
Муаллифлар
фикрича
,
глобал
энергия
ресурслари
бозори
ушбу
ресурслар
учун
кескин
курашда
бўлган
давлатларнинг
кучга
асосланган
қарама
-
қаршилигидан
ҳимояланмагандир
1
.
Шунингдек
, “
ҳужумкор
неореа
-
лизм
”
тарафдорлари
бўлмиш
англиялик
олимлар
Даг
Стокс
ва
Сэм
Рафаэль
ҳам
глобал
энергетика
хавфсизлигининг
кафили
сифатида
муҳим
энергия
ресурслари
етказиб
берувчи
давлатлар
устидан
бевосита
ҳамда
билвосита
ўз
назоратига
эга
бўлган
АҚШ
гегемониясини
ёқлайдилар
2
.
Неореалистик
қараш
тарафдорлари
сафидан
яна
бир
америкалик
тадқи
-
қотчи
,
публицист
ва
ҳарбий
таҳлилчи
Майкл
Клэр
ҳам
ўрин
эгаллайди
.
Унинг
қатор
илмий
-
таҳлилий
асарлари
– “
Кон
ва
нефть
”, “
Ресурслар
учун
уруш
”,
“
Юксалаётган
державалар
,
сиқиқ
сайёра
:
янги
энергетик
геосиёсат
”
энергетика
хавфсизлиги
муаммоларига
бағишлангандир
.
М
.
Клэр
ўз
тадқиқотларида
энергия
ресурслари
замонавий
дунёда
турли
кўринишдаги
локал
,
минтақавий
ва
хатто
глобал
даражадаги
ўзаро
кураш
ва
низолар
сабабига
айланаётганлиги
,
бу
кураш
ўзаро
рақобатдаги
давлатлараро
альянсларни
вужудга
келтирувчи
бутун
халқаро
тизимнинг
шаклланишига
замин
яратаётганини
алоҳида
таъкид
-
лайди
.
М
.
Клэр
фикрича
, “
совуқ
урушда
”
мағлубиятга
учраган
Россия
эндилик
-
да
катта
ҳажмдаги
углеводородлар
экспорти
орқали
Евроосиёда
таъсир
кучига
эга
бўлган
держава
давлатга
айланмоқда
.
Шу
ўринда
,
дунёда
ўз
ҳукмрон
мавқеини
сақлаб
қолишга
уринаётган
АҚШ
ҳам
энергетика
масаласида
Хитой
ва
Ҳиндистон
билан
рақобатлашишга
мажбур
бўлиб
қолмоқда
.
Хитойнинг
CNOOC
корпорацияси
томонидан
нафақат
АҚШда
,
балки
дунёнинг
кўплаб
мамлакатларида
нефть
-
газ
активларига
эга
бўлган
америка
нефть
компанияси
Unocal
ни
сотиб
олишга
уриниши
ва
бу
битм
АҚШ
Конгресси
тақиқига
учрагани
,
замонавий
босқичда
етакчи
давлатлар
кескин
энергетик
рақобат
комига
тортилганлиги
М
.
Клэр
таҳлилларида
ўз
аксини
топган
3
.
АҚШ
ҳарбий
стратегиясининг
энергетик
жиҳатларини
батафсил
таҳлил
қилган
М
.
Клэр
Вашингтон
хали
-
ҳануз
“
Картер
доктринаси
”
дан
воз
кечишга
тайёр
эмаслиги
ва
нафақат
ўзининг
Форс
кўрфазидаги
геосиёсий
устунли
-
гини
мустаҳкамлаш
,
балки
дунёнинг
нефть
-
газга
эга
бўлган
бошқа
стратегик
минтақалари
сари
таъсир
доирасини
кенгайтиришга
уринишини
таъкидлай
-
1
Moran D., Russel J. Energy Security and Global Politics: The militarization of resource
management. – New-York: Routledge, 2009. – P. 1–19.
2
Stokes D., Raphael S. Global Energy Security and American Hegemony (Themes in Global
Social Change). – Baltimore: Johns Hopkins University Press Paperback, 2010. – P. 28.
3
Klare M. Rising Powers Shrinking Planet: The New Geopolitics of Energy. – New-York:
Metropolitan Books, 2008. – P. 9.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
99
ди
1
.
Бундай
вазиятда
Хитойнинг
ёнилғи
-
энергия
ресурсларига
бой
бўлган
ҳудудларда
ҳарбий
-
сиёсий
ҳозирликка
интилиб
келиши
давлатлараро
энер
-
гетика
муносабатларини
янада
кескинлаштиради
.
Вудро
Вильсон
номидаги
Халқаро
марказ
ҳамда
Брукинг
институти
тадқиқотчилари
Джен
Калики
ва
Дэвид
Голдвин
ҳам
энергетика
муаммо
-
ларига
АҚШ
миллий
хавфсизлиги
нуқтаи
назаридан
қарайдилар
.
Ушбу
мутахассислар
фикрича
,
давлатлар
дуч
келадиган
энергетика
муаммолари
кўп
жиҳатдан
уларнинг
ташқи
сиёсат
стратегиясида
акс
этиши
зарур
.
Шунга
кўра
,
АҚШ
глобал
доктринасининг
фундаменталь
мақсадлари
энергетика
хавфсизлигини
таъминлаш
ҳамда
мамлакат
ташқи
сиёсатининг
амалга
оши
-
риш
механизми
саналади
2
.
Неореалистик
қараш
намояндаларининг
айримлари
энергетика
хавфсизлиги
масалаларига
денгиз
хавзалари
назорати
нуқтаи
назаридан
қарайди
.
Калифор
-
ния
денгиз
академияси
профессори
Донна
Нинчич
фикрича
,
энергия
ресурс
-
лари
учун
кураш
авж
олаётган
асримизда
давлатлараро
муносабатларда
энер
-
гия
борасидаги
ихтилофлар
муқаррардир
.
Дунё
океани
қаърини
ўзлаштиришга
бўлган
интилишлар
,
Жанубий
Хитой
денгизи
ҳамда
Арктика
ресурслари
борасидаги
давлатлар
даъволари
бунга
яққол
мисол
бўла
олади
3
.
Ҳарбий
эксперт
,
АҚШ
ҳарбий
денгиз
флоти
собиқ
зобити
Брайан
Уилсон
денгиз
хавфсизлигини
таъминлаш
орқали
энергия
ресурслари
етказиб
беришнинг
энг
ишончли
йўли
хавфсизлигини
таъминлашга
эришишни
таъкидлайди
.
Дунё
океани
катта
қисмининг
давлатлар
юрисдикциясидан
холилиги
11000
нефть
ва
1500
газ
танкерлари
хавфсизлигини
террористик
гуруҳлар
ёки
бошқа
таҳдид
-
лардан
ҳимоялаш
мушкуллигидан
далолат
беради
4
.
Неореалистик
оқим
намояндалари
асарларида
,
кўпинча
,
“
ресурслар
национализми
”
муаммолари
икки
ўзаро
боғлиқ
жараён
асносида
ёритилади
.
Улардан
биринчиси
сифатида
ҳукуматнинг
тўғридан
-
тўғри
ёки
билвосита
(
масалан
,
компаниялар
капиталида
иштирок
этиш
орқали
)
миллий
табиий
захиралар
устидан
назорат
ўрнатишга
бўлган
ҳаракатлари
кўрилади
.
Иккин
-
чиси
эса
–
мамлакат
ресурсларига
хорижий
капитални
чеклаш
борасидаги
давлат
сиёсати
.
Неореализм
нуқтаи
назаридан
“
ресурслар
национализми
”
сиёсати
бундай
захираларга
эга
бўлган
давлатнинг
максимал
даражада
ҳам
иқтисодий
,
ҳам
сиёсий
манфаатларини
илгари
суришларини
таъминлайди
.
“
Ресурслар
национализми
”
нинг
зидди
сифатида
истеъмолчи
-
мамлакат
-
ларнинг
энергетика
сиёсатидаги
манёвр
имкониятлари
чекланганлиги
,
дунё
1
Klare M. Rising Powers. Shrinking Planet: The New Geopolitics of Energy. – New-York:
Metropolitan Books, 2008. – P. 44.
2
Kalicki J., Goldwyn D. Conclusion: Energy, Security and Foreign Policy; In Energy and
Security: Toward a New Foreign Policy Strategy. – Washington-Baltimore: Woodrow Wilson
enter Press, 2005. – P. 65.
3
Nincic J. Energy Security: Challenges for the 21-Century, 2009. – P. 31–44
4
Wilson B. Maritime Energy Security//Advanced Research Workshop(ARW) Book. – Ankara:
IOS Press, 2012. URL:http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2229989
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
100
бўйлаб
углеводородлар
тақчиллиги
хавфининг
ортиб
бораётганлиги
,
хом
-
ашёга
бой
мамлакатлар
,
одатда
,
ўз
ресурсларини
қайта
ишлаш
учун
етарли
-
ча
инвестициялар
,
технология
ва
ускуналарга
эга
эмаслиги
каби
муаммо
-
ларни
санаб
ўтиш
мумкин
.
Агар
“
ресурслар
национализми
”
муаммоси
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
Яқин
Шарқ
мамлакатлари
энергетика
сиёсати
билан
боғланган
бўлса
,
эдиликда
бу
нисбатни
Россия
ва
Венесуэлага
ҳам
қўллаш
мумкин
бўлмоқда
.
Дунё
энергетикаси
муаммолари
тадқиқида
геосиёсий
ёндашув
ҳам
му
-
ҳим
ўрин
эгаллайди
.
Бу
ёдашув
кўп
жиҳатдан
неореалистик
қарашларга
яқин
туради
.
Геосиёсий
таҳлиллар
марказида
етакчи
давлатларнинг
энергия
ресурслари
борасидаги
ўзаро
кураши
ётади
.
Бунда
давлатларнинг
миллий
хавфсизликни
таъминлаш
мақсадида
энергия
ресурсларига
бой
бўлган
му
-
айян
ҳудудлар
ёки
нефть
ташилувчи
йўллар
устидан
ўз
назоратини
ўрнатиш
,
энергия
ресурслари
импорти
ёки
экспортининг
географик
диверсифика
-
циясига
бўлган
уринишлари
намоён
бўлади
.
Сўнгги
пайтларда
ҳатто
илмий
адабиётларда
“
энергетика
геополитикаси
”
(
geopolitics of energy
)
атамаси
вужудга
келди
ва
сиёсий
лексиконда
бот
-
бот
истифода
этила
бошлади
.
АҚШ
ва
Европа
Иттифоқи
,
энергетика
соҳасида
энг
йирик
импорт
қилувчи
мамлакатлар
саналиб
,
доимо
айни
мақсадга
–
энергия
ресурслари
ташқи
ман
-
баларига
эришиш
ва
фойдаланишга
интилади
.
Бироқ
,
Вашингтон
ва
Брюссел
-
нинг
бу
мақсадга
эришиш
йўллари
ўзаро
фарқ
қилади
.
Ташқи
нефть
импортига
қарам
бўлган
АҚШ
бу
ресурснинг
дунёдаги
энг
катта
захиралари
зич
жойлашган
ҳудуд
–
Яқин
Шарқга
қизиқишни
кучайтирмоқда
. “
Сланец
инқило
-
би
”
натижасида
нефть
қазиб
олишнинг
жадал
ўсиши
ҳам
АҚШни
импортёр
мақомидан
халос
қилмади
.
Қўшма
Штатларда
истеъмол
қилинадиган
нефтнинг
тахминан
учдан
бир
қисми
импорт
қилинади
.
Импорт
қилинадиган
нефтнинг
бешдан
бир
қисми
Яқин
Шарқга
тўғри
келади
.
Европа
Иттифоқи
,
аксинча
,
газ
импортига
кўпроқ
боғлиқ
.
Бу
эса
,
ўз
навбатида
,
Европа
Иттифоқининг
Россия
билан
муносабатларидаги
энергетика
геосиёсатига
ва
бу
борадаги
муҳим
масалаларни
ҳал
этишга
таъсир
ўтказади
1
.
Неолиберализм
тарафдорлари
жаҳон
энергетикасида
юз
берадиган
жара
-
ёнларнинг
неореалистик
талқинига
қўшилмайди
.
Уларнинг
фикрича
,
фақат
-
гина
ҳарбий
кучлар
ёки
геосиёсий
контекстда
шарҳланадиган
энергия
ресурсларига
эгалик
қилиш
учун
давлатларнинг
рақобатига
эътиборни
қара
-
тиш
ўтган
асрнинг
70-
йилларидан
буён
тубдан
ўзгарган
халқаро
энергетика
муносабатларининг
барча
турларини
қамраб
олиш
имконини
бермайди
.
Олмон
тадқиқотчилари
А
.
Голдтау
ва
Я
.
М
.
Витте
энергия
хавфсизлиги
борасидаги
бугунги
сиёсий
мунозараларни
,
асосан
,
геосиёсий
ва
мерканти
-
листик
жиҳатларга
бағишланганидан
афсусланадилар
ва
халқаро
энергетика
1
Pascual C., Zambetakis E. The Geopolitics of Energy: From Security to Survival// Energy
Security. Economics, Politics, Strategies, and Implications, edited / Carlos Pascual and Jonathan
Elkind editors. – Washington: Brookings Institution Press, 2010. – P. 9–37.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
101
сиёсатига
,
кўпинча
,
давлатларнинг
ресурслардан
фойдаланиш
учун
рақобат
-
лашадиган
майдон
сифатида
қарайдилар
.
Олимлар
фикрига
кўра
,
давлатнинг
марказий
ролига
эътибор
қаратадиган
бундай
қараш
сўнгги
ўн
йилликлар
давомида
бозор
кучлари
жаҳон
энергиясида
асосий
аҳамиятга
эга
бўлганли
-
гини
инобатга
олмайди
. 1970
йилларнинг
охиридан
,
ҳақиқатан
ҳам
рақобат
-
бардош
жаҳон
бозори
аста
-
секин
пайдо
бўлиб
,
нефть
ва
бошқа
энергия
ресурслари
савдосининг
асосий
ҳажми
эркинлаша
бошлади
1
.
Неолиберализм
халқаро
институтларга
жаҳон
энергетикаси
соҳасида
бир
қатор
муҳим
вазифаларни
юклайди
.
Биринчидан
,
улар
фавқулодда
ҳодисаларга
мустақил
ва
етарлича
жавоб
бера
олмайдиган
ҳолларда
энергетика
бозорини
тартибга
солиши
мумкин
.
Маълумки
, 1973
–
1974
йилларда
ОРЕС
Араб
давлатлари
томонидан
амалга
оширилган
ҳаракатлар
(
урушда
Исроилни
қўллаб
-
қувватлайдиган
мамлакат
-
ларга
нефтни
этказиб
бериш
эмбаргоси
,
углеводородлар
нархининг
ошири
-
лиши
)
саноати
ривожланган
импортёр
давлатлар
учун
катта
зарба
бўлди
.
Натижада
,
ОРЕСдан
фарқли
ўлароқ
,
улар
томонидан
Халқаро
энергетика
агентлиги
(1974)
таъсис
этилди
ва
1979
йилда
фавқулодда
ҳолатларда
нефть
захираларини
қайта
тақсимлаш
механизми
ишга
туширилди
.
Иккинчидан
,
халқаро
институтлар
ахборотнинг
ошкоралиги
ва
жаҳон
энер
-
гетикасидаги
иштирокчилар
орасида
ишонч
даражасини
оширишга
даъват
этилади
.
Айни
шу
каби
функцияни
1991
йилда
ташкил
этилган
,
импортер
ҳамда
экспортёрларни
бирлаштирувчи
Халқаро
Энергетика
Форуми
амалга
оширади
.
Учинчидан
,
институтлар
фаолияти
халқаро
алоқалар
учун
қоидалар
ва
стан
-
дартларни
белгилашга
қаратилади
.
Бундай
функция
,
масалан
,
Жаҳон
савдо
ташкилоти
ва
Энергия
шартномаси
шартларини
бажаришга
йўналтирилган
.
Ниҳоят
,
неолибераллар
халқаро
ташкилотлар
,
энергетика
компаниялари
,
молия
институтлари
,
шу
жумладан
,
террористик
ва
жиноий
гуруҳлар
каби
халқаро
энергия
муносабатлари
иштирокчиларининг
кенг
қамровли
рўйха
-
тини
давлатлар
билан
бир
қаторда
таҳлил
қилишга
чақиради
.
Сўнгги
йил
-
лардаги
жараёнлар
энергетика
терроризми
муаммосини
ҳам
юзага
чиқарди
.
Террористик
жиноий
гуруҳлар
,
сиёсий
жиҳатдан
қувватланган
ташкилот
-
ларнинг
энергия
инфратузилмаларига
эгалик
қилиш
борасидаги
ҳаракатлари
анча
фаоллашди
.
Жаҳон
энергетикаси
масалалари
ва
энергетика
хавфсизлиги
муаммолари
неореалистик
ва
неолиберал
қарашлар
қаторида
конструктивистик
прадигма
нуқтаи
назаридан
ҳам
салмоқли
ўрганилади
.
Ушбу
ёндашув
тарафдорларига
кўра
,
халқаро
муносабатлар
,
шу
жумладан
,
унинг
энергетика
соҳаси
ҳам
ўз
-
гармас
характерга
эга
эмас
ва
ўзаро
муносабатлар
иштирокчилари
томонидан
вужудга
келтирилиб
,
шаклланиб
боради
.
Айни
ҳодисалар
,
шу
жумладан
,
энер
-
гетика
хавфсизлиги
муаммолари
ҳам
халқаро
муносабатларнинг
турли
актор
-
1
Goldthau A., Witte J.M. Global Energy Governance: The New Rules of the Game. –Washington:
Brookings Institution, 2009. – P. 3–9.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
102
лари
томонидан
турлича
талқин
этилиши
мумкин
.
Шунга
кўра
,
муайян
қоида
-
лар
ўзаро
муносабатлар
,
ахборот
алмашинуви
ва
кўптомонлама
институтлар
ва
ташкилотлар
фаолияти
натижасида
ўзгаришларга
дуч
келиши
мумкин
.
Америкалик
олим
Бенжамин
К
.
Совакул
томонидан
олиб
борилган
чуқур
изланишлар
натижасида
“
энергетика
хавфсизлиги
”
атамасининг
45
та
турли
таърифи
илгари
сурилади
.
Уларнинг
кўпи
бир
-
бирига
жуда
яқин
бўлса
-
да
,
Б
.
Совакул
“
энергетика
хавфсизлиги
”
ўз
моҳиятига
кўра
ўта
мужмал
ва
қара
-
ма
-
қарши
характерга
эга
,
деган
хулосага
келади
.
Бу
концептга
нисбатан
таъ
-
рифларнинг
турли
-
туманлигини
америкалик
олим
мамлакатлар
ва
уларнинг
алоҳида
вакиллари
энергетика
хавфсизлигини
уларнинг
сиёсий
хатти
-
ҳара
-
катларини
оқловчи
омил
сифатида
кўради
1
.
Конструктивист
қарашларнинг
асосий
таркибий
қисмларидан
бири
–
бу
халқаро
хавфсизлик
масалаларини
ўрганиш
бўйича
Копенгаген
мактабининг
вакиллари
Барри
Бузан
ва
Оле
Уивер
томонидан
ишлаб
чиқилган
“
секьюри
-
тизация
”
концепцияси
.
Муаллифларнинг
фикрига
кўра
,
бу
давлат
,
давлат
-
лар
гуруҳи
ёки
бошқа
иштирокчиларнинг
муаммоларини
хавфсизликка
таҳ
-
дид
сифатида
қабул
қиладиган
ижтимоий
жараёнга
асосланган
.
Бузан
ва
Оле
Уивер
хавфсизлик
масалаларини
,
жумладан
,
энергетика
муаммоларини
ўзгармас
императивлар
асосида
эмас
,
балки
таҳдидларнинг
моҳияти
ҳақида
субъектларнинг
ўзгарувчан
идрокларини
ўрганишни
таклиф
қилади
2
.
Белгиялик
тадқиқотчи
Флоранс
Дебруве
“
Энергия
хавфсизлиги
тушунчаси
:
Копенгаген
мактабининг
ўрни
”
мавзусида
махсус
изланишлар
олиб
бориб
,
Бузан
ва
О
.
Уивер
тадқиқотларига
таянган
ҳолда
энергия
хавфсизлиги
концепцияси
-
нинг
ривожини
секьюритизация
феномени
контекстида
кўриб
чиқишга
уринади
.
Муаллиф
унинг
вужудга
келиши
халқаро
муносабатлар
иштирокчилари
,
би
-
ринчи
навбатда
,
давлатлар
томонидан
уч
турдаги
муаммоларни
тушуниш
жараёни
билан
боғлиқ
деган
хулосага
келади
.
Улардан
биринчиси
энергия
таъминоти
муаммосига
тааллуқлидир
.
Иккинчидан
,
энергияни
қазиб
олиш
,
ташиш
ва
истеъмол
қилиш
хавфсизлигини
таъминлаш
.
Учинчиси
–
экологик
,
иқтисодий
ва
ижтимоий
мақсадлар
учун
энергия
самарадорлигини
ошириш
3
.
Секьюритизация
концепцияси
энергия
масалаларига
бағишланган
бир
қатор
бошқа
ишларда
ҳам
илгари
сурилади
.
Хусусан
,
германиялик
сиёсатшунос
Кристина
Курзе
Европа
элиталарининг
Россияни
"
энергия
қуроллари
"
дан
фойдаланиш
имконияти
ҳақида
хабардорлиги
Европа
Иттифоқидаги
энергия
хавфсизлиги
муаммосининг
секьюритизация
жараёнига
янги
туртки
берди
4
.
1
Sovacool Benjamin K. Introduction: Defining, measuring and exploring energy security // The Routledge
Handbook of Energy Security, edited by Benjamin K. Sovacool. – New-York: Routledge, 2011 – P. 3.
2
Buzan B., Wver O. Regions and Powers: The Structure of International Security. – Cambridge:
Cambridge University Press, 2003. –
Р
. 6–14.
3
Debrouwer F. (2008). La notion de s curit nerg tique. Apports et les limites des travaux de
l’Ecole de Copenhague. In Association Belge Francophone de Sciences Politiques.
URL:http://www.absp-cf.be/IMG/pdf/Debrouwer.pdf
4
Kurze K. The Changing Discourse of Energy Security. A new impetus for energy policy
integration in the European Union? Transatlantic Research Papers in European Studies (TraPES).
No 2. (2010). URL: www.jmce.uniosnabrueck.de
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
103
Россиялик
тадқиқотчи
Михаил
Зеленский
,
ўз
навбатида
,
Россиянинг
ташаб
-
буси
билан
ташкил
этилган
“Nord Stream”
нефть
қувур
тармоғи
бу
жараённи
аксилрус
кайфиятида
бўлган
Болтиқбўйи
минтақасида
,
хусусан
,
Польша
,
Шве
-
ция
,
Эстония
,
Латвия
ва
Литва
ҳудудларида
чуқурлашганини
таъкидлайди
1
.
Халқаро
сиёсий
иқтисодиёт
мактаби
ҳам
энергия
хавфсизлиги
масала
-
ларини
ўрганишда
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Унинг
етакчи
вакили
Сьюзен
Стрендж
фикрича
,
ушбу
назария
муайян
жамиятда
ҳокимиятни
тизимли
амалга
ошириш
орқали
давлат
ва
бозорнинг
мақбул
корреляциясини
излашга
асосланади
.
Британиялик
олимнинг
фикрига
кўра
,
замонавий
дунёда
тўрт
асосий
кучлар
:
ишлаб
чиқариш
,
хавфсизлик
,
билим
ва
молиявий
рақобат
мавжуд
.
Ушбу
қарама
-
қаршиликда
устунлик
кўпинча
давлатлар
эмас
,
балки
бозор
кучлари
томонида
эканлигини
кўриш
мумкин
.
С
.
Стрендж
дунё
энер
-
гетикаси
муаммоларини
таҳлил
қилиш
учун
сиёсий
иқтисодиёт
ёки
қурама
ёндашувни
таклиф
қилади
.
Унинг
моҳияти
халқаро
энергия
жараёнларининг
иқтисодий
асосларини
аниқлаш
,
халқаро
энергетика
алоқаларини
куч
,
сиёсий
рақобат
,
ҳукмрон
режимлардаги
фарқлар
нуқтаи
назаридан
талқин
қилишдир
.
Брукинг
институти
мутахассислари
Карлос
Паскуал
ва
Эви
Замбетакис
жаҳон
энергетикаси
таҳлили
бўйича
қурама
ёндашувни
қўллаб
-
қувватлай
-
дилар
.
Етакчи
давлатларнинг
энергетика
стратегиясининг
геосиёсий
импера
-
тивларини
инкор
этмаган
ҳолда
,
улар
жаҳон
энергетикаси
сиёсийлашуви
-
нинг
асосий
сабабини
иқтисодий
соҳада
излаш
керак
,
деган
хулосага
кела
-
дилар
.
Муаллифлар
айрим
мамлакатларнинг
экспортга
юқори
даражада
боғлиқлиги
ва
углеводородларни
импорт
қилиш
билан
боғлиқ
бўлган
жаҳон
нефт
бозорининг
етарли
эмаслигини
таъкидлайдилар
.
Бундан
ташқари
,
К
.
Паскуал
ва
Э
.
Замбетакиснинг
фикрига
кўра
,
дунё
нефтининг
тахминан
40 %
Ҳормуз
, 28 %
Малака
, 7 %
Қизил
денгиз
ва
Аден
кўрфазини
боғловчи
Баб
ал
-
Мандеб
бўғози
орқали
ўтади
.
Углеводородлар
транспортининг
бун
-
дай
қалтислиги
жаҳон
энергиясининг
сиёсийлашуви
учун
замин
яратади
2
.
Неомарксистик
қараш
тарафдорлари
ҳам
халқаро
муносабатларнинг
энергетика
соҳаси
ҳақидаги
назарий
ғояларни
илгари
сурадилар
.
Ушбу
наза
-
рий
йўналишнинг
етакчи
вакилларидан
бири
Самир
Амин
замонавий
импе
-
риализмнинг
ҳақиқий
мақсади
бу
дунё
халқларини
маргиналлаштиришга
қаратилган
,
деб
,
буни
Африка
мисолида
кўрсатиб
ўтади
.
Тадқиқотчининг
фикрига
кўра
,
замонавий
империализм
қора
қитъанинг
табиий
ресурсларига
(
нефть
,
минераллар
,
ерлар
)
муҳтож
ва
африка
халқлари
кўпинча
бу
ресурс
-
ларни
талон
-
тарож
қилишда
тўсиқ
сифатида
қабул
қилинади
.
Барқарор
иқтисодий
ривожланиш
,
жумладан
,
энергетика
соҳасидаги
муаммолар
қад
-
рият
ва
ахлоқдан
кўра
кўпроқ
фойдани
кўзловчи
капитализмга
бегона
3
.
1
Zelensky M. Changing the Energy Security Balance in the Baltic Sea Region: Building Regional
Energy Security Complex and Community. Nord Stream Gas Pipeleine Study.URL:
http://tutkielmat.uta.fi/pdf/gradu04082.pdf
2
Pascual C., Zambetakis E. The Geopolitics of Energy: From Security to Survival// Energy
Security. Economics, Politics, Strategies, and Implications, edited / Carlos Pascual and Jonathan
Elkind editors. – Washington: Brookings Institution Press, 2010. – P. 9–37.
3
Amin S. The Implosion of Contemporary Capitalism. – New-York: Monthly Review Press, 2013. – P. 127–133.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
104
Энергия
хавфсизлиги
муаммолари
бўйича
замонавий
тадқиқотлар
кўпги
-
на
бир
қатор
назарий
тушунчалар
асосида
тузилган
.
Кўплаб
муаллифлар
неореализмга
хос
хусусиятга
эга
бўлган
энергетика
ресурслари
учун
рақо
-
бат
,
унинг
нолегал
потенциали
шу
билан
бирга
неолиберал
парадигмага
мос
келадиган
халқаро
институтлар
ва
глобал
бозорнинг
ролини
тан
оладилар
.
Улардан
айримлари
энергия
хавфсизлиги
муаммоларини
ўрганишга
қара
-
тилган
ғояларнинг
илгари
сурилиши
кўпинча
сиёсий
қарорлар
қабул
қилиш
учун
асос
бўлади
,
деб
ҳисоблайдилар
.
Вашингтоннинг
Глобал
хавфсизлик
таҳлил
институтининг
асосчилари
Энн
Корин
ва
Гал
Луфтлар
бутун
дунёда
энергия
масалаларини
ўрганишнинг
турли
хил
назарий
тушунчаларини
бирлаштирадилар
ва
бу
муаммо
интердисциплинар
ёндашувни
талаб
қилади
,
деб
таъкидлайдилар
.
Улар
неореализм
мактабининг
элементларидан
кенг
фойдаланган
ҳолда
,
энергетика
соҳасидаги
халқаро
ҳамкорлик
,
халқаро
институтлар
ролини
ҳам
инкор
этмайдилар
.
Э
.
Корин
ва
Г
.
Луфт
“
энергия
хавфсизлиги
”
нинг
универсал
таърифини
беришга
уринишни
маъқулламайди
.
Америкалик
экспертларнинг
фикрича
,
ҳар
бир
давлат
ёҳуд
индивиднинг
энергия
таъминотидаги
муаммолари
уларнинг
субъектив
ҳолатига
боғлиқ
,
бу
ижтимоий
муҳит
ва
бошқа
шарт
-
шароитлар
туфайли
ўзгариши
мумкин
.
Дунё
аҳолисининг
40%
ҳали
ҳануз
ёғоч
-
ўтин
ва
шунга
ўхшаш
бошқа
энергия
манбаларидан
фойдаланиб
келаётганлиги
, "
энергия
хавфсизлиги
"
тушунчаси
тоза
сув
,
озиқ
-
овқат
,
ёритиш
,
иссиқлик
таъминоти
муаммоларига
ҳам
кўпроқ
боғлиқ
эканлигини
муаллифлар
алоҳида
таъкидлайди
1
.
Хулоса
ўрнида
замонавий
халқаро
муносабатлар
назариясида
энергетика
хавф
-
сизлиги
муаммоалри
тадқиқи
юзасидан
қуйидаги
мулоҳазаларга
келиш
мумкин
:
1.
Замонавий
дунёда
энергия
ресурслари
,
айниқса
,
нефть
ва
газ
миллий
ҳамда
халқаро
даражада
сиёсий
жараёнлар
билан
узвий
боғланган
стратегик
товарларга
айланди
.
Бундай
шароитда
дунё
энергия
ресурслари
захирасига
эга
бўлган
,
ўз
энергия
ресурсларига
эга
бўлмаган
ёки
хом
-
ашё
захиралари
тақчил
бўлган
давлатларга
бўлиниб
қолмоқда
ва
бу
давлат
гуруҳлари
ўртасидаги
муно
-
сабатларда
доимий
зиддият
кузатилади
.
Бу
,
ўз
навбатида
,
энергия
хавфсизлиги
борасида
ўзаро
мақбул
келишувларга
эришиш
,
кўптомонлама
энергетика
муносабатларининг
замонавий
механизмларини
барпо
этиш
,
ягона
адолатли
ёндашув
ишлаб
чиқиш
учун
биргаликда
ҳаракат
қилишни
талаб
этади
.
2.
Энергетика
хавфсизлигига
оид
назарий
қараш
ва
ёндашувлар
,
сиёсий
фикр
ва
ғоялар
глобал
энергетика
муносабатларининг
геосиёсий
,
ҳарбий
-
сиёсий
,
индус
-
триал
-
иқтисодий
,
молиявий
,
экологик
,
технологик
муаммоларини
кенг
кўламли
тадқиқ
ва
таҳлил
этиш
ҳамда
уларнинг
ечимига
қаратилган
бўлмоғи
лозим
.
3.
Назарий
ёндашувлар
миллий
манфаатлар
призмаси
орқали
халқаро
энергия
хавфсизлиги
ва
энергетика
дипломатиясини
ташқи
сиёсат
воситаси
сифатида
талқин
қилади
.
Бу
қарашлар
геосиёсат
ва
геоиқтисодиёт
,
икки
ва
1
Korin A., Luft G. Energy Security Challenges for the 21st Century: A Reference Handbook,
Praeger Publishers, 2009. –
Р
. 6–12.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
105
кўп
томонлама
ҳамкорлик
масалалари
,
халқаро
ташкилотлар
,
глобал
бозор
ва
ТНКларнинг
ролини
таҳлил
ва
прогнозлашда
қўлланилади
.
4.
Халқаро
энергетика
алоқаларининг
изчил
ривожланиб
бориши
ва
тез
ўзгарувчан
характерга
эгалиги
турли
замонавий
назарий
конструкциялар
янги
тадқиқот
дастурлари
билан
тўлдирилиши
даркорлигини
англатади
.
Энергетика
соҳасидаги
замонавий
тадқиқотлар
одатда
назарий
эклектик
тавсифланади
.
Неореализм
ва
неолиберал
назариялар
тарафдорлари
ўртасидаги
анъанавий
келишмовчилик
ҳозирги
кунда
кам
аҳамиятлидир
.
Шу
боисдан
конструкти
-
визм
,
халқаро
сиёсий
иқтисод
,
неомарксизм
мактаблари
ғояларини
мувофиқ
-
лаштириш
орқали
муқобил
ёндашувларга
асосланган
тадқиқотларни
ривожлан
-
тириш
ҳам
назарий
,
ҳам
амалий
жиҳатдан
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
МАХМУДОВ
ФУЗАИЛ
Соискатель
,
УМЭД
Средства
и
механизмы
реализации
энергоресурсной
дипломитии
на
ближнем
Востоке
Аннотация
.
Цель
данной
статьи
состоит
в
теоретическом
описании
смысла
путей
развития
энергоресурсной
стратегии
или
,
говоря
иначе
,
энергетической
дипломатии
на
Ближнем
Востоке
.
Представляется
,
что
научная
постановка
это
-
го
вопроса
важна
для
упорядочения
когнитивных
процедур
исследования
емкости
мирового
спроса
на
ближневосточные
энергоносители
.
А
также
анализа
сущнос
-
ти
содержания
в
геополитических
изменениях
,
происходящих
на
этом
обширном
и
в
известной
степени
неоднозначном
территориальном
пространстве
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Ближний
Восток
,
энергетическая
дипломатия
,
геополитические
изменения
,
энергетический
кризис
.
Аннотация
.
Ушбу
мақоланинг
мақсади
энергия
ресурслари
стратегиясини
ишлаб
чиқишнинг
йўлларини
ёки
Яқин
Шарқдаги
энергия
дипломатиясини
назарий
жиҳатдан
таърифлашдир
.
Ўйлашимизча
,
бу
масалага
илмий
ёндашув
,
когнитив
жараёнларни
тартибга
солиш
ҳамда
жаҳон
давлатларининг
энергияга
бўлган
талабини
ўрганиш
,
қолаверса
,
геосиёсий
ўзгаришларнинг
мазмунини
таҳлил
қилиш
учун
муҳимдир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Яқин
Шарқ
,
энергия
дипломатияси
,
геосиёсий
ўзгаришлар
,
энергетик
инқироз
.
Abstract.
The article theoretically describes the meaning of the ways of developing an
energy resource strategy or, in other words, energy diplomacy in the Middle East. It
seems that the scientific statement of this issue is important for streamlining cognitive
procedures for researching the capacity of world demand for Middle Eastern energy
sources, as well as for analyzing the essence of content in geopolitical changes taking
place on this vast and to some extent ambiguous territorial space.
Keywords and expressions:
Middle East, energy diplomacy, geopolitical change,
energy crisis.
В
этом
контексте
ведущим
операндом
является
ближневосточная
нефтяная
и
газовая
энергетика
,
которая
практически
всегда
была
центром
средоточия
поля
